Baibel Ita Abia Dalana—Kahana Ginigunana
Kahana 2 bona 3 be September 15 bona October 15 magasin ai do idia hedinarai.
GAUKARA rumana maragina lalonai, printa tauna bona ena durua tauna matamatana be edia printa masini, au gauna, idia gaukaralaia noho. Pepa ta ta be taipi gauna latanai idia atoa namonamo. Idia kokidia neganai, idia printaia revarevadia idia sekea. Idia lokua raudia be haba ta ela bona haba ta dekenai idia kwatua varodia ai idia taua dae bena unuseniai idia kaukau.
Karaharaga, tau ta be mai goada ida iduara ia botaia. Printa tauna ia hoa, iduara ia kehoa, bena tuari taudia haida idia vareai haraga. Ia taravatu momokani bukana idia tahua matamaia—gauna be Baibel, taunimanima edia gado korikorina ai!
Idia leiti vadaeni. Tau ta ese gado hahanaia tauna ia hadibaia guna dainai, ia bona ena heduru tauna ta be unai ruma dekenai idia heau lao haraga, rau momo idia gogoa, bona Rhine Sinavaina ai idia heau mauri noho. Edia gaukara ena kahana ta ia boio lasi.
Unai gado hahanaia tauna be William Tyndale. Ia be ena English gado “Taravatu Matamatana,” idia taravatua gauna, ia ura ia printaia Cologne, Germany dekenai, lagani 1525 ai. Ia dekenai ia vara gauna be momo dekenai ia vara. Baibel torea ore negana amo ema bona lagani 1,900 bamona lalodiai, tatau bona hahine momo ese Dirava ena hereva idia hahanaia bena idia halasia, sibona edia mauri idia laloa lasi. Hari ita be edia gaukara amo namo ita davaria noho. Dahaka idia karaia? Iseda Baibel, hari ita dogoatao gaudia, be edena dala amo ita abia?
Gunaguna Baibel Idia Torea Hanai Bona Gado Hahanaia Gaukarana
Nega ibounai Dirava ena hesiai taudia momokanidia ese iena Hereva idia laloa bada. New Catholic Encyclopedia ia gwau: “Edia sene Iuda taudia hegeregerena, Keristani taudia ginigunadia ese Buka Helaga duahia karana idia laloa bada. Iesu hegeregerena (Mt 4.4; 5.18; Lk 24.44; Jn 5.39), Aposetolo taudia be T[aravatu] G[unana] idia diba momokani, bona toana be nega daudau lalonai idia duahia bona ena anina idia tahua namonamo, bona edia hahediba taudia idia hamaoroa unai bamona do idia karaia be namo (Rom 15.4; 2 Tm 3.15-17).”
Unai dainai, Baibel ena hereva idia torea hanai loulou be namo. Keriso be ia do mai lasi neganai, unai gaukara momo be diba momo torea hanai taudia ese idia karaia, do idia torea kerere garina idia gari bada. (Esera 7:6, 11, 12) Idia hekwarahi edia gaukara do ia goevadae totona, idia ese dala hereadaena idia hahedinaraia, gabeai idia mai Baibel torea hanai taudia ese do idia tohotohoa.
To, lagani 400 B.C.E. murinai hekwakwanai ta ia vara. Alesana Badana ia ura tanobada taudia ibounai be Greek besena edia mauri dalana do idia hadibaia. Tuari amo tano momo ia abia dainai, Greek gado, Koine unai, be bese iboudiai ese idia manadalaia, Middle East ibounai lalonai. Unai dainai, Iuda taudia momo be Heberu gado duahia dalana idia dibaia lasi, bona Baibel idia duahia diba lasi. Unai dainai, lagani 280 B.C.E. bamona ai, Heberu gado idia diba momo taudia haida be Alesandria, Aigupito ai idia hebou, Heberu Baibel ena hereva be Koine gado ai do idia hahanaia totona. Gabeai, edia Baibel ena ladana idia hatoa Septuagint, Latin gado ai anina be “Seventy,” badina be idia laloa unai gado hahanaia taudia be 70 bamona. Lagani 150 B.C.E. bamona ai idia haorea.
Iesu ena nega lalonai, Palestine dekenai Heberu gado idia do gaukaralaia noho. To unuseniai bona Roma basileiana ena provinsi daudaudia oredia ai, Koine gado idia gaukaralaia momo. Unai dainai, Keristani Baibel torea taudia ese unai Koine Greek gado idia gaukaralaia, bese idauidau taudia momo hadibaia totona. Idia ese danu Septuagint ena hereva momo idia torea hanai bona idia gaukaralaidia.
Keristani taudia ginigunadia ese misinari gaukarana idia goadalaia dainai, nega daudau lasi Septuagint idia gaukaralaia namonamo diba, ia amo idia hamomokania Iesu be Mesia, idia naria daudau tauna. Unai ese Iuda taudia ia habadua dainai, idia danu ese Baibel be Greek gado ai idia hahanaia matamaia. Idia laloa Keristani taudia edia hereva do idia koua totona, edia hahediba hereva hamomokania siridia be dala idaudia amo idia hahanaia. Hegeregere, Septuagint lalonai Isaia 7:14 dekenai be Greek gado herevana ta ia gaukaralaia, ena anina be “haneulato rami hebou,” peroveta dalanai Mesia ena sinana ia herevalaia neganai. Idia hahanaia Baibel matamatadia lalonai Greek gado herevana idauna ta idia torea, ena anina be “haneulato.” Keristani taudia ese Septuagint idia gaukaralaia noho dainai, gabeai Iuda taudia ese edia kara idia rakatania bena Heberu gado idia gaukaralaia lou. Dokonai, unai kara ese Baibel ena hereva be gado idaudia dekenai hahanaia gaukarana ia durua, badina unai dalana ai Heberu gado idia diba noho.
Keristani Buka Halasia Taudia Ginigunadia
Unai Keristani taudia ginigunadia mai goadadia ese Baibel momo herea idia karaia, iboudiai be edia imana amo idia torea hanai. Idia ese danu idia lokua toretoredia gaukaralaia karana idia hadokoa bona codex gaukaralaia karana idia hamatamaia, unai codex be mai edia rau, hari inai nega bukadia hegeregerena. Codex lalonai siri idia davaridia haraga diba, bona codex ta lalonai hereva momo idia torea diba, idia lokua toretoredia bukana ia hereaia—hegeregere, Greek Revarevadia ibounai eiava Baibel ibounai be tamona lalonai idia torea diba.
Lagani 98 C.E. bamona ai, ia mauri noho aposetolo ginigabena, Ioane, ese ena buka ia toredia ore neganai, Keristani Greek Revarevadia momokanidia torea karana ia ore. Ioane ena Evanelia ena kahana maragina ta ladana Rylands Papyrus 457 (P52) be ia do noho, lagani 126 C.E. be do lasi neganai ta ese ia torea hanai gauna. Bena nega daudau lasi, lagani 150 ia lao 170 C.E. lalonai, Tatian, Justin Martyr ena hahediba tauna ta, ese Diatessaron ia torea, ia lalonai Iesu ena mauri sivaraina be Evanelia bukadia hani, iseda Baibel lalodiai idia noho gaudia hegeregeredia, edia amo ia torea.a Unai ese ia hahedinaraia ia laloa unai Evanelia bukadia sibona be momokani bona unai neganai idia gaukaralaidia noho vadaeni. Lagani 170 C.E. bamona ai, “Taravatu Matamatana” bukadia edia lista ginigunana, ladana Muratorian Fragment, be ta ese ia torea. Ia lalonai be Keristani Greek Revarevadia edia buka momo edia ladana idia noho.
Keristani hahediba herevadia be tano idaudia idia laohaia dainai, nega daudau lasi murinai taunimanima idia ura Keristani Greek Revarevadia bona Heberu Revarevadia danu be gado idauidau ai do idia abia. Gabeai Baibel momo idia karaia, Armenia, Coptic, Georgia, bona Syriac gadodia ai. Unai totona nega momo revareva daladia matamatadia idia karaia. Hegeregere idia gwau Ulfilas, lagani 300 C.E. murinai ia be Roma ena Tomadiho Oreana ena bisop ta, ese Gothic revareva torea dalana ia havaraia, Baibel be unai gado ai do ia hahanaia totona. To King Taudia bukadia ia torea hanai lasi, badina be ia laloa Goth taudia do idia hagoadaia, tuari do idia goadalaia totona. To unai ese Goth taudia, “Keristani ai idia halaodia vadaeni” taudia, ia koua lasi, lagani 410 C.E. lalonai Roma be tuari amo idia hadikaia!
Baibel, Latin Bona Slavonic Gadodia Ai
Unai nega lalonai, Latin gado ia bada ia lao, bona Baibel haida be Latin Gado Gunana ai idia halasia. To edia toretore dalana be idauidau, bona edia hereva haida be idia maoro lasi. Unai dainai, lagani 382 C.E. ai, Pope Damasus ese ena seketere, Jerome, ia hagania, Baibel ta Latin gado ai, mai ena siahu gauna, be do ia karaia.
Matamanai, Jerome ese Keristani Greek Revarevadia, Latin gado ai idia hahanaia vadaeni gaudia, ia hamaoromaorodia. To ena lalona ia hadaia auka, Heberu Revarevadia be Heberu gado gunana amo do ia hahanaia. Unai dainai, lagani 386 C.E. ai, ia be Betelehema ia lao, Heberu gado do ia tahua bona rabi ta ena heduru do ia tahua totona. Unai ese hepapahuahu momo ia havaraia tomadiho oreana taudia bogaraginai. Jerome ena nega ai ia noho tauna ta, Augustine, bona ma haida, be idia laloa Septuagint be Dirava ena lauma amo idia havaraia, bona idia gwau Jerome be “Iuda taudia edia kahana dekenai ia hanaia.” Jerome ia gaukara goada noho, bona ena gaukara be lagani 400 C.E. bamona ai ia haorea. Gado gunadia bona revareva gunadia edia gabu badinai ia gaukara, bona ena uru taudia ese idia gaukaralaia noho gadona ai ia hahanaia karana amo Jerome ese hari inai negai gado idia hahanaia daladia be lagani 1,000 amo ia gunalaia. Ia karaia gauna ena ladana idia hatoa Vulgate, eiava, Iboudiai Edia, bona lagani handred momo lalodiai ia ese taunimanima ia durua.
Unai neganai, Kerisendom ena ist kahana ai, momo ese Septuagint bona Keristani Greek Revarevadia idia do duahia diba. To gabeai, Slavonic, eiava Slavic, gadodia be taunimanima momo ese idia gaukaralaia, Europe ena ist kahana ai. Lagani 863 C.E. ai, tadikaka rua, Greek gado veria taudia, Cyril bona Methodius, be Moravia idia lao, hari unai gabu be Czech Republic lalonai. Idia ese Baibel be Slavonic gado gunana ai idia hahanaia matamaia. Unai karaia totona, Glagolitic revareva torea dalana idia havaraia, gabeai ena gabu be Cyrillic revareva ese ia abia, Cyril ena ladana hegeregerena. Unai revareva torea dalana ena amo, Russia, Ukraine, Serbia, bona Bulgaria besedia edia revareva daladia, hari inai negai idia gaukaralaia gaudia, be idia vara. Uru momo lalodiai unai gabu taudia ese Slavonic gado Baibel idia gaukaralaia. To gabeai, edia gado idia idau dainai, momo ese ena hereva edia anina idia diba lasi.
Heberu Baibel Ia Do Noho
Unai nega lalonai, lagani 500 C.E. bamona ela bona lagani 900 C.E. bamona, Iuda taudia edia orea ta ladana Masorete taudia ese torea hanai dala namodia idia karaia, Heberu Revarevadia edia hereva naridia totona. Idia ese laini ta ta ibounai bona leta ta ta ibounai idia hagaua, bona buka edia idau idia makaia, revareva momokanidia naria totona. Edia hekwarahi be hekwarahi kava lasi. Haheitalai ta be, vanegai haida ese Masorete taudia edia revareva be Mase Davara Bukadia, lagani 250 B.C.E. bona 50 C.E. padadiai idia torea gaudia, ida idia hahegeregeredia neganai, idia davaria lagani 1,000 mai kahana lalonai hahediba herevadia idia idau lasi.b
Europe ai, Middle Ages (lagani 500 ela bona 1500 C.E.) be Dark Ages (Dibura Negana) hegeregerena. Unai neganai duahiduahi karana bona diba tahua karana be momo lasi. Dokonai, haroro taudia momo danu ese Latin gado, tomadiho oreana ese ia gaukaralaia gadona, bona sibona edia gado danu be idia duahia diba lasi. Unai neganai, Europe ai, Iuda taudia be hanua ta ta ai kahana tamona ai idia koudia. Idia be sibona idia noho dainai, Heberu Baibel tahua karana idia hadokoa lasi. To, Iuda lasi taudia ese idia lalo-dika henidia bona idia abidadama henidia lasi dainai, edia noho gabuna murimuriai diba idia abia dae lasi. Europe ena west kahana ai, Greek gado diba karana ia maragi ia lao danu. Unai kara ia bada ia lao badina Western Church ese Jerome ena Latin gado Vulgate, idia laloa bada. Ena be Masorete negana ena dokonai Latin gado gaukaralaia karana be kahirakahira ia ore, to idia laloa unai Baibel sibona be mai ena siahu. Unai dainai, Baibel dibaia urana be metairametaira ia vara neganai, unai ese hepapahuahu badana ena badina ia atoa.
Baibel Hahanaia Karana Idia Koua Toho
Lagani 1079 ai, Pope Gregory Namba 7 ese Baibel be taunimanima edia gado dekenai karaia o idia abia karana edia taravatu ginigunana ia halasia. Slavonic gado ai Mass guriguri karaia karana ia taravatua, Buka Helaga ena hereva haida be unai gado ai do idia hahanaia garina. Iena lalohadai be Keristani taudia ginigunadia edia lalohadai amo ia idau vaitani, ia gwau: “Siahu Ibounai Diravana ia ura gabu haida dekenai revareva helagadia do idia hehuni.” Tomadiho oreana gunalaia taudia edia lalohadai be unai dainai, idia laloa Baibel duahia karana idia habadaia taudia be dika.
Ena be unai hekwakwanai ia vara, to Baibel be bese idauidau edia gado dekenai torea hanai bona hahanaia karadia be idia doko lasi. Gado momo ai idia torea hanai gaudia be Europe ai idia halasia hehuni. Iboudiai be imana amo idia torea gaudia, badina be Europe dekenai printa masini idia do karaia lasi ela bona lagani 1440 C.E. bamona. To Baibel edia davana be bada bona idia be momo lasi dainai, bema tau ta be Baibel bukana ta ena kahana ta o ena rau haida sibona ia abia, ia moale diba. Haida ese ena hereva momo idia dibaia namonamo ela bona idia laloatao, bona ma haida ese Keristani Greek Revarevadia ibounai unai bamona idia karaia!
To, gabeai, gabu momo dekenai orea haida ese tomadiho oreana ena kara hamaoromaoroa daladia idia tahua. Unai ena badina ta be, idia davaria lou Dirava ena Hereva be mai anina bada idia edia mauri lalonai. Unai orea edia kara bona printa gaukarana edia anina Baibel dekenai be dahaka? Bona dahaka be William Tyndale, matamanai ai herevalaia tauna, bona ena Baibel dekenai ia vara? Inai sivarai namona, ema bona iseda nega, be magasin gabedia lalonai do ai gwauraia.
[Footnotes]
a Buka ladana Tau Hereadaena, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese ia halasia gauna, be hari inai negai Evanelia bukadia hani edia lalo-tamona ia hahedinaraia.
b Insight on the Scriptures, Volium 2, rau 315 itaia, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese ia halasia.
[Chart on page 8, 9]
LAGANI BADADIA BAIBEL HENIA HANAI KARANA AI
(For fully formatted text, see publication)
KERISTANI NEGANA BE DO LASI NEGANAI (B.C.E.)
Heberu Revarevadia idia torea ore 443 B.C.E. bamona
400 B.C.E.
Alesana Badana (323 B.C.E. ai ia mase)
300 B.C.E.
Septuagint idia torea matamaia 280 B.C.E. bamona
200 B.C.E.
100 B.C.E. Mase Davara Bukadia momo 100 B.C.E. ela bona 68 C.E. bamona
KERISTANI NEGANA (C.E.)
Ierusalema idia hadikaia ore 70 C.E.
Greek Revarevadia idia torea ore 98 C.E.
100 C.E.
Rylands Papyrus Ioane ena (125 C.E. be do lasi neganai)
200 C.E.
300 C.E.
400 C.E. Jerome ena Latin gado Vulgate 400 C.E. bamona
500 C.E.
600 C.E.
Masorete Revarevadia Idia Karaia
700 C.E.
800 C.E.
Cyril be Moravia Ai 863 C.E.
900 C.E.
1000 C.E.
Pope ese Baibel taunimanima edia gado ai ia taravatua 1079 C.E.
1100 C.E.
1200 C.E.
1300 C.E.
[Picture on page 9]
Keristani taudia ginigunadia ese “codex” gaukaralaia karana idia hamatamaia
[Picture on page 10]
Jerome be Betelehema ia lao, Heberu gado ia stadi totona