Diba Abia Dalana Bible Negadia Ai
“Emui natudia dekenai umui hadibaia.”—DEUTERONOMI 11:19.
1. Dahaka ese ia hahedinaraia Iehova ia ura bada iena hesiai taudia be diba idia abia?
IEHOVA be Diba Henia Tauna Badana. Iena hesiai taudia edia amo diba ia hunia lasi. Nega ibounai ia ura diba ia henidia. Iena ura bona iena daladia dekenai ia hadibadia. Lagani tausen momo lalodiai ia sibona ia havaraia Natuna tamona sibona be ia badinai ia noho, ia be nega ibounai lalonai diba ia abia badina ia be Dirava ena “gaukara ia diba momo tauna.” (Hereva Lada-isidia 8:30) Tanobada ai ia noho neganai Iesu ia gwau: “Tamana ese lau dekenai ia hadibaia hegeregerena lau hereva.” (Ioane 8:28) Dirava ia herevalaia neganai Elihu ia gwau ia be Diba Henia Tauna Ia Bamona be Lasi, ia gwau: “Hadibaia tauna ia hegeregerena be daika?” (Iobu 36:22) Iehova ia gwauraia neganai peroveta tauna Isaia ia gwau ia be Iena bese taudia edia “Hadibaia Tauna Hereadaena,” bona ia peroveta, ia gwau: “Oiemu natudia memero iboudiai be Iehova ese do ia hadibadia, bona oiemu natudia memero edia maino do ia bada.” (Isaia 30:20; 54:13) Ita daradara lasi, Iehova ese mai edia aonega taudia ia havaradia bona ia ura lalo-parara bona diba bada idia abia.
Ruma Bese Biagudia ese Diba Idia Henia Dalana
2, 3. (a) Idau negai, abidadama ruma bese biagudia be edena bamona idia laloa edia natudia hadibaia dalana dekenai, bona Iehova be Abraham dekenai dahaka hahegani ia henia? (b) Abraham be iena natudia ia hadibadia neganai Dirava be dahaka ia ura?
2 Idau negai, ruma bese biaguna ena maduna badana ta be iena natudia bona iena ruma bese taudia ia hadibadia. Dirava ena hesiai taudia dekenai edia natudia hadibaia gaukarana be tomadiho gaukarana ta. Iehova be iena hesiai tauna Abraham ia gwauraia inai bamona: “Lau be ia lau abia hidi, ia ese ena natudia bona ena tubudia dekenai do ia hadibaia namonamo totona. Vadaeni idia ese lauegu taravatu do idia kamonai henia, kara maoromaoro bona kara namona dekenai. Inai murinai lauegu gwau-hamata ibounai do lau hamomokania ia dekenai.”—Genese 18:19.
3 Unai hereva Dirava ena amo ese ia hahedinaraia Iehova be diba henia gaukarana ia laloa. Dirava ia ura Abraham, Isako, bona Iakobo be edia ruma bese taudia idia hadibadia Iena kara maoromaoro bona hahemaoro henia daladia ai, unai amo gabeai do idia vara uru taudia be Iehova ena dala do idia badinaia diba. Unai dainai, Iehova be iena gwauhamata Abraham ena garana dekenai do ia hagugurua diba, bona “tanobada ena bese ibounai” be hahenamo do idia abia.—Genese 18:18; 22:17, 18.
Diba Henia Dalana Israel Dekenai
4, 5. (a) Israel dekenai diba henia dalana bona idau bese dekenai diba henia dalana be edena bamona ia idau? (b) Encyclopaedia Judaica ia gwau edena dala badana ma ta amo idia idau, bona sedira dahaka dainai idia idau?
4 Encyclopaedia Judaica ia gwau: “Idau negai diba henia dalana Israel dekenai ita diba totona Bible dekena amo gau momo ita diba.” Iehova ese Mose ia gaukaralaia Israel ena hadibaia tauna ginigunana totona. (Deuteronomi 1:3, 5; 4:5) Mose ese Iehova ena amo ia abia herevadia ia gwauraidia Israel taudia dekenai. (Esodo 24:3) Unai dainai, Dirava be Israel ena Diba Henia Tauna ginigunana. Unai dainai Israel dekenai diba henia dalana bona idau bese dekenai diba idia henia dalana be ia idau.
5 Unai buka be danu ia gwau: “Mesopotamia bona Egypt dekenai, toretore taudia edia ruma besedia sibona be sikuli ena diba bada eiava buka stadilaia ena diba idia abia, to Israel dekenai be unai bamona lasi. Sedira Heberu taudia edia dala idauna be edia toretore dalana ena letadia idia auka lasi. . . . Namo lasi ita laloaboio toretore ena letadia be gau badana sikuli dalana ena sivarai ita diba totona. Unai be idau negai Egypt, Mesopotamia, bona lagani 1,000 ia lao 2,000 bamona Kanana dekenai toretore ruma besedia sibona ese idia karaia dalana amo dala idauna ia hamatamaia. Duahiduahi bona toretore idia karaia diba taudia be toretore bona hahelaga taudia sibodia edia gau lasi, unai taudia be au amo idia torea letadia bona laulaudia idia torea dalana idia diba momo.”
6. Dahaka Bible herevadia ese idia hahedinaraia edia sivarai ena hamatamaia negana amo Israel taudia be duahiduahi bona toretore idia diba?
6 Bible ese ia hamomokania Israel taudia be duahiduahi bona toretore karaia diba taudia. Gwauhamata Tanona dekenai idia do vareai lasi neganai, hahegani idia abia Iehova ena taravatudia be edia iduara bona edia ikoukou ai idia torea totona. (Deuteronomi 6:1, 9; 11:20; 27:1-3) Ena be reana unai hahegani be laulau dalana dekenai idia badinaia, to bema Israel tauna be duahiduahi bona toretore ia diba lasi unai hahegani be anina lasi ia dekenai. Bible siridia Iosua 18:9 bona Hahemaoro Taudia 8:14 bamona ese idia hahedinaraia gunalaia taudia Mose bona Iosua taudia bamona sibodia lasi, to Israel dekenai king idia lohia ena nega ia do matamaia lasi neganai, ma taunimanima haida be toretore idia diba.—Esodo 34:27; Iosua 24:26.
Hadibaia Daladia
7. (a) Bible ena hereva hegeregerena, daidia ese Israel natudia idia hadibadia guna? (b) Bible ia diba momo France tauna ta be dahaka ia gwau?
7 Israel dekenai, natudia idia do maragi negana amo tamana bona sinana taudia be natudia idia hadibaia. (Deuteronomi 11:18, 19; Hereva Lada-isidia 1:8; 31:26) France gado ena Dictionnaire de la Bible dekenai, Bible ia diba momo tauna E. Mangenot ia torea, ia gwau: “Ia hereva hamatamaia negana amo, natuna be Taravatu ena hereva haida idia hadibaia. Iena sinana ese siri ta ia gwauraia loulou; unai siri ia diba neganai, ia be ma siri ta ia henia. Gabeai, natudia be edia kwarana amo idia gwauraidia diba siridia edia toretore be edia imana dekenai idia henia. Unai dala amo duahiduahi dalana idia hamatamaia, bona idia tubu bada sisina neganai, tomadiho dekenai edia diba idia habadaia noho totona Lohiabada ena taravatu idia duahia bona idia laloa dobu.”
8. (a) Israel dekenai diba henia dalana badana be dahaka, to ena kara badana be dahaka? (b) Dahaka daladia idia gaukaralaia hereva idia laloatao totona?
8 Unai amo ita lalo-parara hadibaia dalana badana ta be edia kwarana dekenai diba idia atoa. Iehova ena taravatu dekenai idia diba gaudia bona iena bese taudia ia kara henidia dalana dekenai be edia kudou dekenai idia atoa be namo. (Deuteronomi 6:6, 7) Idia lalodia noho be namo. (Salamo 77:11, 12) Matamata taudia bona buruka taudia edia kwarana dekenai hereva idia laloatao totona dala haida idia gaukaralaidia. Unai daladia haida be, toretore letadia be acrostic dalana ai idia torea, siridia ta ta be leta idaudia amo idia hamatamaia, unai be Heberu letadia tamona tamona amo idia karaia (hegeregere Heberu gado Bible dekenai Hereva Lada-isidia 31:10-31 dekenai idia karaia bamona); idia hamatamaia herevadia iboudiai edia leta eiava edia rege be tamona; bona namba idia gaukaralaidia, hegeregere Hereva Lada-isidia karoa 30 ena dokona kahana ai idia gaukaralaia hegeregerena. Diba taudia haida idia laloa Gezer Kalenda, idau negai Heberu toretore dalana ia hahedinaraia gauna, be sikuli merona ta ena buka iena kwarana amo hereva ia laloatao totona ia durua gauna.
Idia Stadilaia Gaudia
9. (a) Israel natudia be dahaka idia stadilaia momo? (b) Bible encyclopedia bukana ta ia gwau lagani ta ta iboudiai idia karaia ariadia neganai dahaka hadibaia gaukarana idia karaia?
9 Israel dekenai diba idia abia duahiduahi bona toretore dekenai, to unai sibona lasi. Idia hadibaia gauna badana ta be idau negai ia vara sivaraidia. Idia stadilaia hereva badadia be Iehova ena hoa kara namodia iena taunimanima durudia totona. Uru ta ese unai sivarai gunana idia hadibaia ma uru ta dekenai. (Deuteronomi 4:9, 10; Salamo 78:1-7) Lagani ta ta iboudiai idia karaia ariadia be nega namodia ruma bese biaguna ese iena natudia ia hadibadia totona. (Esodo 13:14; Levitiko 23:37-43) Unai dekenai The International Standard Bible Encyclopedia ia gwau: “Tamana ese iena ruma bese taudia ia hadibadia neganai bona aria edia anina badana ia gwauraia neganai, Heberu natudia ia hadibadia edena dala ai idia dekenai Dirava be Sibona ia hahedinaraia, bona idia ia hadibaia Dirava ena gwauhamata be dahaka Iena bese taudia edia gabeai maurina dekenai.”
10. Kekeni dekenai dahaka idia hadibaia? Memero dekenai dahaka idia hadibaia?
10 Tama sina taudia ese idia hadibadia neganai natudia be idia karaia diba gaudia idia hadibadia danu. Kekeni dekenai ruma gaukaradia idia hadibadia. Hereva Lada-isidia buka ena karoa dokona ese ia hahedinaraia unai gaukara idauidau be momo; idia haida be varo karaia, dabua turia, nadunadu, hoihoi, bona ruma bese naria gaukaradia. Nega momo, memero be edia tamana ena moni gaukara dekenai diba idia abia, nega haida unai be biru gaukara eiava imana amo idia karaia gaukarana ta. Gabeai negadia ai, Iuda rabi taudia be nega momo idia gwau: “Iena natuna mero dekenai gaukara namona ia hadibaia lasi tauna ese ia hadibaia ia be henao tauna ai ia lao totona.”
11. Dahaka ese Israel dekenai diba henia ena badina ia hahedinaraia, bona unai dainai hari inai negai matamata taudia be dahaka idia diba?
11 Israel dekenai lauma gaudia idia hadibaia dalana ia hedinarai namonamo Hereva Lada-isidia bukana ena hereva momo lalonai. Ia hahedinaraia unai buka be “diba lasi” taudia dekenai inai herea gaudia idia hadibaia: aonega, mata-hakani, gau idia vara edia anina, lalo-parara, hahemaoro maoromaoro, lalohadai maoromaorona, diba, bona laloa namonamo dalana—unai ibounai be “Iehova gari henia” karana dekenai idia hadibaia. (Hereva Lada-isidia 1:1-7; 2:1-14) Ia hahedinaraia namona be hari inai negai, Dirava ena hesiai taudia idia ura edia diba idia habadaia.
Hahelaga Taudia, Levi Taudia, bona Peroveta Taudia
12. Tama sina taudia sibodia lasi to daidia danu be Israel taudia dekenai diba idia henidia, bona Heberu herevana “taravatu” idia hahanaia neganai ena anina badana be dahaka?
12 Ena be tama sina taudia be natudia idia hadibaia guna, to Iehova be hahelaga taudia, pris lasi Levi taudia, bona peroveta taudia edia amo iena bese taudia ia hadibadia noho. Levi iduhuna dekenai iena hanamoa herevana ginigabena ia henia neganai, Mose ia gwau: “Emu hahegani be Iakobo dekenai do idia hadibaia, bona Israel dekenai emu taravatu do idia hadibaia.” (Deuteronomi 33:8, 10) Anina bada gauna ta be, Heberu gado dekenai unai hereva “taravatu” (toh·rahʹ) ia havaraia herevana ena anina be “hahedinaraia,” “hadibaia,” “diba henia.” Encyclopaedia Judaica ia gwau: “Unai dainai unai hereva [torah] ena anina be ‘hadibaia,’ ‘hahediba herevana,’ eiava ‘taravatu ta.’ ”
13. Dahaka dainai Israel ena Taravatu be bese idaudia edia taravatu daladia amo ia idau?
13 Unai dala amo danu Israel taudia be ma besedia amo idia idau bona hari inai negai besedia amo idia idau. Hari inai nega lalonai politikol taudia be mai edia taravatudia, to taunimanima momo be unai taravatudia haida sibona idia diba. Taunimanima be taravatu idia utua neganai, moni bada herea idia henia loia taudia edia heduru abia totona. Loia taudia edia sikuli be taravatu idia diba momo taudia sibodia totona. To Israel dekenai, Taravatu be Dirava ena dala iena taunimanima ia hadibadia totona, edena dala ai idia tomadiho henia be namo bona iena ura hegeregerena idia noho totona. Ia be bese idaudia edia taravatudia amo ia idau, badina unai taravatu dekenai Dirava bona dekena tauna lalokau taravatuna ia torea. (Levitiko 19:18; Deuteronomi 6:5) Taravatu be taunimanima edia mamina ia laloa lasi taravatu bukana lasi. Ia ese hahediba hereva, hadibaia dala, bona diba ia henia mauri dalana dekenai, bona unai diba idia abia be namo.
14. Dahaka badina ta dainai Iehova ese Levi hahelaga taudia edia orea ia dadaraia? (Malaki 2:7, 8)
14 Dirava idia do badinaia noho neganai, hahelaga taudia bona Levi taudia be edia gaukara maduna idia karaia bona taunimanima idia hadibadia. To nega momo, hahelaga taudia be edia gaukara maduna idia karaia lasi bona bese dekenai diba idia henia lasi. Dirava ena Taravatu idia hadibaia lasi dainai hahelaga taudia bona Israel bese taudia be dika idia davaria. Lagani 800 ia lao 700 B.C.E. neganai, Iehova ia peroveta, ia gwau: “Idia diba lasi dainai egu bese taudia do idia hereva diba lasi. Umui be diba umui dadaraia dainai, lau be umui do lau dadaraia lauegu hahelaga taudia totona; bona umui be Dirava ena taravatu umui laloaboio momo dainai, lau be emui natudia do lau laloaboio.”—Hosea 4:6.
15. (a) Hahelaga taudia sibodia lasi, to Iehova be Israel dekenai edena taudia ia abidia hidi diba henia taudia ai idia lao totona, bona Bible ia diba momo tauna ta be edena bamona edia diba henia gaukarana ia torelaia? (b) Iehova ena diba bona iena daladia idia dadaraia dainai Israel bona Iuda dekenai dahaka ia vara?
15 Hahelaga taudia sibodia lasi, to Iehova ese peroveta taudia ia gaukaralaidia taunimanima dekenai diba idia henia totona. Ita duahia, ia gwau: “Iehova ese Israel bona Iuda be peroveta taudia bona mata-hanai taudia amo ia sisiba henidia, ia gwau: ‘Emui dala dikadia amo umui raka giroa, egu hahegani bona egu taravatu umui badinaia, emui sene taudia lau hadibaia haheganidia bona egu hesiai taudia, peroveta taudia, edia amo umui lau hadibaia taravatudia iboudiai hegeregeredia.’ ” (2 Hanua Pavapavadia 17:13) Peroveta taudia edia hadibaia gaukarana dekenai, Bible ia diba momo France tauna Roland de Vaux ia torea, ia gwau: “Peroveta taudia danu be mai edia gaukara taunimanima idia hadibaia totona; unai gaukara be gabeai negana idia perovetalaia gaukarana ena bada hegeregerena. Bona Dirava ena siahu amo idia peroveta dainai unai ese ia durudia Dirava ena hereva idia harorolaia neganai taunimanima ese edia hereva idia abia dae totona. King idia lohia negana lalonai, peroveta taudia be unai bese idia hadibaia tomadiho dekenai bona mauri ena kara namodia dekenai; bona sedira ita gwau diba, ena be nega momo unai bese taudia ese idia kamonai henidia momo lasi, to idia be unai bese ena hadibaia taudia namo hereadia.” Hahelaga taudia bona Levi taudia be diba idia henia namonamo lasi dainai, bona Iehova ena peroveta taudia idia kamonai henidia lasi dainai, Israel taudia be Iehova ena daladia idia rakatania. Asuria taudia be Samaria idia kwalimu henia lagani 740 B.C.E. neganai, bona lagani 607 B.C.E. ai, Babulono taudia ese Ierusalem bona ena dubu idia hadikaia ore.
Igui Hesiai Lalonai bona Murinai Diba Henia Dalana
16, 17. (a) Daniel bona iena turadia toi idia doridia dahaka sikuli ai idia lao totona? (b) Unai Babulono sikuli idia abia neganai dahaka ese ia durudia Iehova idia do abidadama henia noho totona?
16 Lagani 10 bamona Ierusalem idia do hadikaia ore lasi neganai, King Nebukadnesara ese King Iehoiakini bona lohia taudia haida idia abidia lao Babulono dekenai. (2 Hanua Pavapavadia 24:15) Idia haida be Daniel bona lohia memero toi. (Daniel 1:3, 6) Nebukadnesara ese idia haniosi ia hamaorodia lagani toi lalonai sikuli ta dekenai diba do idia abia “Kaldea edia toretore dalana bona edia gado dekenai.” Ma danu, idia be “aniani digara, king ese ia ania gaudia, hegeregeredia; bona uaina danu, ia inua gauna hegeregerena” idia henidia. (Daniel 1:4, 5) Badina momo dainai unai gaudia amo dika do idia davaria diba. Sedira, idia stadilaia gaudia be lagani toi gado sikulina sibona lasi. Haida idia laloa unai sivarai dekenai unai hereva “Kaldea” be “Babulono taudia iboudiai lasi, to edia sikuli bada taudia.” (The Soncino Books of the Bible) Daniel ia herevalaia neganai, C. F. Keil ia gwau: “Idia ura Daniel bona iena turadia be Kaldea edia hahelaga taudia bona diba momo taudia edia aonega dekenai diba idia abia, unai diba be Babulono edia sikuli dekenai idia hadibaia.” King ena aniani bema idia ania neganai Mose ena Taravatu idia utua diba badina ia ese ia taravatua anianidia do idia ania. Dahaka idia karaia?
17 Daniel be ia bona Iuda lohia memero toi totona ia hereva, ia hahedinaraia namonamo gau ta do idia ania lasi eiava do idia inua lasi bema unai aniani be edia lalona ena mamina ia hadikaia gauna. (Daniel 1:8, 11-13) Iehova ese unai gini auka karana ia hanamoa bona idia ia biagudia Babulono tau badana ena kudouna ia hamanaua. (Daniel 1:9, 14-16) Unai Heberu memero hani edia mauri lalodiai gabeai idia vara gaudia ese idia hamomokania ena be idia doridia lagani toi ena sikuli karana amo Babulono edia kastom idia diba, to unai ese edia ura bada Iehova dekenai bona iena tomadiho goevana dekenai ia hakereredia lasi. (Daniel, karoa 3 bona 6) Lagani toi lalonai Babulono taudia ese idia doridia edia diba bada dekenai sikuli idia abia totona, to Iehova ese ia durudia idia kerere lasi totona. “Hari inai memero haniosi dekenai Dirava ese lalo-parara bona diba toretore bona aonega dekenai ia henidia; bona Daniel be matahanai bona nihi idauidau dekenai diba ia abia. Lalo-parara bona aonega daladia iboudiai lalodiai pavapava ese ia nanadaidia, bena ia diba idia ese meamea taudia bona babalau taudia iboudiai ena basileia ibounai lalonai be idia hereadia nega 10.”—Daniel 1:17, 20.
18. Babulono dekenai edia igui hesiai negana murinai, Iuda dekenai diba henia gaukara badana ta be dahaka?
18 Babulono dekenai edia igui hesiai negana murinai, Esera ese diba henia gaukara badana ta ia karaia, ia “laloa Iehova ena taravatu do ia tahua bona do ia karaia, bona Israel dekenai taravatu bona hahemaoro maoromaoro herevadia do ia hadibaia.” (Esera 7:10) Unai dekenai abidadama Levi taudia ese idia durua, idia be “taunimanima dekenai taravatu ena anina idia gwauraia.” (Nehemia 8:7) Esera be Bible ia diba momo tauna bona “revareva torea lou torea lou diba momo tauna,” eiava toretore tauna. (Esera 7:6) Unai negana murinai toretore oreana taudia be dagi bada idia abia.
Rabi Taudia Edia Sikuli
19. Iesu be tanobada dekenai ia noho neganai, Israel dekenai dahaka diba henia taudia edia orea ia noho, bona dahaka dainai ia bona iena hahediba taudia be Iuda edia sikuli badana dekenai idia lao lasi?
19 Iesu be tanobada ai ia hedinarai neganai, toretore taudia be dagi bada hadibaia taudia oreana ai idia lao vadaeni, sene karadia idia laloa bada to Dirava ena Hereva ena hahediba hereva momokanidia idia laloa bada lasi. Idia ura taunimanima ese idia gwauraidia “Rabi,” unai be taunimanima ese idia matauraidia totona dagina ai ia lao, ena anina be “Egu Taubada (Hereana).” (Mataio 23:6, 7) Keristen Greek Revarevadia lalonai, nega momo toretore taudia be Farisea taudia ida idia gwauraidia, idia haida be Taravatu idia hadibaia taudia danu. (Kara 5:34) Iesu ese unai oreadia rua ia samanidia, ia gwau edia sene karadia dainai bona “idia edia hadibaia hereva be taunimanima edia taravatu mo” dainai Dirava ena hereva be anina lasi karana ai idia halaoa. (Mataio 15:1, 6, 9) Ita hoa lasi Iesu bona iena hahediba taudia momo be rabi edia sikuli dekenai diba idia abia lasi.—Ioane 7:14, 15; Kara 4:13; 22:3.
20. Bible ena nega ai diba henia dalana ita tahua dainai dahaka ita diba, bona dahaka ese ia hahedinaraia Iehova ena hesiai taudia dekenai diba idia henia be namo?
20 Bible ena nega ai diba idia abia dalana ita tahua dainai ia hahedinaraia Iehova be iena bese taudia edia Diba Henia Tauna Badana. Mose ena amo, Dirava be Israel dekenai diba henia dala namona ta ia haginia. To nega daudau murinai, Iuda taudia be diba henia dalana ta idia karaia bona Dirava ena Hereva amo idia idau herevadia idia hadibaia. Ena be Iesu be unai Iuda sikulidia ai ia lao lasi, to ia be Hadibaia Tauna Hereadaena, ma tau ta lasi be ia bamona. (Mataio 7:28, 29; 23:8; Ioane 13:13) Danu, iena hahediba taudia dekenai gaukara ia henidia taunimanima idia hadibaia totona ela bona nega dokona ai. (Mataio 28:19, 20) Unai idia karaia totona hadibaia taudia namodia ai idia lao be namo, bona unai dainai diba idia abia be namo. Unai dainai, hari inai nega ai Keristen momokani taudia be diba henia dalana dekenai edena bamona do idia laloa be namo? Unai henanadai be sivarai gabena ai do ita tahua.
Oi Tahua Dahaka Oi Laloatao
◻ Badina be dahaka ita diba momokani Iehova be iena hesiai taudia dekenai diba henia dalana ia laloa bada?
◻ Edena daladia ai Israel taudia diba henia dalana bona idau besedia dekenai diba henia dalana be ia idau?
◻ Israel natudia be dahaka diba idia abia?
◻ Israel dekenai dahaka hadibaia daladia idia gaukaralaidia?
◻ Dahaka dainai Iesu bona iena hahediba taudia idia lao lasi Iuda taudia edia sikuli badadia dekenai?
[Picture on page 14]
Babulono taudia ese Daniel bona iena turadia idia doridia sikuli idia abia totona, to Iehova idia rakatania lasi