“Oiemu Bogahisihisi Bona Oiemu Lalokau ese, Inai Tanobada Ena Mauri Idia Hereaia”
CALVIN H. HOLMES ESE IA SIVARAILAIA
Unai nega be December 1930, bona hari sibona boromakau amo rata lau abia gaukara lau haorea neganai, Tamagu be emai dekena tauna ta ia vadivadi henia amo ia giroa mai. Ena poketi amo bulu bukana ta ia kokia neganai, ia gwau: “Wyman ese inai buka ia henia lau dekenai.” Ena ladana be Deliverance, Watch Tower Bible and Tract Society ese ia halasia. Tamagu be gau ta ia duahia diba lasi, to unai buka ia duahia ela bona hanuaboi momokani.
GABEAI, Tamagu be unai taudia ese idia halasia buka ma haida ia abia, ladadia be Light bona Reconciliation. Sinagu ena Baibel gunana ia davaria bona hanuaboi momokani ai kerosini lamepa ena diari ai ia duahia. Tamagu ena kara ia idau momokani. Unai keru negana ai hora momo lalonai ai ia hereva henia—egu sinana, egu taihudia toi, bona lau—au amo ai gabua sitou gunana badinai ai helai hebou neganai.
Tamagu ia gwau unai buka idia halasia taudia be Bible Student taudia bona idia gwau ita be “nega ena dokona” ai ita noho. (2 Timoteo 3:1-5) Ia hahedinaraia tanobada dokona ai tanobada be do ia ore lasi to Dirava ena Basileia henunai paradaiso ai do ia lao. (2 Petero 3:5-7, 13; Apokalupo 21:3, 4) Unai hereva ena mamina lau ura henia bada.
Ai gaukara hebou neganai, Tamagu ese lau ia hereva henia matamaia. Lau laloatao koni ena kopina ai kokia neganai, ia hahedinaraia Dirava ena ladana be Iehova. (Salamo 83:18) Unai dainai, lagani 1931 ena siahu negana ia matamaia bona egu mauri lagani be 14 sibona neganai, egu lalona lau hadaia Iehova bona iena Basileia ena kahanai do lau gini. Emai ruma murinai apolo umana gunana lalonai Iehova lau guriguri henia bona lau gwauhamata ia do lau hesiai henia hanaihanai. Iseda Dirava hereana ena lalokau bona hebogahisi kara ese egu kudouna ia hamarerea vadaeni.—Salamo 63:3.
Ai be U.S.A. dekenai boromakau naria gabuna dekenai ai noho, ia be kilomita 30 bamona St. Joseph, Missouri amo, bona kilomita 65 bamona Kansas City amo. Lagani 1900 murinai egu tubuna ena tamana ese emai tano dekenai au amo ruma ta ia haginia, bona Tamagu be unai ruma lalonai ia vara.
Treinini Haroro Gaukara Totona
Lagani 1931 ena siahu negana ai, emai famili ese Joseph Rutherford, unai neganai ia be Watch Tower Society ena presiden, ese Columbus, Ohio ena hebouhebou dekenai ia henia pablik tok ladana, “Basileia, Tanobada Ena Helaro,” be reidio amo ai kamonai. Egu lalona ia veria, bona lau moale badina Tamagu ida unai mai anina bada pablik tok ia herevalaia buklet ai hariharilaia emai diba taudia dekenai.
Lagani 1932 ena siahu negana ia matamaia negana be egu nega ginigunana Iehova ena Witness taudia edia hebou dekenai lau lao. Emai dekena tauna ese lau bona Tamagu ia boiria St. Joseph dekenai, Iehova ena Witness taudia edia loaloa hesiai tauna ta, George Draper ese ia henia hereva ai kamonai totona. Ai ginidae neganai, unai hebou be kahirakahira ia ore, bona J. D. Dreyer, gabeai ia ese lau ia durua bada, ena doruna badana murinai gabu lau davaria bona lau helai.
September 1933 ai, lau bona Tamagu be Kansas City ai hebouhebou ta dekenai ai lao, unuseniai egu nega ginigunana haroro gaukara lau karaia. Tamagu ese buklet toi ia henia lau dekenai bona lau ia hadibaia inai bamona do lau hereva: “Lau be Iehova ena Witness tauna ta, Dirava ena Basileia ena sivarai lau harorolaia noho. Lau diba oi ese Judge Rutherford oi kamonaia vadaeni reidio dekenai. Pura ta ta ai reidio steiseni 300 ese iena hereva idia halasia.” Bena buklet ta lau hahedinaraia. Unai adorahi ai, emai gabu ai boromakau edia rata lau abia neganai, lau laloa egu mauri lalonai unai dina do lau laloaboio lasi.
Daudau lasi murinai keru negana ia mai, bona ai loaloa momo lasi. To Tadikaka Dreyer bona ena adavana ese ai idia vadivadi henia bona idia henanadai bema lau ura Saturday ai edia ruma dekenai lau lao bona hanuaboi be unuseniai lau mahuta. Kilomita 10 lau raka edia gabu dekenai lau lao totona, to namo bada lau davaria badina Sunday be idia danu haroro gaukara totona lau lao bona St. Joseph dekenai Gima Kohorona stadi dekenai ai lao. Unai nega amo, Sunday haroro gaukara lau reaia diba lasi. Tadikaka Dreyer ia henia treinini bona sisiba ese lau ia durua bada herea.
September 2, 1935 ai, Kansas City ena hebouhebou ta dekenai egu gwauhamata Iehova dekenai lau hahedinaraia ranu bapatiso amo.
Egu Mauri Ibounai Lalonai Lau Karaia Gaukarana Lau Hamatamaia
Lagani 1936 matamanai, painia gaukara o ful-taim haroro gaukara totona aplikeisini lau atoa, bona painia turana idia tahua taudia edia lista dekenai egu ladana idia atoa. Daudau lasi murinai Arvada, Wyoming amo revareva ta lau davaria Edward Stead amo. Ia gwau ia be uilisea dekenai ia helai sibona bona ia ura heduru do ia abia painia gaukara ia karaia totona. Karaharaga iena noinoi heduru totona lau abia dae bona April 18, 1936 ai, painia tauna ai lau idia abia hidi.
Tadikaka Stead dekenai lau do lao lasi neganai, egu sinana ese lau ia hereva henia. Ia henanadai: “Egu natuna, oi ura momokani unai do oi karaia, a?”
Lau haere, lau gwau: “Bema lau karaia lasi, egu mauri be anina lasi.” Lau abia dae Iehova ena lalokau bona hebogahisi karana be gau ibounai ia hereaia.
Ted, unai be Tadikaka Stead, ida lau painia be treinini namo hereana. Ia be lalo-goada amo ia honu bona Basileia ena sivarai be taunimanima edia lalona veria dalanai ia herevalaia. To, Ted be ia toretore bona herevahereva sibona; iena garugaru ibounai be roki ese ia hadikaia. Daba maragi momokani lau toreisi bona lau hadigua bona ena besoso lau seivi, aniani lau hegaegaelaia, bona lau ubua. Bena ena dabua lau atoa bona haroro totona ena gaudia lau hegaegaelaia. Unai siahu negana ai Wyoming bona Montana dekenai ai painia, bona hanuaboi ai murimuri dekenai ai mahuta. Ted be ena taraka murinai ia totona idia karaia gabuna lalonai ia mahuta, bona lau be tano dekenai lau mahuta. Gabeai unai lagani ai, saut kahana, Tennessee, Arkansas, bona Mississippi dekenai lau lao painia totona.
September 1937 ai, Columbus, Ohio dekenai egu nega ginigunana hebouhebou badana dekenai lau lao. Unuseniai haroro gaukara lalonai rikoda masini do ai gaukaralaia idia hegaegaelaia. Nega ibounai rikoda ai gaukaralaia karana ai gwauraia haginia karana. Hua tamona lalonai lau ese haginia karana ibounai 500 lau karaia, bona taunimanima 800 mai kahana idia kamonai. Tennessee ena ist kahana, Virginia, bona West Virginia edia taoni momo lalonai lau haroro murinai, spesel painia tauna ai lau idia halaoa, bona soun naria tadikaka ida lau gaukara, unai neganai loaloa hesiai taudia be unai ladana ai idia boiridia.
Kongregesen bona sibodia idia noho grup maragidia lau vadivadi henidia West Virginia ai—gabu ta ta dekenai pura rua o hani lau noho—bona haroro gaukara lau gunalaia. Bena, January 1941 ai, lau idia abia hidi soun naria gaukara lau karaia totona. Unai neganai Sinagu bona egu taihudia toi—Clara, Lois, bona Ruth—be Basileia ena kahana dekenai idia gini. Unai dainai unai siahu negana ai emai famili ibounai be nega tamona St. Louis dekenai idia karaia hebouhebou badana dekenai ai lao.
Hebouhebou murinai, soun naria tadikaka idia hadibadia soun gaukara be November 1941 dokonai do idia hadokoa. Murina hua lalonai United States be Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana lalonai ia vareai. Lau idia abia hidi spesel painia gaukara lau karaia totona, anina be hua ta ai, haroro gaukara lalonai, hora 175 do lau abia.
Hesiai Gaukara Ena Hahenamo Idaudia
July 1942 ai, revareva ta lau abia lau idia nanadaia bema lau ura idau tanona dekenai hesiai gaukara lau karaia. Lau hahedinaraia lau ura lau lao murinai, lau idia boiria lao Betele, Iehova ena Witness taudia edia hedikwota, Brooklyn, New York dekenai. Headava lasi tadikaka iboudiai 20 idia boiria nega tamona treinini idia abia totona.
Nathan H. Knorr, unai neganai ia be Watch Tower Society ena presiden, ese ai ia hamaoroa haroro gaukara be ia mase bamona bona lauma dalanai kongregesen do ai durua totona ai idia hadibaia. Ia gwau: “Ai ura lasi kongregesen ena hekwakwanai sibona ai kamonai, to ai ura diba oi ese dahaka oi karaia oi hamaoromaoroa totona.”
Betele dekenai ai do noho lalonai, Fred Franz, lagani 1977 ai Tadikaka Knorr ena gabu ia abia tauna, ese hereva ta ia henia, bona ia gwau: “Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana do ia ore, bona haroro gaukara do ia bada ia lao. Ita daradara lasi taunimanima milioni momo be Iehova ena orea dekenai do ita haboua!” Unai hereva ese egu lalohadai ia haidaua momokani. Emai gaukara idia henia neganai, egu gaukara be Tennessee bona Kentucky edia kongregesen ibounai do lau vadivadi henia. Ai idia boiria tadikaka edia hesiai taudia, hari idia gwau sekit naria taudia.
October 1, 1942 ai, egu mauri lagani be 25 neganai, kongregesen lau vadivadi henia matamaia. Unai neganai dala be rua sibona kongregesen haida ai lao henidia totona, aena amo eiava hosi amo. Nega haida edia gabu dekenai lau noho ruma bese taudia ida daiutu tamona dekenai ai mahuta.
July 1943 ai, Tennessee dekenai, Greenville Kongregesen lau vadivadi henia noho lalonai, lau idia boiria Watchtower Bible School of Gilead ena klas iharuana dekenai lau lao totona. Gilead dekenai, “hereva momokani, ita kamonai vadaeni gauna, do ita dogoatao bona badinaia” bona “Lohiabada ena gaukara do umui karaia goadagoada” edia anina lau dibaia momokani. (Heberu 2:1; 1 Korinto 15:58) Sikuli ena hua ima idia hanaia haraga bona January 31, 1944 ai sikuli ai haorea.
Canada Bena Belgium
Ai haida idia siaia Canada dekenai, unuseniai guna Iehova ena Witness taudia edia gaukara idia taravatua bona vanegai sibona idia kokia. Lau idia abia hidi loaloa hesiai gaukara do lau karaia, bona kongregesen haida edia padana be daudau herea. Lau loaloa neganai, mai moale ida guna Canada dekenai iseda gaukara idia taravatua lalonai haroro gaukara be edena bamona idia karaia sivaraidia lau kamonai. (Kara 5:29) Momo ese lau dekenai idia gwauraia haroro haraga ena sivarai idia kikilaia. Unai neganai hanuaboi tamona lalonai, Canada ena kahana ta amo ia lao kahana ta dekenai ruma iboudiai buklet idia rakatania. May 1945 ai, mai moale bada herea ida, ai kamonai Europe dekenai tuari ia doko!
Unai nega ena siahu negana ai, kongregesen ta Saskatchewan ena taoni maragina Osage dekenai lau vadivadi henia noho lalonai, Tadikaka Knorr amo revareva ta lau abia, ia gwau: “Lau ese oi dekenai Belgium dekenai do oi lao ena hahenamo lau henia. . . . Gaukara bada herea ia noho unai tano dekenai. Unai tano be tuari ese ia hadikaia, bona iseda tadikaka be heduru idia abia be namo, bona ai laloa America amo tau ta ai siaia tadikaka ia durudia bona ia hagoadadia totona be maoro.” Karaharaga egu haere lau henia, unai gaukara lau abia dae.
November 1945 ai, lau be Brooklyn dekenai Charles Eicher ida French gado lau dibaia. Ia be tadikaka burukana Alsace amo. Danu brens haheaua dalana idia hadibaia haraga lau dekenai. Europe dekenai lau do lao lasi neganai, nega kwadogina lalonai egu famili bona turadia lau vadivadi henia St. Joseph, Missouri dekenai.
December 11 ai, sisima ladana Queen Elizabeth amo New York lau rakatania bona dina hani murinai Southampton, England dekenai lau ginidae. Hua tamona lau noho Britain ena brens dekenai bona treinini ma haida lau abia. Unai murinai, January 15, 1946 ai, English Channel lau hanaia bona Ostend, Belgium dekenai lau ginidae. Unai gabu amo, trein amo Brussels dekenai lau lao, unuseniai trein steiseni dekenai Betele ena bese taudia iboudiai ese lau idia hedavari henia.
Tuari Murinai Gaukara Ia Bada
Egu gaukara be Belgium dekenai Basileia gaukara do lau naria, to lau be edia gado lau do veria diba lasi. Hua 6 lalonai, French gado sisina lau diba lau hereva totona. Nazi taudia ese lagani ima lalonai Belgium idia biagua lalonai, ena be idia hamasedia diba to haroro gaukara idia karaia noho tadikaka ida lau gaukara hebou be hahenamo ta. Idia haida be vanegai sibona dibura kamepa amo idia ruhadia.
Tadikaka idia ura dikadika gaukara do ai hegaegaelaia bona Baibel ena hereva momokani dainai idia hitolo taudia ai ubua. Unai dainai hebouhebou karaia bona loaloa hesiai taudia ese kongregesen do idia vadivadi totona ai hegaegae. Nathan Knorr, Milton Henschel, Fred Franz, Grant Suiter, bona John Booth—iboudiai be Brooklyn hedikwota amo idia mai—ese ai idia vadivadi bona ai idia hagoadaia. Unai negadiai, lau be sekit naria gaukara, distrik naria gaukara, bona brens naria gaukara lau karaia. Belgium dekenai kahirakahira lagani 7 lalonai hesiai gaukara lau karaia murinai December 6, 1952 ai, Emilia Vanopslaugh lau adavaia, ia danu be Belgium brens dekenai ia gaukara.
Hua haida murinai, April 11, 1953 ai, lau idia boiria pulisi steiseni dekenai bona lau idia hamaoroa egu noho unuseniai ese Belgium ena noho namo ia hadikaia. Luxembourg dekenai lau lao bona egu kota herevana ena apil Council of State dekenai lau naria.
February 1954 ai, Belgium ena Council of State ia gwau egu noho Belgium dekenai ese unai tano ena noho namo ia hadikaia. Idia henia hamomokania herevana be Belgium dekenai lau ginidae negana amo unai tano dekenai Witness taudia edia namba be ia bada daekau haraga—804 lagani 1946 amo ia daekau lao 3,304 1953 dekenai—bona Belgium ena noho namo ia hadikaia, badina Witness taudia matamatadia momo be Keristani ena gini siri karana idia badinaia auka. Unai dainai, lau bona Emilia idia siaia Switzerland dekenai, unuseniai French gado idia veria kahana dekenai sekit gaukara ai karaia.
Basileia Haroro Sikuli—unai sikuli ese Keristani elda taudia dekenai diba bada ia henia—be South Lansing, New York dekenai lagani 1959 ai idia haginia. Lau idia boiria unuseniai treinini lau abia, Europe dekenai unai sikuli dekenai hadibaia gaukara lau karaia totona. United States dekenai lau noho neganai, egu famili lau vadivadi henidia St. Joseph, Missouri dekenai. Unuseniai nega ginigabena egu sinana lalokauna lau itaia. January 1962 ai ia mase; Tamagu be guna June 1955 ai ia mase.
March 1961 ai, Paris, France dekenai Basileia Haroro Sikuli ai hamatamaia, bona Emilia ese lau ia bamoa. Distrik naria taudia, sekit naria taudia, kongregesen naria taudia, bona spesel painia taudia be France, Belgium, bona Switzerland amo idia mai unai sikuli dekenai. Hua 14 lalonai, klas ibounai 12 dekenai unai pura hani kosina lau hadibaia. Bena, April 1962 ai, ai davaria Emilia be mai bogana.
Emai Noho Dalana Ia Idau
Geneva, Switzerland dekenai ai giroa lou, unuseniai ai noho totona ai be mai emai gwaumaoro. To unuseniai, noho gabuna ai davaria be auka, badina ruma edia momo be hegeregere lasi. Moni gaukara tahua danu be auka. Dokonai, lau ese Geneva taoni lalonai sitoa badana ta dekenai gaukara lau abia.
Ful-taim hesiai gaukara lalonai lagani 26 lau gaukara dainai, emai mauri ia idau neganai gau idauidau ai haidaua be sisina auka. Lagani 22 lalonai unai sitoa badana dekenai lau gaukara bona heduru lau henia emai natudia kekeni rua, Lois bona Eunice ai naria neganai, emai famili be hanaihanai Basileia ia atoa guna. (Mataio 6:33) Lagani 1985 ai moni gaukara lau rakatania neganai, nega haida sekit naria gaukara lau karaia matamaia.
Emilia be ia gorere momo, to haroro gaukara be ena goada hegeregerena ai ia karaia. Lois be lagani 10 bamona painia gaukara ia karaia. Lagani 1993 ena siahu negana ai Moscow Intenesenel hebouhebouna namo herea dekenai ia ida lau lao be lauma dalanai emai moale negana badana ta! Daudau lasi murinai Lois be Senegal, Africa dekenai ia loaloa neganai, davara dekenai ia digudigu lalonai ia mase. Ia guria totona Senegal dekenai lau lao neganai, Africa tadikaka bona misinari taudia edia lalokau bona hebogahisi ese lau ia hagoadaia bada. Lau ura dikadika toreisi lou neganai Lois do lau itaia!—Ioane 5:28, 29.
Lau tanikiu bada herea badina lagani 40 mai kahana lalonai egu lalokau adavana ena heduru lau moalelaia. Momokani, ena be lau lalohisihisi bona hekwakwanai idia vara, Iehova ena lalokau bona hebogahisi be namo herea bona anina namona ia henia emai mauri dekenai. Egu kudouna ese lau ia doria iseda Dirava, Iehova, be salamo torea tauna ena hereva hegeregerena lau gwauraia totona, ia gwau: “Badina be oiemu bogahisihisi bona oiemu lalokau ese, inai tanobada ena mauri idia hereaia. Unai dainai egu udu bibina ese oi do idia hanamoa bada.”—Salamo 63:3.
[Picture on page 26]
Rikoda danu haroro gaukara ai gunalaia
[Picture on page 26]
Egu tama sina lagani 1936 ai
[Picture on page 26]
Lagani 1948 ai Belgium dekenai dala dekenai ai haroro