“Lau Totona Do Umui Naria Noho”
“Unai dainai Lohiabada ia gwau, ‘Lau totona do umui naria noho.’ ”—SEPANAIA 3:8.
“LOHIABADA ena dina badana be ia kahirakahira vadaeni inai.” Lagani 650 B.C.E. bamona ai peroveta tauna Sepanaia ese ia boiboilaia herevana unai. (Sepanaia 1:14) Bena lagani 40 o 50 murinai, unai peroveta herevana ena anina ia vara; unai neganai Iehova ese ena hahemaoro herevadia edia anina be Ierusalema latanai bona Iena bese taudia hahisia karana amo Iena lohia siahuna idia dadaraia besedia latadiai ia karaia. Dahaka dainai unai be mai anina, hari inai negai idia noho taudia dekenai? Hari inai negai Iehova ena “dina badana” ginigabena ia kahirakahira, ia mai haraga noho. Sepanaia ena negai hegeregerena, kahirakahira Iehova ese ena “badu mai ena siahu” be Ierusalema hegeregerena oreana—Kerisendom—bona Iehova ena orea taudia idia hahisidia bona iena lohia siahuna idia dadaraia besedia iboudiai latadiai do ia bubua.—Sepanaia 1:4; 2:4, 8, 12, 13; 3:8; 2 Petero 3:12, 13.
Sepanaia—Witness Tauna mai Ena Boga-auka
2 Peroveta tauna Sepanaia sivaraina ita diba lasi. Iena ladana (Heberu gado Tsephan·yahʹ) ena anina be “Iehova ese Ia Hunia (Balaia Heni).” To peroveta taudia bogaragidiai Sepanaia sibona mo ese ena tubuna ia gwauraidia, uru hani, ela bona “Hesekaia.” (Sepanaia 1:1; ma danu Isaia 1:1; Ieremia 1:1; Esekiela 1:3 itaia.) Unai be idau vaitani dainai, momo idia laloa iena tubuna be pavapava mai ena kamonai, King Hesekaia. Bema unai be momokani, Sepanaia be pavapava iduhuna tauna, bona unai ese ena hereva ena anina ia habadaia, Iuda ena lohia taudia ia gwau dika henidia neganai, bona ia hahedinaraia ia be Iehova ena witness tauna mai ena boga-auka bona ena peroveta tauna danu. Ierusalema ena oromana bona pavapava rumana lalonai idia karaia karadia be ia diba momo dainai, toana be Iehova ena hahemaoro herevadia be unai hanua badana ai ia harorolaia.—Sepanaia 1:8-11 itaia.
3 Mani oi laloa, ena be Sepanaia ese Dirava ena hahemaoro herevadia “lohia taudia” bona “king ena natuna tau” latadiai be ia gwauraia, to ia ese king ia gwauraia dika lasi.a (Sepanaia 1:8; 3:3) Unai dainai toana be unai neganai tau matamatana King Iosaia ese tomadiho goevana ia ura henia, to edia tomadiho dalana ia do hamaoromaoroa lasi dainai, Sepanaia ese unai dala ia gwauraia dika. Unai ibounai dainai, toana be Sepanaia be Iosaia ena lagani ginigunadia ai ia haroro; Iosaia ia lohia, lagani 659 amo ela bona 629 B.C.E. Sepanaia ia haroro goadagoada dainai, Iosaia ese kaivakuku tomadiho henidia karadia, dagedage, bona kara gagevadia, unai neganai Iuda ai idia vara badabada karadia, be ia laloa momo, bona unai dainai gabeai kaivakuku tomadiho henidia karadia ia hadokoa.—2 Sivarai 34:1-3.
Iehova Ena Badu mai Ena Siahu Ena Badina
4 Iehova ese Iuda bona ena hanua badana Ierusalema edia lohia taudia bona noholaidia taudia ia badu henidia be mai badina korikorina. Ena peroveta tauna Sepanaia ena amo ia gwau: “Lau ese egu imana do lau abia isi, Iuda taudia do lau hadikaia totona, bona Ierusalema dekenai noho taudia ibounai hadikaia totona. Inai gabu dekena amo Bala dirava dekenai tomadiho henia kara, be do lau haorea momokani. Bona Bala kaivakuku ena hahelagaia taudia edia ladana, be ta do ia laloatao lasi. Ruma edia guhi dekenai, dina, hua, o guba ena hisiu idia tomadiho henia taudia, be do lau hadikaia ore. Idia haida ese lau danu dekenai idia tomadiho noho, to nega tamona danu idia ese, Milekoma dirava dekenai idia gwauhamata henia noho.”—Sepanaia 1:4, 5.
5 Bala tomadiho henia karadia bodagadia, demoni edia siahu amo hisiu edia toadia tahua karana, bona dirava koikoina Milekoma tomadiho henia karana ese Iuda idia hamiroa. Bema Milekoma be Moleka, haida idia laloa bamona, Iuda ena tomadiho koikoina lalonai natu bouboulaidia karadia dikadia danu idia karaia. Dirava ena matana ai unai tomadiho karadia be dika rohoroho. (1 King Taudia 11:5, 7; 14:23, 24; 2 King Taudia 17:16, 17) Ia badulaidia bada, badina be unai kaivakuku tomadiho henidia taudia be Iehova ena ladana ai idia gwauhamata danu. Ia gwau unai tomadiho mirona do ia haheaukalaia noho lasi bona hahelaga taudia koikoidia iboudiai do ia alaia mase.
6 Inai danu, Iuda ena gunalaia taudia idia dika. Ena lohia taudia be ‘idia boiboi laionadia’ bamona, bona ena kota biagudia be “uda sisiadia” hegeregeredia; iboudiai be mai dagedage ida vamu idia tahua goadagoada animal hegeregeredia. (Sepanaia 3:3) Sepanaia ia gwau, edia hesiai taudia ese “edia biaguna ena ruma, be kohu dekenai idia hahonua, inai kohu be dagedage bona koikoi dekena amo idia abia.” (Sepanaia 1:9) Kohu ura henia karana be bada. Momo ese kohu bona moni idia gogoa.—Sepanaia 1:13.
Iehova Ena Dina Idia Laloa Lasi
7 Ita diba vadaeni hegeregerena, Sepanaia ena negai edia tomadiho karadia ai idia kerere bada. Unai ese ia hahedinaraia ia ese ena gaukara, witness tauna ena bona peroveta tauna ena gaukara, be ia karaia, King Iosaia ese kaivakuku tomadiho henidia karadia be lagani 648 B.C.E. bamona ai ia do haorea lasi neganai. (2 Sivarai 34:4, 5) Unai dainai toana be Sepanaia ia peroveta guna bena lagani 40 o 50 murinai “Lohiabada ena dina badana” be Iuda basileiana latanai ia ginidae. Unai lagani lalodiai Iuda taudia momo idia abidadama lasi dainai, Iehova ena hesiai lao henia dalana idia “rakatania” bena idia laloa lasi. Sepanaia ese Iehova ‘idia tahua lasi bona idia nanadaia lasi’ taudia ia gwauraia. (Sepanaia 1:6) Toana be Iuda taudia haida ese Dirava idia laloa lasi.
8 Iehova ia gwau sibodia be iena bese idia gwauraia taudia be ia ese do ia tahua namonamo. Idia bogaragidiai, ia ese edia lalona ai iena siahu bona ena palani, taunimanima do ia kara henidia palanina, idia abidadama henia lasi taudia, be do ia tahua. Ia gwau: “Bena unai negana ai lau ese lamepa amo Ierusalema do lau tahua namonamo, bona henuai edia nurina idia haboua noho bona edia lalona ai idia gwau, ‘Iehova be namo do ia karaia lasi, bona dika do ia karaia lasi’ tataudia, do lau laloa.” (Sepanaia 1:12, NW) Inai hereva “henuai edia nurina idia haboua noho” (uaina karaia gaukarana herevana) amo ia ese uaina ena nurina be uro ena kununa ai ia noho bamona idia noho taudia ia gwauraia. Idia ura lasi Sepanaia ena hereva, kahirakahira Dirava ese taunimanima do ia kara henidia herevana, ese edia lalona do ia hahekwarahia.
9 Iehova ese Iuda bona Ierusalema noholaidia taudia bona edia hahelaga taudia, iena tomadiho be tomadiho koikoi ida idia haboua taudia, edia davana ia henidia gwauraia. Bema idia laloa idia noho namo, hanuaboi ena dibura lalonai Ierusalema ena magu lalonai idia noho bamona, do ia tahudia, diari bada lamepadia amo ia tahudia bamona. Lauma diburana lalonai idia komu, to unai diari ese unai dibura lalonai do ia hedinarai. Tomadiho idia laloa lasi, to ia ese hahemaoro herevadia mai garidia amo do ia hahoadia guna, bena unai hahemaoro do ia karaia neganai do ia hahoadia lou.
“Lohiabada Ena Dina Badana be Ia Kahirakahira Vadaeni Inai”
10 Iehova ese Sepanaia ia hasiahua, inai hereva do ia gwauraia hedinarai totona: “Lohiabada ena dina badana be ia kahirakahira vadaeni inai. Ia be ia mai noho haraga. Unai dina ena mamina be do ia dika momokani.” (Sepanaia 1:14) Momokani dina iditadia do idia mai, sisiba idia kamonai henia lasi bona tomadiho goevana idia lou henia lasi taudia iboudiai dekenai—hahelaga taudia, lohia taudia, bona taunimanima oredia unai. Unai peroveta herevana ai ia ese hahemaoro karana kara henidia dinana be ia gwauraia, ia gwau: “Unai dina be badu ena dina, hisihisi bona laloa hekwarahi ena dina, hadikaia kava, bona hadikaia ore ena dina. Dibura bona lalohisihisi ena dina. Ori koremakorema, bona diari lasi ena dina. Kibi ena regena, bona tuari taudia edia boiboi ena dina. Hanua mai edia magudia bona kohoro badadia hadikaia ena dina.”—Sepanaia 1:15, 16.
11 Lagani 40 o 50 mo murinai, Babulonia ena tuari oreadia be Iuda ai do idia vareai. Ierusalema do ia roho mauri lasi. Ena noho rumadia bona bisinesi rumadia do idia hadikaia ore. “Ma Lohiabada ia gwau, ‘Unai dina dekenai taitai be, Gwarume Ena Magu Iduara dekena amo do ia daekau, bona tai, mai boiboi bada danu, be Hanua Matamata dekena amo, bona regena bada be ororo dekena amo. Umui Ierusalema ena koura kahana [Maktesh], bona hoihoi gabuna kahirakahira umui noho taudia e, do umui taitai, do umui tai, mai boiboi danu, badina hoihoi taudia ibounai be do idia mase.’ ”—Sepanaia 1:10, 11.
12 Iuda taudia momo ese bisinesi karadia idia goadalaia, badina be idia abia dae lasi Iehova ena dina be kahirakahira. To Iehova ese ena peroveta tauna mai ena kamonai Sepanaia ena amo ia gwau, edia kohu be “haida ese do idia dadia ore. Edia ruma be haida ese do idia hadikaia ore.” Idia karaia uainana be do idia inua lasi, bona “edia siliva o edia golo ese do idia hamauridia diba lasi, . . . Lohiabada ena badu dinana dekenai.”—Sepanaia 1:13, 18.
Bese Ma Haida Ia Hahemaoro Henidia
13 Ena peroveta tauna Sepanaia ena amo, Iehova ese ia hahedinaraia danu, iena bese taudia idia hadikaia besedia ia badu henia. Ia gwau: “Lau ese Moaba bona Amono taudia edia hereva lau kamonai. Idia ese egu bese taudia idia hereva dika henia noho, bona mai hekokoroku danu idia gwau, egu besena edia tano do idia dogoatao. Unai dainai lau, mauri ena Dirava, egu ladana dekenai lau gwauhamata inai, Moaba ese dika do ia davaria, Sodoma bamona, bona Amono ese dika do ia davaria, Gomora bamona. Moaba bona Amono ruaosi be ava ginigini, bona damena abia gabudia do idia lao. Anina lasi tanodia do idia lao ela bona hanaihanai. . . . iena imana do ia abia isi mirigini kahana dekenai. Ia ese Asuria do ia hadikaia ore. Nineva be anina lasi gabuna do ia halaoa. Gabu kaukauna do ia lao, nadi bona miri kava gabuna bamona.”—Sepanaia 2:8, 9, 13.
14 Nega daudau Moaba bona Amono ese Israela idia inai henia. (Gunalaia Taudia 3:12-14 itaia.) Moaba Nadina, Louvre Miusiam, Paris ai ia noho gauna, be mai ena revareva, Moaba ena King Mesa ena heagi herevana unai. Ia heagi, ia gwau ena dirava Kemoso ena heduru amo Israela hanuadia haida ia abia. (2 King Taudia 1:1) Ieremia, Sepanaia ena negai ia noho tauna, ia gwau Amono taudia ese Israela tanona Gado be edia Dirava Milekoma ena ladana ai idia abia. (Ieremia 49:1) Lagani 100 bamona idia do noho ela bona Sepanaia ia peroveta neganai, Asuria ena King Salamanesa ese Samaria ia tuari henia bena ia abia. (2 King Taudia 17:1-6) Nega sisina murinai, King Senakeriba ese Iuda ia tuari henia, ena hanua aukadia momo ia abia, bona Ierusalema danu ia abia gwauraia. (Isaia 36:1, 2) Asuria ena king ena gwaukau tauna ese Ierusalema abia herevana ia gwauraia neganai, momokani, Iehova ia hekokoroku henia.—Isaia 36:4-20.
15 Salamo 83 ese Moaba, Amono, Asuria, bona bese ma haida ia gwauraia, Israela idia hekokoroku henia, idia gwau: “Umui mai, unai bese do ita hadikaia ore, vadaeni Israela ena ladana be, taunimanima ese do idia laloaboio ela bona hanaihanai.” (Salamo 83:4) Peroveta tauna Sepanaia be mai ena boga-auka ida ia gwau, unai hekokoroku besedia bona edia dirava be tuari oreadia edia Iehova ese do ia hahemaraidia. “Edia hekokoroku ena davana be unai. Badina be idia ese Siahu Ibounai Lohiabada, ena bese taudia idia kirikirilaia, bona idia hereva dika henidia. Lohiabada ese idia do ia dagedage henia, bona Lohiabada ese, tanobada ena dirava idauidau ibounai do ia hadikaia ore. Unai neganai bese idauidau edia basileia ibounai ese, Lohiabada do idia tomadiho henia, idia ta ta, edia gabu, edia gabu dekenai.”—Sepanaia 2:10, 11.
“Do Umui Naria Noho”
16 Ena be Iuda bona Ierusalema edia gunalaia taudia bona noholaia taudia momo be lauma dalanai idia mahuta, idia abidadama lasi, kaivakuku idia tomadiho henia, idia kara dika, bona kohu idia laloa bada, to toana be Iuda taudia haida mai edia kamonai ese Sepanaia ena peroveta herevadia idia kamonai henia. Idia ese Iuda ena lohia taudia, kota biagudia, bona hahelaga taudia edia kara dika rohorohodia idia lalohisihisilaia. Sepanaia ena hereva ese edia lalona idia hagoadaia. Iehova ena dina ena mai be idia lalohisihisilaia lasi to idia moalelaia, badina be unai kara dikadia do ia hadokoa. Unai orena taudia mai edia kamonai ese Iehova ena boiboi idia kamonai henia. Ia gwau: “Lau totona do umui naria noho. Do lau toreisi, bona bese idauidau do lau samania dinana do umui naria. Badina dina ta lau ese bese idauidau do lau gogoa hebou, bona basileia ibounai do lau haboua, egu badu be idia edia latanai do lau bubua totona, egu badu mai ena siahu ibounai.”—Sepanaia 3:8.
17 Unai hereva idia kamonai henia taudia be unai dina ese ia hahoadia lasi. Idia momo idia mauri noho ela bona Sepanaia ena peroveta herevana ena anina ia vara. Lagani 632 B.C.E. ai, Babulonia taudia, Mede taudia, bona hutuma mirigini kahana amo, reana Skute taudia unai, ese Nineva idia abia bena idia hadikaia ore. Bese sivaraidia torea tauna, Will Durant, ia gwau: “Babulonia tuari oreana ta Nabopolasa henunai be Mede tuari oreana Saiakaserisi henunai bona Caucasus amo idia mai Skute taudia hutuma ida idia lao, mirigini kahana ena hanua aukadia idia abia haraga. . . . Nega tamona Asuria idia haorea vaitani.” Sepanaia ese ia perovetalaia gauna ia vara momokani unai.—Sepanaia 2:13-15.
18 Iuda taudia, Iehova totona idia naria noho taudia, momo idia mauri noho, ela bona idia itaia iena hahemaoro karadia be Iuda bona Ierusalema latadiai ia karaia. Ierusalema be Sepanaia ese ia perovetalaia vadaeni, ia gwau: “Ierusalema, dagedage bona miro hanua, sibona ena taunimanima ia hisihisi henia hanua. Ia ese ena dika davana do ia abia momokani! Ia ese Lohiabada ena hereva ia kamonai lasi, bona Lohiabada ena sisiba ta ia abia dae lasi. Ena taunimanima ese Lohiabada idia abidadama henia lasi, iena durua totona idia noia lasi.” (Sepanaia 3:1, 2) Ierusalema ena kamonai lasi karana dainai, Babulonia taudia ese nega rua idia koua hegege, bena lagani 607 B.C.E. ai idia abia bona idia hadikaia ore. (2 Sivarai 36:5, 6, 11-21) Moaba bona Amono be Iuda tauna Josephus ese ia sivarailaia, ia gwau Ierusalema ia moru bena lagani hani murinai Babulonia taudia ese idia tuari henidia bona idia hadareredia. Gabeai unai bese ruaosi idia ore, peroveta herevana hegeregerena.
19 Unai hereva bona Sepanaia ena peroveta herevadia ma haida edia anina idia vara ese Iuda taudia bona Iuda lasi taudia, Iehova totona idia naria noho taudia, edia abidadama ia hagoadaia. Iuda bona Ierusalema hadikaia ore karana amo idia roho mauri taudia bogaragidiai be Ieremia, Etiopia tauna Ebede Meleke, bona Ionadaba, Rekaba iduhuna tauna, ena bese. (Ieremia 35:18, 19; 39:11, 12, 16-18) Iuda taudia mai edia kamonai, idia hakaudia oho vadaeni taudia, mai edia natudia ida, be Iehova totona idia naria noho, ela bona lagani 537 B.C.E. ai Babulonia amo ia ruhadia bena Iuda ai ia haloudia, mai edia moale ida tomadiho goevana do idia haginia lou totona.—Esera 2:1; Sepanaia 3:14, 15, 20.
20 Unai ibounai ena anina iseda nega lalonai be dahaka? Dala momo ai, Sepanaia ena negai idia vara karadia be hari inai negai Kerisendom lalonai idia vara karadia dikadia hegeregeredia. Inai danu, Iuda taudia edia lalohadai unai neganai be hari inai negai taudia edia hegeregeredia; nega haida unai lalohadai be Iehova ena orea taudia bogaragidiai danu ia hedinarai. Unai gau be hereva gabena lalonai do ai gwauraidia.
[Footnotes]
a Unai neganai Iosaia sibona ena natuna be memero maragidia mo, unai dainai toana be inai hereva “king ena natuna tau” ena anina be ena varavarana ma haida, lohia taudia unai.
Riviu
◻ Sepanaia ena negai, Iuda taudia edia tomadiho dalana be edena bamona?
◻ Unai neganai lohia taudia edia kara be edena bamona, bona taunimanima momo edia lalohadai be dahaka?
◻ Idau besedia ese Iehova ena bese taudia be edena bamona idia hekokoroku henia?
◻ Sepanaia ese Iuda bona bese idaudia be dahaka ia hadibaia?
◻ Iehova ese ia totona idia naria noho taudia edia davana be edena bamona ia henidia?
[Study Questions]
1. Peroveta tauna Sepanaia ese dahaka hereva ia boiboilaia, bona ena anina be dahaka, hari inai negai idia noho taudia dekenai?
2, 3. (a) Dahaka ita diba Sepanaia dekenai, bona dahaka ese ia hahedinaraia ia be Iehova ena Witness tauna mai ena boga-auka? (b) Sepanaia ia peroveta negana bona gabuna be edena bamona ita laloa davari diba?
4. Dahaka hereva amo Iehova ese ena badu Iuda bona Ierusalema latadiai ia gwauraia?
5, 6. (a) Sepanaia ena negai Iuda taudia edia tomadiho dalana be edena bamona? (b) Iuda ena lohia taudia bona edia hesiai taudia edia kara be edena bamona?
7. Sepanaia ia peroveta neganai, lagani hida idia do noho ela bona “Lohiabada ena dina badana” ia ginidae, bona lauma dalana ai Iuda taudia momo be edena bamona?
8, 9. (a) Dahaka dainai Iehova ese “henuai edia nurina idia haboua noho” taudia ia tahua namonamo gwauraia? (b) Edena dala amo Iehova ese Iuda noholaia taudia bona edia lohia taudia bona edia tomadiho gunalaia taudia do ia kara henia?
10. Sepanaia ese “Lohiabada ena dina badana” be edena bamona ia gwauraia?
11, 12. (a) Dahaka hahemaoro herevana be Ierusalema latanai ia gwauraia? (b) Iuda taudia edia kohu momo ese do ia hamauridia, a?
13. Sepanaia ese dahaka hahemaoro herevadia be Moaba, Amono, bona Asuria latadiai ia gwauraia?
14. Dahaka ese ia hahedinaraia idau besedia ese Israela taudia bona edia Dirava, Iehova idia hekokoroku henidia?
15. Ena bese taudia idia hekokoroku henidia besedia edia dirava be Iehova ese edena bamona do ia hahemaraidia?
16. (a) Daidia ese Iehova ena dina ena mai idia moalelaia, bona dahaka dainai? (b) Dahaka boiboi ia halasia, unai kamonai taudia oredia dekenai?
17. Edena negai bona edena dala amo Sepanaia ena hahemaoro herevadia edia anina be idau besedia latadiai idia vara matamaia?
18. (a) Dirava ese ena hahemaoro karadia be Ierusalema dekenai edena bamona ia karaia, bona dahaka dainai? (b) Sepanaia ena peroveta herevana Moaba bona Amono latadiai be edena bamona ia momokani?
19, 20. (a) Iehova ese ia totona idia naria noho taudia edia davana be edena bamona ia henidia? (b) Dahaka dainai unai be mai anina ita dekenai, bona hereva gabena ai dahaka do ita stadilaia?
[Picture on page 9]
Moaba Nadina ese ia hamomokania Moaba ena King Mesa ese idau negai Israelana ia hereva dika henia
[Credit Line]
Moaba Nadina: Musée du Louvre, Paris
[Picture on page 10]
Inai nadi palakana, Babulonia Sivaraina gauna, ese Sepanaia ena peroveta herevana ia hamomokania; tuari oreadia idauidau ese Nineva idia hadikaia ore hebou sivaraina be ia latanai idia torea
[Credit Line]
Cuneiform tablet: Courtesy of The British Museum