Huahua Momo Olive Auna Dirava Ena Ruma Lalonai
ISRAELA tanona ai, au ta ia tubu bona ia mase diba lasi bamona. Ena be idia utua, to karaharaga ena badina amo au matamatadia idia tubu. Bona ena huahua idia gogoa neganai, iena biaguna ese oela bada herea ia abia diba nanadu, lamepa, hagoevaia, bona vairana hahairaia muramura totona.
Gunaguna parabolena ta Baibel buka Gunalaia Taudia lalonai idia torea, ia gwau, “nega ta, au momo ese edia king idia ura abia hidi.” Edena uda auna be edia abia hidi ginigunana? Oibe, idia ese huahua momo ia havaraia olive au aukana idia abia hidi.—Gunalaia Taudia 9:8.
Lagani 3,500 mai kahana gunanai, peroveta tauna Mose ese Israela ia gwauraia ‘tano namona bona olive audia’ tanona. (Deuteronomi 8:7, 8) Hari inai negai danu, Mount Hermon, not kahana ai, ena henuna tanodia amo ela bona Beersheba, saut kahana kahirakahira dekenai, olive audia edia uma idia tubu. Idia ese Sharon ena tano palakana davara kahana, Samaria ena ororo gabudia, bona Galilee ena koura gabudia ia do hahairaia noho.
Baibel torea taudia ese nega momo olive auna be laulau dalanai idia gaukaralaia. Unai au ena kahana idauidau amo Dirava ena hebogahisi, toreisi lou helarona, bona moale ruma bese maurina ia haheitalaia. Olive auna ita tahua namonamo ese ita do ia durua unai Baibel ena hereva do ita lalo-pararalaia totona bona unai au be ma mauri gaudia haida ida edia Havaraia Tauna idia hanamoa do ita laloa bada diba.—Salamo 148:7, 9.
Olive Au Aukana
Nega ginigunana olive auna oi itaia neganai be moale gauna lasi. Lebanon ena sida au hairaidia hegeregerena ia tubu ela bona atai dekenai lasi. Iena timba be juniper auna ena timba ena davana hegeregerena lasi, bona ena palaoapalaoa be almond auna ena palaoapalaoa hegeregerena matana ese ia moalelaia lasi. (Solomona ena Ane 1:17; Amosa 2:9) Olive auna ena anina bada kahana be ita itaia lasi kahana dekenai ia noho—tano lalonai. Ena ramuna latadia, mita 6 tano lalonai ia abia diba, bona tano ena atai kahana daudau idia lao diba, bona idia be au ena huahua bona ena mauri ena badina.
Ena be koura ai idia noho audia be ranu lasi dainai idia mase to unai bamona ramudia ese olive auna ia durua ororo gabana ena nadi gabudia ai ia mauri noho totona. Ena be au gabana ai gudugudu ia noho bona toana be lahi au bamona to ramuna ese ia durua dainai lagani handred momo lalonai olive ia havaraia noho diba. Unai au aukadia idia tubu totona ia ura gauna be gabu bona tano namona, ava dikadia eiava aniani audia ma haida, manumanu dikadia idia mailaia diba audia, idia noho lasi gabuna. Bema unai gaudia idia noho, olive auna ta ese lagani tamona lalonai oela lita 57 ia havaraia diba.
Ita daradara lasi olive be ena dava bada oela dainai Israela taudia ese idia ura henia bada. Lamepa mai ena uiki ese olive oela idia abia bona edia ruma ia hadiaria. (Levitiko 24:2) Nadunadu totona olive oela be mai anina bada. Taunimanima edia tauanina be dina amo ia koua, bona ia amo Israela taudia ese sopu idia abia diba digudigu totona. Uiti, uaina, bona olive be unai tano ena aniani badadia. Olive bema ia dika dainai ia gogoa lasi Israela ruma besena be hekwakwanai momo ia abia.—Deuteronomi 7:13; Habakuku 3:17.
To, hanaihanai olive oela be bada herea. Mose ese Gwauhamata Tanona ia gwauraia ‘olive tanona’; reana unai bamona ia hereva badina olive be unai gabu ai ia tubu momo auna. Lagani 1800 bona 1900 C.E. huanai ia noho mauri gaudia stadilaia tauna H. B. Tristram ese olive auna be inai bamona ia gwauraia, “unai tano ai ia tubu momo auna.” Iena davana be bada bona ia be momo herea dainai, olive oela be Mediterranean ena tano momo edia moni bamona idia gaukaralaia. Iesu Keriso ese abitorehai ta idia duahia ‘oela kavabu 100’ ia herevalaia.—Luka 16:5, 6.
“Olive Au Matamatadia Bamona”
Unai mai anina bada olive auna idia gaukaralaia Dirava amo idia mai hahenamodia laulaulaia totona. Dirava ia gari henia tauna be dahaka ahuna do ia abia? Salamo torea tauna ese ane ia abia, ia gwau: “Oiemu ruma dekenai oiemu adavana, be vain auna mai ena huahua momo bamona. Oiemu natuna memero be olive au matamatadia bamona, oiemu aniani patana do idia helai hagegea noho.” (Salamo 128:3) Unai “olive au matamatadia” be dahaka, bona dahaka dainai salamo torea tauna ese natuna memero danu ia hahegeregerea?
Olive auna ia idau badina hanaihanai olive au matamatadia be au ena badina amo idia tubu.a Buruka dainai, unai au ena rigi badana ese guna ia atoa huahua ia atoa lou lasi neganai, huahua gogoa taudia ese rigi matamata eiava au matamata haida idia rakatania diba ela bona idia be unai au ena kahana ta ai idia lao. Bena gabeai, unai au be rigi maragidia toi eiava hani ese do ia gegea, idia be hegeregere natuna memero ese teibolo idia gegea bamona. Unai au matamatadia edia ramuna be tamona, bona idia ibounai ese olive huahua namona do idia havaraia hebou.
Unai olive auna ena kara ese natudia be abidadama ai idia gini goada diba ia hahedinaraia goevagoeva, badina lauma dalanai edia tama sina edia ramuna ia goada. Natudia idia bada neganai, idia danu ese huahua idia havaraia bona edia tama sina idia durua, tama sina idia moale badina edia natudia idia itaia idia ida Iehova idia hesiai henia.—Aonega Herevadia 15:20.
“Au be mai Ena Mauri Dalana”
Dirava ia hesiai henia tama burukana ia moale ena natudia be Dirava idia badinaia dainai. To unai natudia idia taitai edia tamana be gabeai ia “mase” neganai. (1 King Taudia 2:2) Unai ruma bese hekwakwanai hanaia totona, Baibel ese ita ia hagoadaia momokani toreisi lou do ia vara.—Ioane 5:28, 29; 11:25.
Iobu, tamana ta mai ena natudia momo, ese taunimanima edia mauri kwadogina ia lalo-pararalaia namonamo. Ia mase haraga palaoapalaoa danu ia hahegeregerea. (Iobu 1:2; 14:1, 2) Iobu ia ura mase ena hisihisi amo ia roho mauri totona, ia ese mase gabuna be hunia gabuna ai ia halaoa bena gabeai do ia giroa. Iobu ia henanadai, “Bema tau ta ia mase, ia be do ia mauri lou, a?” Bena ia haere: “Lau ese nega namodia totona do lau naria noho. Do lau naria noho, ela bona inai hisihisi bona hekwarahi idia ore. [Iehova] do oi boiboi, bena oi dekenai lau sibona do lau haere. Oiemu imana edia gaukara do oi ura dikadika.”—Iobu 14:13-15.
Edena bamona Iobu ese ia hahedinaraia ia abia dae Iehova ese mase gabuna amo do ia hatoreaisi lou? Au ia herevalaia amo, unai au ena toana ia gwauraia neganai ia hahedinaraia reana ia ese olive auna ia herevalaia. Iobu ia gwau: “Au be mai ena mauri dalana, ani? Do idia utua kwadogi, vadaeni ma ia tubu lou diba.” (Iobu 14:7) Olive auna idia utua diba, to unai ese do ia hamasea lasi. Ena ramuna amo idia kokia neganai sibona do ia mase. Bema ena ramuna idia do noho, unai au do ia mauri lou mai ena goada matamatana ida.
Ena be medu lasi negana daudauna dainai olive auna gunana ia mase, to ena badina kakorona amo ia mauri lou diba. “Au ena ramuna be sedira gunana momokani, bona iena badina be tano lalonai ia mase. To ranu do ia abia neganai, rigi matamata do idia vara, ava ena anina matamata ia tubu bamona.” (Iobu 14:8, 9) Iobu be kaukau bona kahu gabunai ia noho, bona reana unuseniai ia ese olive au gunadia momo idia kakoro bona idia mase bamona toana ia itaia. To, medu ia mai neganai, unai “mase” bamona audia idia mauri lou bona rigi matamata be ena badina amo ia tubu bona toana be au “matamatana” bamona. Unai namo lou karana dainai Tunisia uma gabu gaukara tauna ta ia gwau: “Ita gwau diba olive audia be idia mase diba lasi.”
Biru tauna ia ura dikadika ena olive, idia mase bamona audia, idia mauri lou hegeregerena, Iehova ia ura dikadika ena abidadama hesiai taudia be mase amo ia hatoreaisi. Ia ese ena abidadama taudia, hegeregere Aberahamo bona Sara, Isako bona Rebeka, bona ma momo be do idia mauri lou ena nega ia naria noho mai ena moale ida. (Mataio 22:31, 32) Mase taudia do ita hedavari henidia bona do ita itadia idia mauri noho bona gau namodia idia havaraia be moale bada negana!
Laulau Dalanai Olive Auna
Dirava ena hebogahisi be ia ese taunimanima edia toana ia laloa lasi karana bona toreisi lou dalana ia karaia amo ia hedinarai. Aposetolo Paulo ese olive auna ia gaukaralaia Iehova ena hebogahisi be taunimanima dekenai ia hahedinaraia totona, herevana idia be edena bese eiava edia mauri gunana be edena bamona. Lagani handred momo lalonai Iuda taudia idia hekokoroku badina idia be Dirava ese ia abia hidi taudia, ‘Aberahamo ena bese.’—Ioane 8:33; Luka 3:8.
Iuda besena lalonai ia vara tauna be unai dainai sibona karaharaga Dirava ena lalo-namo ia abia lasi. Iesu ena hahediba taudia ginigunadia ibounai be Iuda taudia, bona idia be Dirava ese ia abia hidi taudia ginigunadia Aberahamo ena gwauhamata garana ai idia lao ena hahenamo idia abia. (Genese 22:18; Galatia 3:29) Paulo ese unai Iuda hahediba taudia be laulau dalanai olive auna ena rigi danu ia hahegeregerea.
Iuda taudia momo ese Iesu idia dadaraia, sibodia idia hahedinaraia idia be hegeregere lasi vaira neganai “orea maragi” eiava “Dirava ena Israela” taudia ai idia lao totona. (Luka 12:32; Galatia 6:16) Unai dainai idia be laulau dalanai idia utua olive rigina bamona. Daika ese edia gabu do idia abia? Lagani 36 C.E. ai, Idau Bese taudia idia abia hidi Aberahamo ena garana ena kahana ai idia lao totona. Unai be hegeregere Iehova ese murimuri ai idia vara kava olive ena rigi be uma lalonai ia vara olive auna dekenai ia atoa bamona. Aberahamo ena gwauhamata garana lalonai idia vareai taudia be bese idauidau taudia danu. Idau Bese Keristani taudia be ‘Iuda taudia danu goada bona mauri namona idia abia nega tamona.’—Roma 11:17.
Biru tauna dekenai, murimuri ai ia vara kava olive rigina be uma lalonai ia vara olive auna dekenai atoa karana be kavakava karana bona mauri gaudia edia tubu dalana be unai bamona lasi. (Roma 11:24) The Land and the Book bukana ese ia herevalaia: “Arab taudia idia gwau, rigi namona be au dikana dekenai oi atoa bona ia ese ena dika do ia haorea, to oi ese unai kara oi giroa neganai anina namona do ia vara lasi.” Unai hegeregerena Iuda Keristani taudia idia hoa badina Iehova “ese idau bese taudia ia abia dae, bona iena bese taudia ia halaodia.” (Kara 10:44-48; 15:14) Unai ese ia hahedinaraia goevagoeva Dirava ena ura ia vara totona bese ta dekenai ia tabekau lasi. Lasi, “to bese ibounai lalonai, Dirava dekenai idia gari, bona kara maoromaoro idia karaia taudia, be Dirava ese do ia abia dae.”—Kara 10:35.
Paulo ese ia hahedinaraia unai abidadama lasi Iuda olive “rigi” ia utua oho dainai, unai ia vara diba ta dekenai bema hekokoroku bona kamonai lasi karana dainai Iehova ena lalo-namo lalonai ia noho lasi neganai. (Roma 11:19, 20) Unai ese ia hahedinaraia Dirava ena hebogahisi karana ita gadaralaia lasi be namo.—2 Korinto 6:1.
Oela amo Horoa
Baibel ese dala korikorina ai bona laulau dalanai olive oela ia herevalaia. Idaunegai, bero bona gudu be oela amo idia huria ia namo haraga totona. (Isaia 1:6) Iesu ena laulau hereva ta lalonai, Samaria tauna namona ese olive oela bona uaina amo Ieriko ena dala ai ia davaria tauna ena bero ia huria.—Luka 10:34.
Ta ena kwarana ai olive oela ia atoa neganai ena mamina be namo herea bona kwarana ia hanamoa. (Salamo 141:5) Lauma gorere taudia idia kara henidia neganai, Keristani elda taudia ese ‘ia dekenai oela do idia atoa, Iehova ena ladana dekenai.’ (Iamesi 5:14) Lauma gorere tadikakana dekenai mai lalokau ida elda ese idia henia Baibel sisibadia bona kudouna hamarerea guriguridia be olive oela hegeregerena. Heberu ena hereva ta ai tau namona be nega haida “olive oela goevana” danu ia hahegeregerea.
“Olive Auna, Dirava Ena Ruma Lalonai”
Ita herevalaia vadaeni gaudia dainai, ita hoa lasi Iehova ena hesiai taudia be olive auna ida ia hahegeregerea. Davida ia ura ia be “olive auna, Dirava ena Ruma lalonai” ia noho bamona. (Salamo 52:8) Israela ruma besedia ese edia ruma be olive audia amo idia gegea hegeregerena, Davida ia ura Iehova kahirakahira do ia noho bona Dirava hanamoa huahuadia do ia havaraia.—Salamo 52:9.
Iehova ia do abidadama henia noho neganai, iduhu rua basileiana Iuda be “olive auna namona, ena huahua namodia be momo herea” bamona. (Ieremia 11:15, 16) To Iuda taudia ese unai bamona hahenamo idia haboioa ‘Iehova idia kamonai henia lasi bona dirava idaudia dekenai idia tomadiho’ neganai.—Ieremia 11:10.
Dirava ena ruma ai idia noho olive auna namona ai ita lao totona, namona be Iehova ita kamonai henia bona mai moale danu ia henia sisibadia ita abia dae, unai sisiba be hegeregere ita ia “utua” namonamo unai amo Keristani huahua momo do ita havaraia diba. (Heberu 12:5, 6) Danu, olive auna ese ramuna latadia ia abia be namo medu lasi neganai ia mauri noho hegeregerena, ita danu eda lauma ramudia ita hagoadaia be namo hahetoho bona dagedage dekenai ita haheauka totona.—Mataio 13:21; Kolose 2:6, 7.
Olive auna ese abidadama Keristani taudia ia laulaulaia goevagoeva, herevana tanobada taudia ese idia dibaia lasi to Dirava ese idia ia dibaia. Bema hari inai negai unai bamona tauna ta ia mase, gabeai do ia mai tanobada matamatana ai do ia mauri lou.—2 Korinto 6:9; 2 Petero 3:13.
Ia mase diba lasi bamona bona lagani ta ta ai huahua ia havaraia olive auna ese ita dekenai Dirava ena gwauhamata ia hadibaia lou, ia gwau: “Au edia mauri dinadia be momo hegeregerena, lauegu bese taudia edia mauri dinadia be unai bamona. Bona lauegu abia hidi taudia ese, edia imana gaukara dekenai idia karaia gaudia do idia moalelaia.” (Isaia 65:22) Unai peroveta gwauhamatana be Dirava ena tanobada matamatana ai do ia guguru.—2 Petero 3:13.
[Footnote]
a Hanaihanai lagani ta ta iboudiai unai au matamatadia idia utua namonamo, unai amo au badana ena goada ia haorea lasi.
[Picture on page 25]
Idaunegai ia noho au gabana mai ena gudugudu, Jávea, Alicante Provinsi, Spain dekenai idia davaria
[Pictures on page 26]
Olive au edia uma Granada Provinsi, Spain ai
[Picture on page 26]
Idaunegai ia noho olive auna Jerusalem ena magu murimurinai
[Picture on page 26]
Baibel ese olive rigina ta be olive auna ma ta dekenai idia atoa hanai ia herevalaia
[Picture on page 26]
Inai olive au gunana be rigi matamatadia ese idia gegea