Kerisimasi Karadia—Keristani Karadia, A?
KERISIMASI negana ia ginidae vadaeni. Unai ena anina oi, emu ruma bese, bona emu turadia dekenai be dahaka? Ia be lauma gaudia laloa negana, eiava moale negana sibona? Ia be Iesu Keriso ena vara laloa negana, eiava Keristani karadia laloa lasi negana?
Unai henanadai oi laloa neganai, namona be oi laloatao reana Kerisimasi karadia be oiemu noho gabuna hegeregerena idia idau. Hegeregere, Mexico bona Latin-America tanodia ma haida dekenai, ena ladana danu ia idau. Ensaiklopidia ta ia gwau, English gado ladana Kerisimasi be “Middle Ages lalonai idia gaukaralaia English herevana Christes Masse, Keriso ena Anibou, amo idia abia.” To, Latin-America tanodia dekenai idia gaukaralaia ladana La Navidad, eiava Nativity, ese Keriso ena vara negana, eiava ena vara, ia hahedinaraia. Mani nega sisina lalonai Mexico dekenai idia karaia karadia haida oi laloa. Reana unai ese oi do ia durua, unai holide negana oi laloa dalana oi hamaoromaoroa totona.
Posadas, “Aonega Taudia Toi,” Bona Nacimiento
Unai moale karadia be December 16 dekenai posadas amo idia hamatamaia. Mexico’s Feasts of Life bukana ia gwau: “Unai be posadas edia nega, moale idia havaraia dina 9 ela bona Kerisimasi Vairana Hanuaboina, unai dina lalodiai idia laloa lou gauna be Iosepa bona Maria edia loaloa Betelehema hanua lalonai ela bona ta ese ia kara namo henidia bona noho gabuna ia henidia. Hanuaboi ta ta ai ruma bese bona turadia idia hebou bona Keriso ena vara dinana vairanai idia vara karadia idia karaia lou.”
Edia kastom be, taunimanima ese Maria bona Iosepa edia laulau be ruma ta dekenai idia abia lao bona ane amo noho gabuna, eiava posada, totona idia noinoi. Ruma lalonai idia noho taudia be ane amo edia haere idia henia ela bona vadivadi taudia dekenai gwaumaoro idia henia ruma dekenai idia vareai totona. Bena pati ia matamaia, ia lalonai haida—edia matana idia koua bona au ta idia dogoatao—ese ta ta ena nega ai piñata, varo amo ia taua bona idia hahairaia uro ta, idia makohia toho. Idia makohia bena ia lalonai idia noho gaudia (loli, au huahua, bona unai bamona gaudia) be unai aria idia moalelaia taudia ese idia abia. Unai murinai aniani, inuinu gaudia, miusiki, bona mavaru idia moalelaia. Hari, nega momo ane abia bona laulau huaia karadia idia reaia—pati sibona idia karaia. December 16 ia lao December 23 lalonai posada pati 8 idia karaia. December 24 ai, Nochebuena (Kerisimasi Vairana Hanuaboina) idia moalelaia, bona ruma bese idia hekwarahi hanuaboi ai aniani namo hereana do idia ania hebou.
Daudau lasi murinai, Lagani Matamata Dinana ia mai, bona pati mai edia regerege bada ida unai nega idia moalelaia. January 5 ena adorahi ai, Tres Reyes Magos (“aonega taudia toi”) ese maragidia totona gadara gaudia do idia mailaia. Unai nega ena pati badana be January 6 ai, unai neganai rosca de Reyes (rini toana bamona keke) idia ania. Unai keke idia ania lalonai, ta ese ena keke lalonai doli maragina ta do ia davaria, ia ese beibi Iesu ia laulaulaia. Unai doli ia davaria tauna ena maduna be February 2 ai pati dokona do ia hegaegaelaia bona karaia. (Gabu haida ai doli maragidia be toi, “aonega taudia toi” laulaulaia totona.) Oi itaia diba, Kerisimasi negana ena pati be momo herea.
Unai nega lalonai, nacimiento (Iesu ena vara negana ena toana) be idia hahedinaraia momo. Ia lalonai dahaka gaudia idia noho? Taunimanima idia loaloa gabudia bona dubu bona ruma lalodiai, ceramic, au, eiava raro amo idia koroa laulaudia (badadia eiava maragidia) idia atoa. Unai laulau ese Iosepa bona Maria idia haheitalaia, idia be animal edia aniani mauana ta vairanai idia tui diho bona maua lalonai be beibi matamata ia noho. Nega momo mamoe naria taudia bona Los Reyes Magos (“aonega tataudia”) idia noho danu. Toana be animal edia ruma ta lalonai idia noho, bona reana animal haida idia hahedinaraia danu. To, unai laulau lalonai ia vara beibi matamata be mai anina bada, Spanish gado ai idia gwauraia el Niño Dios (Natuna Diravana). Reana Kerisimasi Vairana Hanuaboina ai unai beibi ena laulau be unuseniai idia atoa.
Keriso Ena Vara Negana Moalelaia Karadia Tahua Namonamo
The Encyclopedia Americana ese tanobada hegegemadai idia karaia Kerisimasi moalelaia karadia ia herevalaia neganai, ia gwau: “Hari Kerisimasi neganai idia karaia karadia momo be guna Kerisimasi karadia lasi, to idia be Keriso ia do vara lasi negana lalonai idia noho taudia bona Keristani lasi taudia edia kara, Keristani dubu ese ia abia dae karadia unai. Roma taudia ese December ihuanai idia moalelaia ariana, Saturnalia, be Kerisimasi moalelaia karadia momo lalonai idia tohotohoa. Hegeregere, aniani momo karana, harihari gaudia henia karana, bona kandolo gabua karana be unai aria amo idia vara.”
Latin America ai, unai Keriso ena vara negana moalelaia karadia idia badinaia, bona kara ma haida idia karaia danu. Reana oi henanadai ‘Unai kara be edeseni amo idia mai.’ Momokani, Baibel idia ura badinaia taudia momo idia lalo-parara unai kara haida be Aztec taudia edia sene karadia sibona. El Universal, Mexico City ena niuspepa ta, ia gwau: “Dubu idauidau edia pasto taudia idia itaia Aztec taudia edia kastom ariadia edia nega be Katolik taudia edia tomadiho karadia edia nega ida idia hegeregere bona unai idia gaukaralaia edia evanelia bona misinari gaukara durua totona. Spain taudia idia do mai lasi negana ena dirava lalodiatao karadia edia gabu ai Keristani diravadia dekenai idia karaia ariadia idia atoa, Europe taudia edia aria bona kara idauidau idia hahedinaraia, bona Aztec taudia edia aria idauidau idia abia dae danu, unai kara ese kastom idauidau ia hatamonaia bona Mexico taudia edia kara korikoridia be unai amo idia vara.”
The Encyclopedia Americana ia gwau: “Matamanai, Iesu ena vara negana idia laulaulaia drama be Kerisimasi moalelaia karadia ai idia lao . . . Idia gwau dubu dekenai crèche [animal edia ruma lalonai idia hahedinaraia gaudia] be Saint Francis ese ia hamatamaia.” Europe taudia ese Mexico idia biagua matamaia neganai dubu lalodiai Keriso ena vara idia hahedinaraia drama idia gadaralaia. Franciscan fada oreana taudia ese unai drama idia hegaegaelaia Aztec taudia dekenai Iesu ena vara negana lalonai idia vara gaudia hadibaia totona. Gabeai posadas be momo ese idia ura henia. Herevana idia karaia matamaia ena badina be dahaka, to hari inai negai idia karaia posadas edia anina korikorina ia hedinarai goevagoeva. Bema unai nega lalonai Mexico dekenai oi noho, El Universal ena toretore tauna ese ia herevalaia gauna do oi mamia, ia gwau: “Posadas, guna Iesu ena tama sina ese Natuna Diravana ia vara totona noho gabuna idia tahua loaloana ita dekenai ia hadibaia dalana, be hari inuinu kekero, lebulebu, aniani momo, anina lasi karadia, bona kara dika bada herea havaraia dinadia ai idia lao.”
Nacimiento be Europe taudia idia mai negana lalonai dubu lalonai idia karaia drama amo ia vara. Ena be haida ese idia ura henia, to ia be Baibel ena hereva ia hahedinaraia maoromaoro, a? Unai henanadai be mai ena anina bada. Idia gwauraia aonega taudia toi—to momokani idia be hisiu edia toana tahua taudia—idia vadivadi neganai, Iesu bona ena tama sina be animal edia ruma ai idia do noho lasi. Nega ia hanaia vadaeni, bona edia ruma bese be ruma ta ai idia noho. Dirava ena lauma amo ia vara herevana Mataio 2:1, 11 ai oi duahia neganai unai do oi itaia namonamo. Do oi itaia danu, Baibel ese hisiu edia toana tahua taudia edia namba ia gwauraia lasi.a
Latin America dekenai, unai aonega taudia toi ese Santa Claus ena gabu idia abia. To, tano ma haida dekenai idia karaia bamona, tama sina momo ese maragidia edia gadara gaudia be ruma lalonai idia hunia. Bena January 6 ena daba ai, natudia ese idia tahudia, toana be unai aonega taudia toi ese idia mailaia. Unai be maragidia edia gadara gaudia idia hoihoilaia taudia edia moni bada abia negana, bona unai gauna, kudou-maoro taudia idia lalo-parara ia be gori sibona, amo haida be taga taudia ai idia lao. Taunimanima momo, maragidia danu, ese unai aonega taudia toi sivaraina idia abidadama henia lasi. Ena be haida idia moale lasi momo ese unai gori idia abia dae lasi dainai, to kastom dainai bona moni abia totona idia dogoatao gori be taunimanima ese idia dadaraia matamaia dainai ita hoa lasi?
Kerisimasi, eiava Nativity, be Keristani taudia ginigunadia ese idia moalelaia lasi. Ensaiklopidia ta ese unai ia herevalaia, ia gwau: “Keristani dubu ena lagani ginigunadia handred haida lalonai unai aria idia karaia lasi, badina Keristani taudia edia kara be ladana bada tauna ena vara negana lasi to ena mase negana laloatao totona aria idia karaia.” Baibel ese vara dinana moalelaia karana be dirava koikoi tomadiho henia taudia ida ia gwauraia hebou, to Dirava idia tomadiho henia taudia momokanidia ida lasi.—Mataio 14:6-10.
To momokani, ita gwau lasi unai ena anina be Dirava ena Natuna ena vara neganai idia vara gaudia ita dibaia bona laloatao be mai ena namo lasi. Lasi. Baibel ena sivarai ese Dirava ena ura idia ura karaia taudia dekenai mai anina bada diba bona sisiba ia henia.
Iesu Ena Vara Sivaraina Baibel Lalonai
Mataio bona Luka edia Evanelia bukadia ai Iesu ena vara sivaraina korikorina do oi davaria. Idia hahedinaraia aneru Gabriela be Galilea ena hanua Nasareta dekenai headava lasi kekenina Maria ia vadivadi henia. Dahaka hadibaia herevana ia gwauraia? “Oi be do oi rogorogo, mero ta do oi abia, iena ladana do oi atoa Iesu. Ia be do ia tau bada herea momokani, ia be Dirava Ataiai Momokani ena Natuna do idia gwauraia. Lohiabada Dirava ese iena tamana Davida ena King dagina do ia henia. Bona ia be Iakobo ena bese edia King do ia lao, ela bona hanaihanai. Iena basileia be do ia doko lasi.”—Luka 1:31-33.
Maria be unai hereva dainai ia hoa bada. Ia do headava lasi dainai, ia gwau: “Lau be tau lau diba lasi, inai be edena bamona do ia vara?” Aneru ia gwau: “Lauma Helaga be oi dekenai do ia diho, bona Dirava ena siahu oi dekenai do ia atoa. Vadaeni, oi dekena amo do ia vara, inai mero helagana, be Dirava ena Natuna do idia gwauraia.” Maria ia lalo-parara unai be Dirava ena ura bena ia gwau: “Lau be Lohiabada ena hesiai hahine. Oiemu hereva hegeregerena lau dekenai do ia vara, be namo.”—Luka 1:34-38.
Aneru ese unai hoa dalanai beibi do ia vara sivaraina be Iosepa dekenai ia hamaoroa Maria do ia negea lasi totona, badina unai rogorogo ena sivarai ia kamonai neganai ia laloa unai bamona do ia karaia. Bena ia ese Dirava ena Natuna naria maduna ia abia dae mai ena ura ida.—Mataio 1:18-25.
Gabeai Kaisara Augusto ena hereva dainai, Iosepa bona Maria be Galilea ena Nasareta amo Iudea ena Betelehema, edia tubudia edia hanua, dekenai idia lao edia ladana idia rejista totona. “Idia ruaosi unuseni idia noho neganai, Maria ena natuna havaraia negana ia ginidae. Ia ese iena vara guna merona ia havaraia. Dabua dekenai ia kumia, vadaeni boromakau edia aniani maua dekenai ia hahekurea, badina be laolao taudia edia ruma dekenai be gabu lasi.”—Luka 2:1-7.
Luka 2:8-14 ese gabeai ia vara gauna ia gwauraia: “Mamoe naria taudia haida be uda dekenai idia noho, hanuaboi neganai edia mamoe orea idia naria noho. Vadaeni Lohiabada ena aneru ta ia lao, edia badibadinai ia gini, bona Lohiabada ena diaridiari ese idia ia hagegea, vadaeni idia gari bada herea. To aneru ese ia hamaoroa idia dekenai, ia gwau, ‘Umui gari lasi, hereva namona lau mailaia vadaeni, taunimanima ibounai idia moale totona. Badina be hari, inai dina, Davida ena hanua dekenai, umui emui Hamauria Tauna ia vara vadaeni, Keriso Lohiabada unai. Iena toana umui dekenai be inai. Mero maragina do umui davaria, boromakau edia aniani maua dekenai ia hekure, dabua dekenai idia kumia.’ Vadaeni nega tamona guba aneru taudia momo herea be inai aneru danu idia hedinarai, Dirava dekenai idia hanamoa, idia gwau: ‘Ataiai momokani guba dekenai Dirava do ita hanamoa, bona tanobada dekenai be maino, Dirava idia hamoalea taudia ese inai maino do idia abia.’ ”
Hisiu Edia Toana Idia Tahua Taudia
Mataio ia torea sivaraina ese ia hahedinaraia hisiu edia toana idia tahua taudia be ist kahana amo idia mai Ierusalema dekenai, Iuda taudia edia King ia vara gabuna idia tahua totona. King Heroda be unai gauna ia ura diba—to ena ura ena badina be namo lasi. “Ia siaidia lao, Betelehema do idia lao. Ia gwau, ‘Umui lao, mero maragina umui tahua goadagoada, bona do umui davaria neganai, umui mai, hadibaia lau, vadaeni lau danu do lau mai, lau tomadiho henia.’ ” Hisiu edia toana tahua taudia ese mero maragina idia davaria bona “edia kohu idia kehoa, vadaeni harihari gaudia idia henia, golo bona mai bonana namo muramura, bona dahua muramura.” To Heroda dekenai idia giroa lou lasi. “Dirava ese nihi dekenai idia dekenai ia hamaoroa, ia gwau, ‘Heroda dekenai do umui giroa lou lasi.’ ” Dirava ese aneru amo Heroda ena lalohadai be Iosepa dekenai ia hadibaia. Bena Iosepa bona Maria be edia natuna ida Aigupito dekenai idia heau mauri. Gabeai, unai King matamata hamasea totona, King dikana Heroda ese hahegani ia henia Betelehema ena kahana ibounai dekenai memero do idia hamasea totona. Edena memero? Edia lagani be rua bona henunai memerodia.—Mataio 2:1-16.
Unai Sivarai amo Dahaka Ita Diba?
Idia vadivadi hisiu edia toana tahua taudia–herevana idia be hida—ese Dirava momokanina idia tomadiho henia lasi. La Nueva Biblia Latinoamérica (1989 Edition) Baibel ena futnout ta ia gwau: “Unai Magi taudia be king taudia lasi, to idia be vaira negana idia gwauraia taudia bona kaivakuku idia tomadiho henia taudia edia hahelaga taudia.” Idia be idia badinaia hisiudia amo idia abia diba hegeregerena idia mai. Bema Dirava ia ura unai mero maragi dekenai ia hakaudia lao, Ierusalema bona Heroda ena ruma dekenai lasi, to gabu maorona dekenai do ia hakaudia. Gabeai, Dirava ese edia lao dalana ia haidaua, mero maragina ia gimaia totona.
Kerisimasi neganai, unai sivarai be lalona veria bona hemami idauna havaraia dalanai idia hahedinaraia bona unai ese inai mai anina bada gauna ia koua: unai beibi be ia vara King badana ai ia lao totona, Maria bona mamoe naria taudia dekenai idia gwauraia bamona. Hari, Iesu be beibi ta lasi, eiava mero maragina ta lasi. Ia be Dirava ena Basileia ia lohiaia King, kahirakahira Dirava ena ura idia koua lohia daladia ibounai do ia haorea, bona taunimanima edia hekwakwanai ibounai do ia hamaoromaoroa. Unai Basileia be Lohiabada ena Guriguri lalonai ita noinoilaia gauna.—Daniela 2:44; Mataio 6:9, 10.
Aneru ese mamoe naria taudia dekenai idia gwauraia hereva amo, ita diba sivarai namona idia ura kamonai taudia dekenai hahemauri dalana be ia kehoa noho. Dirava ena lalo-namo idia abia taudia be “Dirava idia hamoalea taudia” ai idia lao. Iesu Keriso ena Basileia henunai tanobada ibounai dekenai maino do ia vara, to gau badana be taunimanima ese mai edia ura ida Dirava ena ura do idia karaia. Kerisimasi negana ese unai lalohadai ia habadaia, bona unai ura ia hahedinaraia, a? Baibel idia ura badinaia lalo-momokani taudia momo idia laloa haere ia hedinarai goevagoeva.—Luka 2:10, 11, 14.
[Footnote]
a Inai gauna ma ta ita laloaboio lasi be namo: Mexico taudia edia nacimiento lalonai, unai beibi idia gwauraia “Natuna Diravana,” bona idia laloa Dirava be beibi bamona tanobada dekenai ia vara. To, Baibel ia gwau Iesu be Dirava ena Natuna, tanobada dekenai ia vara; ia be siahu ibounai Diravana, Iehova, lasi bona Ia danu ia hegeregere lasi. Mani unai idia hamomokania gaudia be Luka 1:35; Ioane 3:16; 5:37; 14:1, 6, 9, 28; 17:1, 3; 20:17 dekenai oi itaia.
[Box on page 4]
HAIDA DO IDIA HOA
Toretore tauna Tom Flynn ese lagani momo Kerisimasi ia stadilaia murinai, gau haida ia dibaia bona iena buka ladana The Trouble With Christmas lalonai ia herevalaia:
“Hari ita abia dae Kerisimasi karadia momo herea be Keriso ia do vara lasi neganai idia noho kaivakuku tomadiho henia taudia edia kastom karadia amo idia mai. Idia haida ese taunimanima edia noho, mahuta hebou, eiava hisiu oreadia tahua karadia idia hahedinaraia dainai, reana hari taunimanima edia noho daladia idia laloa sikuli bada taudia ese unai kara idauidau edia badina idia diba namonamo neganai do idia dadaraia.”—Rau 19.
Flynn ese hamomokania gaudia momo ia hahedinaraia murinai, hereva badana ia gwauraia lou, ia gwau: “Kerisimasi ena hoa gauna badana ta be Kerisimasi karadia momo be Keristani karadia lasi. Keriso ia do vara lasi neganai idia karaia karadia ita kokia neganai, idia do noho karadia momo herea be Keristani karadia korikoridia lasi, to Keriso murinai idia karaia karadia.”—Rau 155.
[Picture on page 7]
Iesu ena vara herevana gwauraia negana be vaira neganai Dirava ese King ai do ia halaoa negana ia hamatamaia