Egu Gwauhamata Dirava Hesiai Henia Totona Lau Badinaia
FRANZ GUDLIKIES ESE IA SIVARAILAIA
Lauegu tuari orena ena tuari taudia 100 mai kahana amo hani sibona idia mauri noho. Lau mase diba dainai, lau tui diho bena Dirava lau gwauhamata henia, ‘Bema inai tuari amo lau roho mauri, lau ese oi do lau hesiai henia hanaihanai.’
LAGANI 54 gunanai, April 1945 ai, lau be Germany ena ami ena tuari tauna ta neganai, unai gwauhamata lau karaia. Unai be kahirakahira Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana ia ore neganai, bona unai neganai, Soviet ena ami be idia hekwarahi bada Berlin idia abia totona. Aiemai tuari taudia be Seelow ena taoni kahirakahira dekenai idia noho, ia be Oder Sinavaina badinai bona ena daudau Berlin amo be kilomita 65 bamona. Unuseniai, dina bona hanuaboi lalonai ai idia pidia noho, bona egu tuari orea taudia momo herea idia mase.
Unai neganai, nega ginigunana egu mauri lalonai, lau tai bona Dirava lau guriguri henia. Lau ese egu sinana, Dirava ia gari henia hahinena, ese hanaihanai ia gwauraia Baibel herevana lau laloatao, ia gwau: “Hisihisi bona hekwarahi idia ginidae neganai, lau dekenai do umui boiboi, bona lau ese umui do lau hamauria, vadaeni umui ese lau do umui hanamoa bada.” (Salamo 50:15) Unuseniai, guri lalonai bona mase garina lau gari neganai, ataiai ia noho gwauhamatana Dirava dekenai lau gwauraia. Edena dala ai lau ese unai gwauhamata lau badinaia? Bona edena bamona lau be Germany ena ami tauna ta ai lau lao?
Lithuania ai Lau Tubu
Lagani 1918 ai, Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana lalonai, Lithuania ese independens ia abia bona demokratik gavamani ia haginia. Lau be lagani 1925 ai, Memel (Klaipėda) ena distrik ai lau vara Baltic Davarana badinai. Lagani 1924 ai, lau do vara lasi neganai unai distrik be Lithuania ena kahana ai ia lao.
Lau bona egu taihudia ima be ai tubu neganai ai moale. Tamagu be emai turana namona bamona, hanaihanai ai danu ia gaukara hebou. Aiemai tama sina be Evangelical Dubu ena memba taudia, to dubu dekenai idia lao lasi guriguri totona, badina Sinagu be unai dubu ena haroro tauna ena koikoi karana ia ura henia lasi. To, Dirava bona ena Hereva, Baibel, ia lalokau henia bona ia duahia mai ena ura bada ida.
Lagani 1939 ai, Germany ese Lithuania ena kahana, ai noho gabuna, ia abia. Bena lagani 1943 ia matamaia neganai, lau idia boiria Germany ena ami lalonai lau gaukara totona. Tuari lalonai bero lau abia, to lau namo neganai, Eastern Kahanai tuari ia bada gabunai lau giroa lou. Unai neganai, tuari ia idau bona Germany tuari taudia be Soviet ami amo idia heau. Unai neganai, guna lau hereva bamona, kahirakahira lau mase.
Egu Gwauhamata Lau Badinaia
Tuari lalonai, egu tama sina idia lao Oschatz, Germany ai, Leipzig amo sautist kahanai idia noho totona. Tuari ia ore murinai, idia lau davaria be auka. To gabeai, ai hedavari lou mai moale ida! Nega daudau lasi murinai, April 1947 ai, Sinagu lau bamoa Max Schubert ena pablik tok ai kamonai totona, ia be Iehova ena Witness tauna ta. Sinagu ia abia dae tomadiho momokanina ia davaria, bona hebou haida lau lao murinai, ia abia dae gauna lau abia dae.
Nega sisina murinai, Sinagu be vadavada amo ia moru, bona ia abia berodia dainai ia hisihisi ela bona hua haida murinai ia mase. Hospital ai, ia do mase lasi neganai, mai lalokau ida lau ia hagoadaia, ia gwau: “Nega momo lau guriguri egu natuna ta ese Dirava dekenai ia lao dalana do ia davaria. Hari lauegu guriguri ena haere lau itaia, bona do lau mase mai maino danu.” Lau ese sinagu be mase amo do ia toreisi lou bona do ia diba ena guriguri be ia guguru negana lau naria noho mai egu moale ida!—Ioane 5:28.
August 8, 1947 ai, Tadikaka Schubert ena hereva lau kamonai bena hua hani murinai, August 8, 1947 ai, lau bapatiso Leipzig ena hebouhebou ta dekenai egu gwauhamata Iehova Dirava dekenai hahedinaraia totona. Lau ese Dirava dekenai egu gwauhamata do lau hagugurua karadia lau karaia matamaia unai. Nega sisina murinai lau be painia tauna ai lau lao, Iehova ena Witness taudia edia ful-taim haroro taudia be unai bamona idia gwauraidia. Unai neganai painia taudia 400 bamona be gabeai German Democratic Republic, eiava East Germany ai ia lao gabuna ai, idia noho.
Abidadama Tohoa Gaudia Ginigunadia
Oschatz ai, lauegu dekena tauna ta ia ura lau ia veria Marxism taudia do lau badinaia totona, ia gwau bema Socialist Unity Party of Germany (SED) dekenai lau vareai, gavamani ese davana do ia henia iunivesiti edukeisen do lau abia. Lau ese unai lau dadaraia, Iesu ese Satani ia henia toho gauna ia dadaraia bamona.—Mataio 4:8-10.
Dina ta April 1949 ai, pulisi taudia rua idia mai lauegu gaukara gabuna dekenai bona lau idia hamaoroa idia danu do lau lao. Lau idia abia lao unai gabu ena Soviet intelligence service edia opesi dekenai, unuseniai idia gwau lau be West dekenai idia noho kapitalis taudia totona lau gaukara. Idia gwau, bema ruma-ta-ruma-ta gaukarana do lau karaia noho bona ta ese Soviet Union eiava SED ia gwauraia dika o bema ta ese Iehova ena Witness taudia edia hebou ia vadivadi henia neganai, idia do lau hadibaia, unai amo lau hamomokania diba kerere ta lau karaia lasi. Lau ura lasi unai bamona lau karaia neganai, dibura dekenai lau idia koua. Gabeai, kota totona lau idia abia lao bona unai kota ena toana be ami taudia edia kota bamona. Lauegu kerere ena davana be: lagani 15 lalonai gaukara aukana do lau karaia Siberia dekenai!
Gari o badu ena toana lau hahedinaraia lasi bona opesa taudia ese unai idia laloa bada. Bena lau idia hamaoroa lauegu kerere ena davana be do ia noho, to pura ta ta ai idia dekenai do lau ripoti ela bona idia do lau badinaia. Lau ura lauma dalanai idia lo taudia edia sisiba lau abia, Watch Tower Society ena brens opesi ia noho gabuna, Magdeburg, dekenai lau lao. Lau be pulisi ese idia itaia hanaihanai dainai, unai laolao be auka. Magdeburg dekenai Legal Department ia naria tadikakana Ernst Wauer ia gwau: “Oi tuari bona do oi kwalimu. Emu abidadama oi rakatania bona do oi lusi. Unai be dibura kamepa dekenai ai dibaia.”a Unai sisiba ese lau ia durua Dirava do lau hesiai henia gwauhamatana lau badinaia totona.
Gaukara Idia Koua Bona Ai Idia Hadiburaia Lou
July 1950 ai, lau idia abia hidi loaloa naria tauna ai lau lao. To, August 30 ai, pulisi ese aiemai gabu Magdeburg dekenai idia vareai, bona haroro gaukara idia koua. Unai dainai lauegu gaukara idia haidaua. Lau bona Paul Hirschberger be kongregesen 50 danu do ai gaukara hebou, dina rua o toi kongregesen ta ta dekenai do ai gaukara, tadikaka ai durudia taravatu henunai edia hesiai gaukara do idia karaia noho totona. Unai negana amo hua haida lalonai, kahirakahira nega 6 pulisi ese lau idia abia!
Tau ta be kongregesen ta ai ia vareai bena Stasi, State Security Service, dekenai ai ia hahedinaraia. Unai dainai July 1951 ai, tatau ima mai edia ipidi ese dala dekenai lau bona Paul idia abia. Ai laloa lou neganai, ai itaia ai ese Iehova ena orea dekenai ai tabekau momokani lasi. Tadikaka badadia ese ai idia hamaoroa, do ai loaloa hebou lasi. Ai sibona dekenai ai tabekau dainai ai ese emai loaloa dalana ai haboioa! Danu, ai ese dahaka do ai gwauraia bema ai idia abia neganai be ai herevalaia guna lasi.
Lau sibona be dibura daiutuna dekenai lau noho neganai, mai taitai danu Iehova lau noia lau do ia durua, egu tadikaka edia ladana do lau hahedinaraia lasi bona egu abidadama do lau negea lasi totona. Lau mahuta murinai, karaharaga egu turana Paul ena gadona ese lau ia hanogaia. Lauegu daiutu ataiai ia noho daiutuna dekenai Stasi taudia ese ia idia henanadai henia. Unai hanuaboi be siahu bona dehe ena iduara idia kehoa dainai, lau ese edia hereva ibounai lau kamonai diba. Gabeai, lau idia nanadaia neganai, lau ese Paul ia haere bamona lau haere, unai dainai opesa taudia idia hoa bada. Sinagu ese ia ura bada sirina, “Hisihisi bona hekwarahi idia ginidae neganai, lau dekenai do umui boiboi, bona lau ese umui do lau hamauria” be ia giroa mai egu lalona ai, bona lau ia hagoadaia bada.—Salamo 50:15.
Ai idia nanadaia murinai, Paul bona lau be emai kota ai naria noho lalonai, hua ima lalodiai ai idia dogoatao Stasi taudia edia dibura ai, Halle dekenai bona gabeai Magdeburg dekenai. Magdeburg dekenai, nega haida lau ese emai brens opesi, idia koua vadaeni gauna, lau itaia. Lau ura lasi dibura dekenai lau noho, to lau ura unuseniai lau gaukara! February 1952 ai, emai kerere davana idia gwauraia hedinarai: “Lagani 10 dibura ai bona lagani 20 lalonai gavamani ia henia maoro idauidau ai haboioa.”
Dibura ai Lau Abidadama Noho
Edia kerere davana be lagani 10 ia hanaia Iehova ena Witness taudia dekenai be dibura ai idia noho negana ena kahana ai toana idauna idia henia. Dabua kakakaka taina idia turia edia piripou ena aena kahanai bona jeket ena imana kahanai. Danu, idia ese aiemai daiutu ena iduara dekenai cardboard maragina, ena kala be kakakaka bona ia be kuboru, idia atoa, gadi taudia do idia hadibaia ai be raskol taudia dikadia.
Gavamani ena siahu taudia idia laloa raskol taudia huanai ai be dika momokani. Baibel ai abia be taravatu, badina gadi tauna ta ia gwau hegeregerena: “Iehova ena Witness tauna ta ese Baibel ia dogoatao be raskol tauna ta ese ipidi ia dogoatao bamona.” Baibel ena kahana haida ai haboua totona, ai ese Russia toretore tauna Leo Tolstoy ena toretore ai duahia, nega momo ia ese ena buka dekenai Baibel ena siri haida ia torea. Unai Baibel ena siri be emai lalona amo ai gwauraia diba.
Lagani 1951 ai, pulisi ese lau idia do abia lasi neganai, lau be Elsa Riemer ida ai maoheni. Ia ese dibura dekenai lau ia vadivadi henia loulou bona hua ta ta ai nega tamona pasolo lalonai aniani ia siaia. Ia ese lauma aniani danu unai pasolo lalodiai ia udaia. Nega ta ia ese Gima Kohorona ena hereva haida be sosisi lalodiai ia udadia. Nega momo gadi taudia ese sosisi idia ivaia bona lalona idia itaia bema gau haida be idia hunia, to unai nega ai, unai pasolo be gaukara ia doko neganai ia mai dainai, idia sekea lasi.
Unai neganai, Karl Heinz Kleber bona lau be Witness lasi taudia toi danu daiutu tamona dekenai ai noho. Edena bamona Gima Kohorona do ai duahia bona idia itaia lasi? Ai ese buka ta lalonai Gima Kohorona ena hereva ai atoa bena ai duahia, toana be ai ese unai buka ai duahia. Ai ese unai dava bada lauma aniani be emai Witness turadia dekenai ai henia danu.
Dibura dekenai dala ai davaria neganai, ai ese ma haida dekenai Dirava ena Basileia ai herevalaia. Lau moale badina lau danu dibura dekenai ia noho tauna ta be tadikaka ai ia lao.—Mataio 24:14.
Ful-Taim Hesiai Gaukara Dekenai Lau Giroa Lou
April 1, 1957 ai, kahirakahira lagani 6 dibura ai lau noho murinai, lau idia ruhaia. Bena pura rua idia do ore lasi neganai, Elsa lau adavaia. Stasi taudia idia kamonai lau idia ruhaia neganai, idia ese dala idia tahua dibura ai lau idia atoa lou totona. Unai ia vara lasi totona, lau bona Elsa ese hetoa ai hanaia West Berlin dekenai ai noho totona.
West Berlin dekenai ai ginidae neganai, Society ia ura diba dahaka do ai karaia. Ai gwau ai ta do ia painia bona ta be moni gaukara do ia karaia. Bena ai idia nanadaia: “Dahaka umui laloa bema umui ruaosi do umui painia?”
Ai haere: “Bema unai ai karaia diba, maoromaoro do ai hamatamaia.”
Unai dainai, hua ta ta iboudiai moni sisina idia henia emai tauanina durua gaudia totona, bona lagani 1958 ai spesel painia gaukara ai hamatamaia. Ai moale dikadika Baibel amo ai durua taudia ese edia mauri idia haidaua bona Iehova ena hesiai taudia ai idia lao ai itaia neganai! Lagani 10 lalonai spesel painia gaukara ai karaia negana ese ai dekenai tau bona adavana idia gaukara hebou namonamo dalana ia hadibaia. Elsa be hanaihanai lau kahirakahira ia noho, motuka lau hanamoa neganai danu. Ai duahiduahi, ai stadi, bona ai guriguri hebou.
Lagani 1969 lalonai, ai dekenai loaloa naria gaukara idia henia, pura ta ta ai kongregesen idauidau ai vadivadi henia, idia ai durua totona. Loaloa gaukara ia diba momo tauna, Josef Barth, ese inai sisiba ia henia: “Bema oi ura oiemu gaukara dekenai oi kwalimu, tadikaka be tadikaka bamona oi kara henidia.” Lau ese unai sisiba lau badinaia toho. Unai dainai, mai emai lalokau bona lalo-tamona ida tadikaka ai tura henidia, bena ta ia kerere neganai, lau sisiba henia be auka lasi.
Lagani 1972 ai, Elsa be kensa gorerena ia abia bona operesen ia abia. Gabeai, roki gorere danu ia abia. Ena be hisihisi bada ia abia, to kongregesen durua totona, ia ese pura ta ta ai lau ia bamoa, ena goada hegeregerena taihu danu haroro gaukara lalonai ia gaukara.
Emai Mauri Ia Idau
Lagani 1984 ai, lauegu ravana taudia be ta ese ia durua hanaihanai be namo dainai, ai ese loaloa naria gaukara ai rakatania bona ai naridia ela bona lagani hani murinai idia mase. (1 Timoteo 5:8) Bena, lagani 1989 ai, Elsa ia gorere dikadika. Moale gauna be, ia namo sisina, to ruma gaukara ibounai be lau ese lau karaia. Hanaihanai ia hisihisi tauna danu noho dalana lau do dibaia noho. Ena be, lalo-metau bona lalo-hisihisi idia vara, to ai ese lauma gaudia ai do ura henia noho.
Hari, ai moale, badina painia gaukara ai do karaia noho. To, ai lalo-parara, emai hesiai gaukara ena daudau o dagi be gau badadia lasi, to ai abidadama noho be gau badana. Ai ura emai Dirava, Iehova, be do ai hesiai henia lagani haida lalonai sibona lasi, to ela bona hanaihanai. Aiemai mauri lalonai idia vara gaudia be treinini namona vaira negana totona. Bona Iehova ese goada ia henia hahetoho aukadia lalonai ia ai hanamoa totona.—Filipi 4:13, NW.
[Footnote]
a Ernst Wauer ena mauri sivaraina be The Watchtower, August 1, 1991, rau 25 ia lao 29 dekenai ia hedinarai.
[Picture on page 23]
Iniseniai, Magdeburg ai lau idia hadiburaia
[Credit Line]
Gedenkstätte Moritzplatz Magdeburg für die Opfer politischer Gewalt; Foto: Fredi Fröschki, Magdeburg
[Picture on page 23]
Lagani 1957 ai, ai headava neganai
[Picture on page 23]
Elsa ida hari