Michael Faraday—Saiens Tauna Bona Abidadama Tauna
“Paua ena tamana.” “Gau matamata ia tahua saiens tauna hereadaena.” Unai dala rua amo Michael Faraday idia herevalaia, ia be lagani 1791 lalonai England dekenai ia vara tauna, ia ese kapa uaea bona magnet amo paua havaraia dalana ia davaria dainai, taunimanima ese paua ensini idia karaia matamaia bona paua idia havaraia matamaia.
FARADAY ese Royal Institution London dekenai, kemistri bona fisiks ia hadibaia momo. Ia ese saiens gaudia taunimanima idia lalo-parara diba dalanai ia hadibaia bona unai ese matamata taudia ia durua lalohadai aukadia idia lalo-pararalaia totona. Iunivesiti momo amo hahenamo herevadia ia abia. To ia ura lasi momo ese ia idia diba. Ia ese tomadiho ia laloa bada, bona ena daiutu toi ruma maragina dekenai ena famili bona ena tomadiho orea taudia ida ia noho neganai ia moale. Faraday ese ena tomadiho oreana ia gwauraia “taunimanima ese idia dadaraia Keristani orea maragina ta, . . . Sandeman Taudia.” Idia be daidia? Edena hahediba herevadia idia abia dae? Unai hereva edia anina Faraday dekenai be dahaka?
Sandeman Taudia
Buka ta ladana Michael Faraday: Sandemanian and Scientist ia torea tauna, Geoffrey Cantor, ia gwau: “Faraday famili be Michael Faraday ena tubudia amo Sandeman dubu idia dibaia matamaia.” Idia be dubu ena lalohadai ia abia dae lasi loaloa haroro tauna ena orea taudia idia bamoa, unai haroro tauna ena turadia ese Sandeman taudia edia lalohadai idia abia dae.
Robert Sandeman (1718-71) be iunivesiti stiuden ta Edinburgh ai, ia be matematik, Greek, bona gado ma haida ia stadilaia bona dina ta guna Presbyterian haroro tauna, John Glass, ena haroro herevana ia kamonai. Ia kamonaia herevana dainai iunivesiti ia rakatania, ena hanua Perth dekenai ia giroa, bona Glass bona ena orea taudia ia bamoa.
Lagani 1720 murinai, John Glass ese Church of Scotland ena hadibaia herevadia haida ia daradaralaia matamaia. Dirava ena Hereva ia stadilaia karana amo ia lalo-parara Baibel ese ia gwauraia Israela besena ese bese idauidau amo idia mai taudia edia lauma besena ia laulaulaia. Tano ta ta iboudiai be sibona edia dubu edia dubu ia hamomokania herevana ta ia davaria lasi.
Glass ese ena dubu, Tealing, Dundee kahirakahira Scotland dekenai ena hadibaia herevadia ia moalelaia lasi dainai, Church of Scotland ia rakatania bona sibona ena hebou ia hegaegae. Taunimanima handred bamona ese ia idia badinaia, bona matamana amo idia laloa lalo-tamona lalonai idia noho be gau badana. Idia ura hekwakwanai idauidau be Mataio karoa 18, siri 15 ia lao 17 dekenai ia noho Keriso ena sisiba hegeregerena ai idia hamaoromaoroa. Gabeai pura ta ta iboudiai hebou idia karaia, unuseniai abidadama tamona taudia idia hebou guriguri bona hagoadaia heheni totona.
Taunimanima momo be grup idauidau edia hebou ta ta dekenai idia mai neganai, tomadiho dalana naria totona maduna idia huaia taudia idia abia be namo. To daidia idia hegeregere? John Glass bona ena orea taudia ese aposetolo Paulo ena hereva unai gauna dekenai idia stadilaia namonamo. (1 Timoteo 3:1-7; Tito 1:5-9) Idia davaria unai hereva ese iunivesiti ena edukeisini eiava Heberu bona Greek gado dibaia karana idia gwauraia lasi. Mai guriguri ida Baibel ena hereva idia tahua murinai, idia ese idia hegeregere taudia idia abia hidi elda dagina idia abia totona. Church of Scotland idia badinaia taudia idia laloa sikuli lasi taudia, “dabua karaia masini, nila, eiava biru masini gaukaralaia totona idia hadibaia taudia” idia gwau idia ese Baibel idia lalo-pararalaia bona ena hereva idia harorolaia be “Dirava hadikaia karana bamona.” Lagani 1733 lalonai, Glass bona ena abidadama tamona taudia ese Perth ena taoni dekenai edia hebou gabuna idia haginia neganai, dubu ena haroro taudia ese taoni ena majistret taudia idia doridia Glass bona ena orea taudia be taoni amo idia lulua. To idia kwalimu lasi, bona unai orea ia bada ia lao.
Robert Sandeman ese Glass ena vara guna kekenina ia adavaia bona, ena mauri lagani be 26 neganai, Glass taudia edia Perth kongregesen ena elda tauna ai ia lao. Iena elda maduna idia bada dainai ena nega ibounai be mamoe naria gaukarana dekenai ia atoa. Gabeai, iena adavana ia mase murinai, iena mauri ia herevalaia toretore lalonai Robert ia gwau “idia ura gabuna dekenai Lohiabada ena gaukara do ia karaia.”
Sandeman Tomadihona be Ia Bada Ia Lao
Sandeman ese mai goada ida Scotland amo England dekenai iena haroro gaukarana ia habadaia, bona unuseniai abidadama tamona taudia edia grup matamatadia idia bada idia lao. Unai nega lalonai, English Calvinist taudia huanai hepapahuahu ia noho. Haida idia laloa Dirava ese idia ia gwauraia hidi guna, hahemauri do idia abia totona. To, Sandeman be idia laloa abidadama be gau badana taudia edia kahana dekenai ia gini. Ia ese buka ta, nega hani idia printaia lou bona nega rua America dekenai idia printaia bukana, ia halasia unai lalohadai ia hamomokania totona. Geoffrey Cantor ena hereva hegeregerena, unai buka idia halasia be “mai anina bada gauna bona ia dainai [Sandeman] orea be ena matamana Scotland ena gabu maragina amo ia bada ia lao.”
Lagani 1764 ai, Sandeman be Glass elda taudia ma haida ida America dekenai ia lao, unai vadivadi ese hepapahuahu bona dagedage bada ia havaraia. To ena be unai ia vara, lalona tamona ida idia noho Keristani taudia edia grup ia vara Danbury, Connecticut ai.a Unuseniai, lagani 1771 lalonai, Sandeman ia mase.
Faraday Ena Tomadiho Lalohadai
Mero matamatana, Michael, be ena tama sina amo Sandeman hadibaia herevadia ia abia dae. Ia diba Sandeman taudia be Baibel ena hereva idia badinaia lasi taudia amo idia gini siri. Haheitalai ta be, idia ese headava hamomokania totona Anglican karadia idia abia dae lasi, to gavamani ena taravatu hegeregerena sibona idia karaia.
Sandeman taudia edia kara badana be gavamani idia badinaia, to politikol karadia dekenai idia vareai lasi. Ena be taunimanima ma haida ese idia matauraidia, to nega momo gavamani dagi gaukara idia abia dae lasi. To nega haida idia abia dae neganai, politikol karadia amo idia gini siri vaitani. Unai lalohadai idia badinaia goada dainai momo ese idia hereva dika henidia. (Ioane 17:14 itaia.) Sandeman taudia idia gwau Dirava ena guba Basileiana be gavamani dalana goevadaena. Cantor ia gwau idia laloa politikol karadia be “mai anina lasi gadara dikana bona ia lalonai mauri ena taravatu goevadia idia badinaia lasi.”
Ena be ma haida amo idia gini siri, to Farisea taudia edia lalohadai idia abia dae lasi. Idia gwau: “Ai laloa Farisea taudia gunadia edia Lalohadai bona Kara amo ai gini siri be gau badana, idia ese Baibel ia gwauraia Kara Dika bona Maduna edia momo idia habadaia; bona Sene Karadia amo eiava Dadaraia Karadia amo Dirava ena Hahegani be anina lasi gauna ai idia halaoa.”
Baibel ena dala idia badinaia bona bema idia ta be kekero tauna, henaoa tauna, heudahanai tauna, eiava kara dika ma haida ia karaia tauna ai ia lao neganai, murimuri ai idia atoa. Bema kara dika tauna ia helalo-kerehai momokani, vadaeni idia durua toho. Bema ia helalo-kerehai lasi, Baibel ena oda “kara dika tauna be emui orea dekena amo umui atoa siri” idia badinaia.—1 Korinto 5:5, 11, 13.
Sandeman taudia ese Baibel ena hahegani, rara dadaraia haheganina, idia badinaia. (Kara 15:29) John Glass ia gwau, Dirava ese taunimanima ginigunadia dekenai kara namo bona kara dika hadibaia auna ena huahua idia ania lasi taravatuna ia henia hegeregerena, Dirava ena taunimanima ese rara dadaraia taravatuna idia badinaia be gau badana. (Genese 2:16, 17) Rara ena taravatu utua karana ese Keriso ena rara gaukaralaia karana maorona, kara dika kokia karana, ia dadaraia hegeregerena. Dokonai, Glass ia gwau: “Unai rara ena taravatu be nega gunadia ai bona hari mai anina bada herea taravatuna.”
Sandeman taudia ese Baibel idia lalohadailaia namonamo dainai hekwakwanai momo idia davaria lasi. Hegeregere, idia ese moale karadia idia abia hidi neganai, Keriso ena sisiba idia badinaia. Idia gwau: “Ai be Taravatu ai atoa lasi bema Keriso ese ia atoa lasi, bona ia henia taravatuna ta ai dadaraia lasi. Vadaeni, badina be ta sibona ia karaia eiava ma haida ida ia karaia Moale Karadia ia taravatua herevana ai davaria lasi dainai; ai laloa Moale Karadia ibounai idia hegeregere bema ia lalonai Kara Dika idia karaia lasi.”
Ena be Sandeman taudia edia lalohadai momo be Baibel ena hereva hegeregerena ai idia maoro, to idia ese Keristani taudia korikoridia edia gaukara badana, hegeregere Basileia ena sivarai namona be ma haida dekenai idia harorolaia gaukarana, idia laloa bada lasi. (Mataio 24:14) To, taunimanima ibounai be edia hebou dekenai idia lao diba, bona unuseniai idia nanadaia taudia dekenai edia helaro ena badina idia hahedinaraia.—1 Petero 3:15.
Unai tomadiho lalohadai edia anina be dahaka saiens tauna Michael Faraday dekenai?
Faraday, Sandeman Tauna
Ena be idia matauraia, ia hanamoa totona aria idia karaia, ia davaria anina bada gaudia dainai idia laloa bada, to Michael Faraday ese gau momo amo ena mauri ia hametaua lasi. Taunimanima momo ese idia matauraia taudia idia mase neganai, idia laloa taunimanima momo idia diba taudia be edia mase guria dekenai idia lao, to Faraday be ia lao lasi, iena lalona ia hegeregere lasi Church of England ena mase guria karadia lalonai ia vareai.
Faraday be saiens tauna dainai, ia ura ia hamomokania diba gaudia ia badinaia. Unai dainai sibona edia lalohadai idia gwauraia bona hepapahuahu lalonai idia vareai aonega taudia ia bamodia lasi. Nega ta ia be kamonai taudia dekenai ia gwau ‘gau momokani korikorina be nega ta ia idau ia lao lasi, nega ibounai ia hamomokania gauna ia maoro.’ Ia gwau saiens be ‘idia tahua namonamo gaudia amo’ ia vara. Guba bona tanobada ena siahu gaudia ia gwauraia herevana ta ena dokona dekenai, Faraday ese kamonai taudia ia hagoadaia “Idia ia havaraia Tauna” idia laloa totona. Bena Keristani aposetolo tauna Paulo ena hereva ia gwauraia: “Tanobada ia havaraia negana amo Iena hunia gaudia idia hedinarai namonamo, ia havaraia gaudia amo ita lalo-parara, Iena siahu bona ena dagi danu.”—Roma 1:20, King James Version.
Faraday be saiens taudia ma haida amo ia idau momokani, badina be ia ura Dirava ena lauma ese ia torea Bukana bona guba bona tanobada ai ita itaia gaudia amo diba ia abia. Cantor ia gwau: “Ia ese Sandeman tomadiho amo Dirava ena mauri taravatu badinaia dalana bona mauri hanaihanai gwauhamatana ia davaria. Iena saiens gaukarana amo Dirava ese ia abia hidi guba bona tanobada idia biagua taravatu ia itaia namonamo.” Faraday ena lalohadai be “saiens ese Baibel ena siahu ia hamaragia diba lasi, to bema saiens be Keristani dalanai idia gaukaralaia, ia ese Dirava ena buka ma ta ia hahedinaraia diba.”
Mai ena manau ida taunimanima edia matauraia karadia ia dadaraia. Ia hahedinaraia danu knighthood ia ura lasi. Ia ura ia be ‘Mister Faraday sibona’ ia noho. Iena elda gaukarana dekenai nega bada ia atoa, unai lalonai siti badana amo ia lao Norfolk ena hanua dekenai, unuseniai idia noho lalona tamona tomadiho taudia edia grup maragina ia naria totona.
Michael Faraday be August 25, 1867 ai ia mase, bona Highgate ena gara gabuna, London ena not kahanai idia guria. Michael Faraday ena mauri sivaraina ia torea tauna, John Thomas, ia gwau Faraday ese “uru gabediai totona saiens gaukara badadia ia rakatania, saiens tauna ma ta be unai bamona ia karaia lasi, bona ia davaria gaudia ese taunimanima edia mauri idia hanamoa bada herea.” Faraday ena vabu, Sarah be inai ia torea: “Lau be Taravatu Matamatana lau gwauraia diba iena hakaua bona biagua; badina ia laloa ia be Dirava ena Hereva . . . hari Keristani taudia idia badinaia be namo, idia torea negai idia badinaia hegeregerena”—unai be iena abidadama ia badinaia saiens tauna hanamoa hereva namona.
[Footnotes]
a Sandeman ena, eiava Glass ena, grup ginigabena be lagani 1900 murinai ia ore.
[Box on page 29]
Ia be Britain ena Royal Institution dekenai hereva ia henia gaukarana ia karaia neganai, Michael Faraday ese saiens be auka lasi dalanai ia herevalaia dainai matamata taudia danu idia lalo-parara diba. Iena gaukara turadia dekenai heduru hereva haida ia henia, bona taunimanima momo dekenai idia hereva Keristani taudia hari inai negai ese unai idia badinaia be namo.
◻ “Namo lasi oi hereva haragaharaga, badina taunimanima do idia lalo-parara diba lasi, to metairametaira bona mai emu lalona ibounai ida oi gwauraia be namo.”
◻ Namona be hereva henia tauna ese kamonai taudia edia lalona ia veria “ena hereva ia hamatamaia neganai, bona sisina sisina iena hereva ia idau ia lao, edia lalonai ia veria noho ela bona ena hereva ia ore.”
◻ “Hereva henia tauna be sibona ia matauraia lasi bema ena hereva ia heau dalana ia haidaua idia hanamoa totona.”
◻ Autlain ia herevalaia neganai, ia gwau: “Lau itaia namona be lau ese . . . [lau herevalaia gauna] ena palani lau torea pepa dekenai bona lau torea lasi gaudia be lalona dekenai lau hakapua dalana amo eiava dala ma ta amo lau laloatao toho. . . . Egu lalona dekenai kwarana hereva badadia bona maragidia idia noho, bona unai lau gaukaralaia amo lau herevalaia gauna lau hahedinaraia.”
[Picture Credit Line on Page 26]
Both pictures: By courtesy of the Royal Institution