Iesu Ena Sivarai Momokanina
IESU be daika bona dahaka ia karaia sivaraidia bona lalohadai be momo herea. To, Baibel be edena bamona? Iesu Keriso ena sivarai dekenai dahaka ia hadibaia ita dekenai?
Baibel Ena Hereva
Baibel oi duahia namonamo amo inai hereva badadia do oi itaia:
◻ Iesu be Dirava ena Natuna tamona sibona, iena vara guna Natuna.—Ioane 3:16; Kolose 1:15.
◻ Lagani 2,000 bamona gunanai, Dirava ese Iesu ena mauri ia atoa rami-hebou Iuda kekenina ena bogana dekenai, taunimanima bamona do ia vara totona.—Mataio 1:18; Ioane 1:14.
◻ Iesu be tau namona ta sibona lasi. Iena Tamana, Iehova Dirava, ena kara mai hairaina ia hahedinaraia momokani.—Ioane 14:9, 10; Heberu 1:3.
◻ Iesu be tanobada ai ia haroro neganai, mai ena lalokau ida hisihisi taudia edia dabu gaudia ia henia, Ia ese hoa dalana ai gorere taudia ia hanamoa bona mase taudia ia hatorea isi danu.—Mataio 11:4-6; Ioane 11:5-45.
◻ Iesu ese Dirava ena Basileia ia harorolaia, ia gwau ia be lalo-hekwarahi taudia edia helaro tamona, bona ena hahediba taudia ia hadibaia unai haroro gaukarana do idia karaia totona.—Mataio 4:17; 10:5-7; 28:19, 20.
◻ Nisan 14 (April 1 bamona), 33 C.E. ai, Iesu idia dogoatao, kota dekenai idia abia lao, hahemaoro herevana idia gwauraia, bona idia samania koikoi dainai ia idia hamasea.—Mataio 26:18-20, 48–Mataio 27:50.
◻ Iesu ena mase be mauri davana bamona, ia ese abidadama taudia kara dika amo ia ruhaia bona unai amo dala ia kehoa ia dekenai idia abidadama henia taudia be mauri hanaihanai do idia abia totona.—Roma 3:23, 24; 1 Ioane 2:2.
◻ Nisan 16 ai, Dirava ese mase amo Iesu ia hatorea isi, bona nega sisina murinai guba dekenai ia daekau lou iena Tamana dekenai iena mauri goevadaena ena davana ia henia totona.—Mareko 16:1-8; Luka 24:50-53; Kara 1:6-9.
◻ Iehova ese ia abia hidi King dagina ai, ia toreisi lou tauna, Iesu, ena siahu ia hegeregere Dirava ena ura ginigunana taunimanima totona do ia hagugurua.—Isaia 9:6, 7; Luka 1:32, 33.
Unai hegeregerena, Baibel ese ia hahedinaraia Dirava ena ura hagugurua karana lalonai Iesu be mai anina bada herea tauna. To edena bamona oi diba unai be Iesu korikorina—histori ia herevalaia tauna, lagani 2,000 bamona gunanai Betelehema dekenai ia vara bona inai tanobada dekenai ia raka tauna unai?
Abidadama Ena Badina
Daradara gaudia momo do idia ore bema Keristani Greek Revarevadia oi duahia mai laloa maoromaoro ida. Bema unai bamona oi karaia do oi itaia, Baibel ena hereva be gau haida idia sivarailaia sisina bamona lasi, gori be unai bamona. To ladana idia hatoa, nega idia gwauraia, bona gabu idia hahedinaraia namonamo. (Haheitalai be, Luka 3:1, 2 itaia.) Ma danu, Iesu ena hahediba taudia be hereva momokani amo ia gwauraia, duahia tauna ena abidadama ia habadaia dalanai. Baibel idia torea taudia ese ta ena kerere idia hunia lasi—sibona edia kerere danu idia hunia lasi—badina idia ura idia torea gaudia be idia vara gaudia hegeregerena. Oibe, do oi itaia Baibel lalonai be hereva momokani ena mamina ia noho.—Mataio 14:28-31; 16:21-23; 26:56, 69-75; Mareko 9:33, 34; Galatia 2:11-14; 2 Petero 1:16.
To unai sibona lasi. Akioleji taudia ese idia davaria gaudia momo ese Baibel ena hereva idia hamomokania. Hegeregere, bema Israel Museum, Jerusalem dekenai, oi vadivadi henia, nadi ta do oi itaia, ena revareva ese Pontio Pilato ena ladana ia hahedinaraia. Akioleji taudia ese idia davaria gaudia ma haida ese Lusania bona Seregio Paulo, Baibel ese ia herevalaia taudia, be taunimanima korikori hegeregerena ai idia herevalaia, Keristani ginigunadia idia havaraia kava taudia bamona lasi. Keristani Greek Revarevadia (Taravatu Matamatana) ese idia gwauraia sivaraidia be toretore taudia gunadia ese idia gwauraia danu be hamomokania gauna namona. Unai toretore taudia haida be Juvenal, Tacitus, Seneca, Suetonius, Pliny Matamata, Lucian, Celsus, bona Iuda histori torea tauna Josephus.a
Keristani Greek Revarevadia idia herevalaia gaudia be aposetolo edia negai idia noho taudia tausen momo ese idia abia dae, idia daradara lasi. Keristani dalana idia inai henia taudia danu ese Iesu ena hereva bona kara, toretore ai idia hahedinaraia gaudia unai, idia gorea lasi. Iesu ena hahediba taudia be ena mase murinai ena sivarai idia habadaia lalohadaina dekenai, Profesa F. F. Bruce ia gwau: “Toretore taudia haida idia laloa unai lagani ginigunadia lalonai Iesu ena hereva bona kara idia havaraia kava be auka lasi, to unai be momokani lasi badina Iesu ena hahediba taudia momo idia do mauri noho bona dahaka idia vara bona dahaka idia vara lasi idia laloatao diba, . . . Hahediba taudia ese kerere idia torea be dika (bona mai edia ura ida hereva momokani idia haidaua lasi), badina edia kerere idia tahua taudia ese unai do idia hahedinaraia haraga mai edia moale ida.”
Dahaka Dainai Idia Abidadama Henia Lasi
To, diba momo taudia haida be idia do abia dae lasi. Idia gwau Baibel ena hereva be taunimanima ese idia havaraia, to mai edia ura ida gori toretore idia tahua bona idia abia dae unai be hereva momokani! Badina be dahaka? Toana be, Baibel ena hereva lalonai idia noho lalohadai be hari idia noho aonega taudia ese idia ura henia lasi.
S. Austin Allibone ena toretore, Union Bible Companion, lagani 1871 ai idia halasia gauna lalonai, Baibel ena hereva idia abia dae lasi taudia dekenai hereva ta ia gwauraia. Ia gwau: “Evanelia Bukadia edia maoro ia daradaralaia tauna ta oi nanadaia, badina be dahaka Cæsar be Capitol dekenai ia mase herevana, eiava lagani 800 ai, Pope Leo III ese Charlemagne be West ena Pavapava ai korona ia henia herevana ia abia dae? . . . Hereva ibounai ita abia dae . . . unai tatau idia herevalaia neganai; bona unai ena badina be histori ese ia hamomokania guna idia noho. . . . Bema unai hamomokania gaudia ita hahedinaraia neganai, haida ese idia do abia dae lasi, ita gwau idia be kavakava bamona hereva momokani idia dadaraia eiava diba dekenai idia dabu momokani, ita durua diba lasi taudia. Vadaeni, Revareva Helagadia edia maoro idia hamomokania gaudia momo idia noho to idia do daradara noho taudia be edena bamona ita gwauraia? . . . Idia ura lasi edia hekokoroku hamanaua gaudia, bona edia mauri haidaua totona idia veria gaudia idia abidadama henia.”
Oibe, Baibel ena maoro idia abia dae lasi taudia haida ese Keristani Greek Revarevadia idia dadaraia ena badina be idau momokani. Edia hekwakwanai be Baibel ena momokani dekenai lasi to ena mauri taravatudia dekenai. Hegeregere, Iesu ese ena murinai idia raka taudia ia gwauraia inai bamona: “Idia be tanobada ena lasi, lau hegeregerena, lau be tanobada ena lasi.” (Ioane 17:14) To, sibona idia gwauraia Keristani taudia momo ese inai tanobada ena politikol karadia lalonai idia vareai, rara idia bubua tuaridia lalonai idia vareai danu. Taunimanima momo be idia ura lasi edia mauri be Baibel ena mauri taravatudia hegeregerena idia haidaua, to idia ura Baibel ena hereva be sibona edia mauri taravatudia hegeregerena.
Kara maoromaoro taravatudia danu mani oi laloa. Iesu ese Tuatira kongregesen dekenai sisiba aukana ia henia badina matabodaga karadia idia koua lasi. Idia ia hamaoroa: “Lau be taunimanima ibounai edia laloa bona edia ura lau diba. Bona umui danu ta ta emui davana do lau henia, emui kara, emui kara hegeregerena.” (Apokalupo 2:18-23) To, sibona idia gwauraia Keristani taudia momo be kara maoromaoro taravatudia idia negea, ani? Idia ese Iesu ena hereva idia dadaraia to idia ura lasi edia matabodaga karadia do idia rakatania.
Diba momo taudia idia ura lasi Baibel ia gwauraia Iesu idia abia dae dainai, sibona edia ura hegeregerena Iesu ta idia havaraia. Idia sibona be gori havaraia taudia ai idia lao vadaeni, to idia ese Evanelia Bukadia idia torea taudia be unai bamona idia samania koikoi. Idia ura henia kahana Iesu ena mauri lalonai idia abia dae, orena idia dadaraia, bona sibona edia lalohadai haida idia atoa. Momokani, idia herevalaia loaloa aonega tauna eiava taunimanima edia noho ia hanamoa toho tauna be guna ia mauri noho tauna, Iesu lasi, idia gwau idia tahua noho tauna lasi, to unai tauna be diba momo hekokoroku taudia ese edia lalona dekenai idia havaraia tauna sibona.
Iesu Korikorina Davaria Dalana
Iesu ia ura hereva momokani bona kara maoromaoro idia tahua taudia edia kudouna ia hamarerea. (Mataio 5:3, 6; 13:10-15) Unai bamona taudia ese Iesu ena boiboi herevana idia badinaia: “Tauanina manokamanoka bona gaukara metau taudia ibounai, lau dekenai umui mai, lau ese laga-ani do lau henia umui dekenai. Egu huaia auna be emui pagana dekenai do umui atoa, lau dekenai diba do umui tahua, badina lau be dagedage lasi bona manau tauna. Vadaeni emui laumana be do idia laga-ani. Badina be lauegu huaia auna be ia metau lasi, bona huaia neganai danu hekwarahi lasi.”—Mataio 11:28-30.
Iesu korikorina be hari nega ena diba momo taudia idia torea bukadia lalonai ita davaria diba lasi; danu Kerisendom dubudia dekenai ita davaria diba lasi, taunimanima idia havaraia lalohadai amo idia honu gabudia unai. Oi ese guna ia mauri noho Iesu be oiemu Baibel lalonai oi davaria diba. Ma hereva haida ia dekenai oi ura diba, a? Iehova ena Witness taudia idia moale bema oi do idia durua diba.
[Footnotes]
a Hereva ma haida totona Buka Helaga—Dirava Ena Hereva Eiava Taunimanima Edia?, karoa 5, rau 55-70 itaia, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese idia halasia.
[Box on page 6]
LAGANI HANDRED MOMO LALONAI IDIA HAKOIKOIA TOHO
Lagani 200 gunanai, Keristani Greek Revarevadia hakoikoia toho karana ia matamaia. Unai neganai, Germany ena aonega tauna Hermann Samuel Reimarus (lagani 1694-1768) ia gwau: “Mai badina dainai ai gwau diba, Aposetolo taudia ese edia revareva lalonai idia hadibaia gauna bona Iesu Sibona ese ena mauri lalonai Ia harorolaia bona hadibaia gauna idia idau momokani.” Reimarus ena nega amo ema bona hari, diba momo taudia be unai bamona idia laloa, badina haida ese idia hadibaia dainai.
Buka ta, The Real Jesus, ia gwau guna idia noho Baibel idia hakoikoia toho taudia be sibona idia gwauraia lasi hereva momokani idia negea taudia. To, “idia sibona idia gwauraia Keristani taudia korikori, badina taunimanima edia hahediba hereva bona gari kava amo idia roho mauri dainai.” Idia laloa Baibel hakoikoia toho karana be “Keristani karana goevana.”
Madi Kerisendom lalonai taunimanima edia lalohadai idia tubu haraga. Hadibaia herevadia haida hegeregere, soul ia mase lasi, Toi Tamona, bona hel lahina be Baibel ena hereva hegeregerena lasi. To unai bamona hereva momokani hadikaia karana be Keristani Greek Revarevadia idia torea taudia edia kerere lasi. Idia ese lagani 50 C.E. bamona ai idia vara matamaia hehediba hereva koikoi be mai edia goada ida idia koua toho, unai neganai Paulo ia torea, sibona idia gwauraia Keristani taudia huanai hereva momokani negea karana “be hunia dala dekenai ia gaukara noho” vadaeni. (2 Tesalonika 2:3, 7) Ita abia dae diba Keristani Greek Revarevadia lalonai idia herevalaia gaudia bona edia hahediba herevadia be momokani.
[Box on page 7]
EDENA NEGAI EVANELIA BUKADIA IDIA TOREA?
Taravatu Matamatana idia hakoikoia toho taudia momo idia gwau Evanelia Bukadia ese idia herevalaia gaudia be idia vara negana amo nega daudau murinai idia torea bona unai dainai kerere momo idia noho.
To, hamomokania gauna ia hahedinaraia Mataio, Mareko, bona Luka edia buka be nega daudau lasi murinai idia torea. Mataio ena buka ena kopi haida amo idia davaria lagani 41 C.E. dekenai ia torea matamata. Toana be Luka ena buka be lagani 56 ia lao 58 C.E. ai ia torea, badina Kara bukana (toana be lagani 61 C.E. ia abia neganai ia torea haorea vadaeni) ia hahedinaraia torea tauna, Luka, ese ena “buka ginigunana” ia torea vadaeni, Evanelia Bukana unai. (Kara 1:1) Idia laloa Mareko ena Evanelia bukana be Roma dekenai ia torea, aposetolo Paulo idia dogoatao nega ginigunana eiava iharuana lalonai—reana lagani 60 ia lao 65 C.E. ai.
Profesa Craig L. Blomberg ese Evanelia Bukadia be nega daudau lasi murinai idia torea lalohadaina ia abia dae. Ia gwau, Evanelia Bukadia, lagani 100 C.E. sisina vairanai Ioane ese ia torea Evanelia bukana danu, ita laloa neganai, “ita be idia vara gaudia kahirakahira ita noho, gunaguna idia noho taudia edia mauri sivarai idia torea be unai bamona lasi. Haheitalai be, Alesana Badana ena mauri sivarai momo ginigunadia rua, Arrian bona Plutarch idia torea gaudia, be lagani 323 B.C. ai Alesana ia mase bena lagani 400 murinai idia torea, to histori idia tahua taudia momo idia abia dae idia be momokani. Nega ia lao lalonai, sivarai idauidau momo idia atoa Alesana ena mauri sivaraina dekenai, to idia momo be lagani handred handred unai toretore taudia rua idia torea murinai idia atoa.” Keristani Greek Revarevadia lalonai idia gwauraia herevadia ita abia dae be namo, taunimanima edia histori ita abia dae hegeregerena.
[Picture on page 8]
Dohore ia mai tanobada Paradaisona ai do idia noho taudia ibounai be moale sibona do idia davaria