Gwauhamata Tanona amo Ita Dibaia Karadia
BAIBEL ese ia gwauraia Gwauhamata Tanona be idau momokani. Unai tano maragina lalonai, toana idauidau gabudia momo ita davaria diba. Not kahana dekenai sinou ese ia koua ororo idia noho; saut kahanai be siahu gabudia. Aniani momo idia tubu taoradia, gau ta ia tubu lasi tano gagaena, bona ororo maragi gabudia, huahua audia idia hadoa bona animal seridia idia naria totona, be idia noho.
Taora bona ororo gabudia momo, siahu bona keru gabudia, bona tano toana idauidau dainai, au bona ma tubutubu gaudia idauidau momo idia tubu—idia haida be keru masemase ororo ataiai dekenai idia tubu gaudia, haida be tano gagaena dekenai, bona ma haida be taora eiava nadi gabudia dekenai idia tubu gaudia. Tubutubu gaudia ia stadilaia tauna ta ia gwau unai tano dekenai tubutubu gaudia idauidau ibounai 2,600 idia noho! Unai tano dekenai idia vareai Israela taudia ginigunadia idia itaia haraga diba, unai tano ese anina namona ia havaraia diba. Idia ese sinavai ia heau kourana ta amo vain huahua ena rigi tamona idia abia mai, ia bada herea dainai tatau rua ese au ta dekenai idia huaia! Unai koura ena ladana idia atoa Esakolo, anina be “[Vain] Huahua Ena Rigina.”a—Numera 13:21-24.
To hari mani unai tano ena toana idauidau ita itaia, bona ena saut kahana mani ita itaia namonamo.
Sepala
Gwauhamata Tanona ena west kahana be iena kone Mediterranean Davara dekenai. Kilomita 40 bamona gunika kahana dekenai be Sepala ia noho. ‘Sepala’ ena anina be “Taora,” to momokani unai gabu be mai ororo maragidia gabuna bona ia be taora ita gwauraia diba bema ist kahana dekenai Iuda ena ororo badadia ida ia ita hahegeregerea.
Sepala tanona be edena bamona ia noho kahirakahira idia noho gabudia dekenai be mapu dekenai oi itaia. Ena ist kahana dekenai be Iuda ena ororo; west kahanai, be Filistia ena taora konena. Unai dainai, Sepala be tuari oreadia ia hapararaia gabuna bamona, Baibel negadia lalonai ia be Dirava ena taunimanima bona edia inai taudia edia ihuanai. West kahana amo ia mai tuari oreana ta ese Sepala do idia hanaia guna, bena gabeai Ierusalema, Israela ena siti badana dekenai idia lao.
Unai bamona kara ta be lagani 900 B.C.E. murinai ia vara. Baibel ia gwau, Suria ena King, Hasaele, “be ia lao, Gata hanua [reana ia be Sepala ena hetoana dekenai] ia tuari henia, bona ia abia. [Bena] Hasaele be Ierusalema dekena ia raka lao, do ia tuari henia totona.” Ena be King Ioasa ese dubu bona king ena ruma ena dava bada gaudia henia karana amo Hasaele lalona ia ania bona ia koua, to unai sivarai ese ia hahedinaraia Sepala tanona be mai anina bada Ierusalema ia noho namo totona.—2 King Taudia 12:17, 18.
Unai sivarai amo ita ese kara namona ta ita dibaia diba. Hasaele ia ura Ierusalema ia abia, to guna ia ese Sepala do ia hanaia. Unai hegeregerena, Satani Diabolo be Dirava ena hesiai taudia ia tahua “ia ania ore” totona, to nega momo ia ese hapararaia gauna goadana do ia hanaia guna—edia Baibel ena hakaua herevadia badinaia karana, hegeregere ena taravatu hebamo dikadia bona kohu ura henia karana dekenai. (1 Petero 5:8; 1 Korinto 15:33; 1 Timoteo 6:10) Nega momo, taunimanima be Baibel ena hakaua herevadia idia badinaia namonamo lasi karana be gau ginigunana bena kara dika badana idia karaia. Unai dainai unai hapararaia gauna oi ha-aukaia. Hari dinai Baibel ena hakaua herevadia oi badinaia, bena kerukeru Dirava ena Taravatu do oi makohia lasi.
Iuda Ena Ororo Maragidia Tanona
Sepala ena gunika kahana dekenai be Iuda ena ororo maragidia tanona. Unai ororo momo gabuna be uiti, olive dehoro, bona vine ranuna namona idia karaia gabuna. Ia be atai tanona dainai, Iuda be heau mauri gabuna hereadaena danu. Unai dainai King Iotama ese unuseniai “kohoro bona gabu aukadia ia haginia.” Hekwakwanai idia vara neganai, taunimanima be unai gabu dekenai idia heau lao idia mauri totona.—2 Sivarai 27:4.
Ierusalema, iena ladana ta be Siona, be Iuda ena ororo tanona ena mai anina bada gabuna ta. Toana be Ierusalema be gau ta ese ia hadikaia diba lasi badina iena kahana toi dekenai dobu masemase koura idia noho, bona aposetolo edia nega histori ia torea tauna Josephus ia gwau, not kahana dekenai magu toi ese idia gimaia. To heau mauri gabuna dekenai magu bona tuari kohudia sibona ese do ia naria diba lasi. Ranu ia noho danu be namo. Unai be mai anina bada, badina tuari taudia ese siti idia koua hegege neganai, bema ranu be lasi, idia koudia hanua taudia be karaharaga do idia hegeregere lasi bona edia siahu henunai do idia lao.
Ierusalema be Siloama gohuna amo ranu ia abia. To, lagani 700 B.C.E. murinai, King Hesekaia ia laloa Asuria taudia ese Ierusalema idia koua hegege gwauraia dainai, ia ese murimuri kahanai magu ta ia karaia Siloama gohuna ia koua, siti lalonai ia noho totona. Ia ese siti ena murimuri ai idia noho ranu guridia ia koudia danu, unai amo Asuria tuari taudia do idia hekwarahi bada sibodia edia ranu idia tahua totona. (2 Sivarai 32:2-5; Isaia 22:11) Unai sibona lasi. Hesekaia ese dala ia davaria, ranu gabuna ma ta ena heau dalana ia haidaua bena Ierusalema lalonai ia aru vareai!
Hesekaia ese Gihona ena Ranu Lohilohi Gabuna amo tano henunai ranu ena heau dalana ia geia ia lao bona Siloama gohuna dekenai, idia gwau unai nega lalonai ia be enjinia gaukarana hereadaena.b Unai tano henunai dalana ena lata ena averes be mita 1.8 bamona, bona ena daudau be mita 533. Mani oi laloa—unai dala ena daudau be mita 500 bamona, bona nadi lalonai idia geia! Hari, lagani 2,700 murinai, vadivadi taudia be Ierusalema dekenai idia lao neganai, idia ese unai aonega bada enjinia gaukarana amo idia karaia dalana, momo idia gwau Hesekaia ena guri, lalonai idia raka vareai diba.—2 King Taudia 20:20; 2 Sivarai 32:30.
Hesekaia ena hekwarahi Ierusalema ena ranu naria bona habadaia karana amo gau namona ita dibaia diba. Iehova be “mauri ranuna” ena badina. (Ieremia 2:13) Iena lalohadai, Baibel lalonai idia noho, ese ita idia hamauria. Unai dainai ita ta ta sibona be Baibel ita stadilaia be mai anina bada. To stadi negadia, bona stadi amo do oi abia dibana, be oi dekenai do idia aru mai kava lasi. Reana oi ese emu bisi bada herea dinadia ta ta ena sediual lalonai ‘guri do oi geia,’ stadi negadia oi karaia totona. (Aonega Herevadia 2:1-5; Efeso 5:15, 16) Oi matamaia murinai, oiemu sediual oi badinaia, oi sibona emu stadi karana oi laloa bada. Oi naria namonamo, tau ta eiava gau ta ese unai dava bada ranuna be oi amo ia kokia lasi totona.—Filipi 1:9, 10.
Tano Gagaena Gabudia
Iuda ororodia edia ist kahana dekenai be Iuda ena Tano Gagaena, idia boiria Iesimono danu, unai anina be ‘Tano Kaukau.’ (1 Samuela 23:19) Tadi Gohuna dekenai, unai tano gagaena be mai edia koura dobudia bona hagahaga gabuna. Kilomita 24 sibona ai tano ia diho lao mita 1,200, west kahana amo medu idia mailaia lai be Iuda ena Tano Gagaena dekenai idia toa lasi dainai, medu sisina sibona ia diho. Lagani ta ta ena Herohemaino Dinana ai, Asasele ena nani be unai tano gagaena dekenai idia siaia lao. Danu Davida be Saulo amo ia heau oho neganai unuseniai ia lao. Unuseniai Iesu be dina 40 lalonai ia aniani lasi bena Diabolo ese ia dibagania.—Levitiko 16:21, 22; Mataio 4:1-11.
Iuda ena Tano Gagaena amo ita lao kilomita 160 bamona sautwest kahana dekenai, bona unuseniai Paran ena Tano Gagaena ia noho. Israela taudia ese Aigupito idia rakatania bona Gwauhamata Tanona dekenai idia lao neganai, unai lagani 40 lalodiai edia kamepa gabudia momo be unuseniai. (Numera 33:1-49) Mose ese “taunimanima noho lasi tano badana bona dikana umui ia hakaua hanai, gaigai bona doadoa edia koria dekenai amo umui ia hamauria” ia torelaia. (Deuteronomi 8:15) Israela taudia milioni momo be unuseniai idia mauri be hoa gauna, ani! To, Iehova ese ia naridia.
Namona be unai ese ita ia hadibaia lou; ena be inai tanobada be lauma dalanai tano gagaena bamona, to Iehova ese ita ia naria diba. Oibe, ena be idia be korikoridia lasi ita danu be gaigai bona doadoa huanai ita raka loaloa bamona. Dina ta ta ai ita be hereva mirodia idia gwauraia kava taudia huanai ita noho, edia hereva ese iseda lalohadai ia hadikaia haraga diba. (Efeso 5:3, 4; 1 Timoteo 6:20) Ena be unai koua gaudia idia noho, to mai hekwarahi ida Dirava idia hesiai henia taudia ita hanamoa be namo. Edia abidadama ese ia hahedinaraia momokani Iehova ese ia naridia noho.
Karamele Ororodia
Unai ladana Karamele anina be “Huahua Audia.” Unai tano namona not kahana dekenai ena daudau be kilomita 50 bamona, bona ia be vine audia, olive audia, bona huahua idauidau audia ese idia hahairaia. Unai ororo maragidia gabuna ena iduka hairaina be herea mikamika, laloaboio gauna lasi. Isaia 35:2 be Israela ena tano ese anina namodia momo do ia havaraia lou ia laulaulaia totona, ia gwau ia be ‘Karamele ena goada hegeregerena.’
Karamele dekenai gau badadia haida idia vara. Unuseniai Elia ese Bala ena hahelaga taudia ia boiboi henidia bona “Lohiabada ese lahi ia siaia diho” bona Iena siahu ia hamomokania. Danu, Karamele dorina ai Elia ese ori maragina ia herevalaia, unai ori amo medu bada herea ia diho bona Israela ena medu lasi negana be hoa dalanai ia hadokoa. (1 King Taudia 18:17-46) Suneme hahinena ena natuna ia mase dainai iena heduru ia tahua lao neganai, Elia ena gabu ia abia tauna, Elisaia, be Karamele Ororona dekenai ia noho, bona gabeai Elisaia ese ena natuna ia hatorea isi lou.—2 King Taudia 4:8, 20, 25-37.
Karamele ena ororo ena kahana dekenai huahua audia, olive audia, bona vine audia idia do tubu noho hari. Tubutubu gaudia idia tubu matamaia lou negana ai ororo ena kahana be palaoapalaoa hairaidia ese idia koua. Solomona ese Sulama kekenina ia hamaoroa: “Oiemu kwarana be mai ena hairaina, Karamele Ororo bamona.” Reana unai bamona ia hereva unai kekeni ena huina namo hereana dainai eiava iena kwarana be iena aiona amo mai hairai ida ia gini ia herevalaia.—Solomona ena Ane 7:5.
Karamele ororodia edia hairai bada ita laloa neganai, hari inai negai Iehova ese ia idia tomadiho henia taudia oreana dekenai ia henia hairaina lauma dalana dekenai, ita laloa lou. (Isaia 35:1, 2) Iehova ena Witness taudia be momokani lauma paradaisona lalonai idia noho, bona idia be Davida ena hereva idia abia dae, ia gwau: “Oi ese gau namodia momo lau dekenai oi henia. Oi dekena amo egu ahuna be namo bada herea!”—Salamo 16:6.
Momokani, hari inai negai, Dirava ena lauma besena ese hekwakwanai badadia haida idia davaria noho, idaunegai Israela besena be hanaihanai Dirava ena inai taudia amo dagedage idia davaria bamona. To, Keristani taudia momokanidia be Iehova ese ia henidia hahenamo idia lalodia boio lasi—unai hahenamo be Baibel ena hahediba herevadia edia diari matamata, tanobada hegegemadai lalokau tadikaka, bona paradaiso tanobadana lalonai mauri hanaihanai idia abia diba helarona.—Aonega Herevadia 4:18; Ioane 3:16; 13:35.
“Lohiabada Ena Uma Gabu Bamona”
Unai Gwauhamata Tanona gunana be hairai bada herea taunimanima edia matana dekenai. Idia gwauraia “rata bona hani dekenai ia honu tanona” be maoro. (Genese 13:10; Numera 13:27) Mose ese ia gwauraia, “mai ena sinavai, mai ena ranu gabudia, bona mai ena ranu guridia tanona. Koura bona ororo gabudia dekenai inai ranu gabudia idia noho. Unai tano danu be mai ena uiti bona bali, vain bona fig audia, apolo audia, olive audia bona hani. Unai tano dekenai paraoa do umui ania boga kunu, bona gau ta totona do umui ogogami lasi. Unai tano ena nadi be auri, bona iena ororo dekenai danu kapa auri umui geia diba.”—Deuteronomi 8:7-9.
Bema Iehova ese ena idaunegai besena totona noho gabuna hairaina mai ena tano namona ia henidia diba, momokani iena abidadama hesiai taudia hari inai nega dekenai be paradaiso hairaina tanobada hegegemadai ia henia diba—mai ena ororo badadia, koura gabudia, sinavai bona gohu. Oibe, Gwauhamata Tanona gunana mai ena toana idauidau be hari inai negai iena Witness taudia ese idia moalelaia lauma paradaisona bona nega vairai do ia vara Paradaisona, tanobada matamata lalonai, ia laulaulaidia. Unuseniai Salamo 37:29 ena gwauhamata do ia guguru, ia gwau: “Kara maoromaoro taudia ese, Dirava ia henidia tano dekenai do idia noho ela bona hanaihanai.” Iehova ese unai Paradaiso noho gabuna be mai edia kamonai taudia dekenai ia henia neganai, mai moale ida idia ese iena “daiutu” iboudiai do idia itaia namonamo, ela bona hanaihanai!
[Footnotes]
a Unai gabu amo vain huahua ena rigi tamona ena metau be kilogram 12, bona ma ta be kilogram 20 ia hanaia idia ripotilaia.
b Gihona ena Ranu Lohilohi Gabuna be Ierusalema ena ist kahana ena murimurinai ia noho. Ia be nadi matuna lalonai; unai dainai reana Asuria taudia be idia diba lasi ia noho.
[Map on page 4]
GALILEA
Karamele Ororona
Galilea Gohuna
SAMARIA
SEPALA
Iuda Ororodia
Tadi Gohuna
[Credit Line]
NASA photo
[Map on page 4]
Sepala be Dirava ena taunimanima bona Dirava ena inai taudia ia hapararaia tanona
MI 0 5 10
KM 0 8 16
Filistia Taorana
Sepala
Iuda ena Ororo Tanona
Iuda ena Tano Gagaena
Araba (Rift) Kourana
Tadi Gohuna
Amono bona Moaba Tanodia
[Map/Picture on page 5]
Hesekaia ena guri: Ena daudau be mita 533, nadi aukadia lalonai
idia geia
Tyropoeon Kourana
Siloama
DAVIDA ENA SITI
Kiderona Kourana
Gihona
[Picture on page 6]
Iuda ena Tano Gagaena lalonai, Davida be Saulo amo sibona ia hunia. Gabeai Diabolo ese iniseniai Iesu ia dibagania
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Picture on page 7]
Karamele Ororona, unuseniai Elia ese Bala ena peroveta taudia ia hahemaraia
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Picture on page 8]
“Lohiabada, emui Dirava, ese tano namona dekenai umui do ia hakaua vareai, mai ena sinavai, mai ena ranu gabudia, bona mai ena ranu guridia tanona. Koura bona ororo gabudia dekenai inai ranu gabudia idia noho.”—Deuteronomi 8:7