Enero

An Biblia in ulal abal «a Jesús in tsuʼuw an tsemchidh uxum» ani talbél «in yajnanchij» (Luc. 2:13). A Jesús in lej yajnaʼ tin ichích jawaʼ kʼwajatak in watʼál an mimláb pero yab expidh in yajnanchij, jajáʼ in tʼajaʼ jantʼoj abal kin tólmiy. In tawnaʼ kʼal yan i kʼanidhomtaláb ani in uchaʼ: «Yabáts kit ukʼin». Pero talbél tin kanatbedhámal, in édhaʼ an kwitól ani tam «in watʼbanchij kʼal in mim» (Luc. 7:​14, 15). ¿Jantʼoj i exobnál kʼal axéʼ xi labidh tʼajbiláb axi in tʼajaʼ a Jesús? I exobnál jantʼiniʼ ki kanatbédhaʼ ani ki yajnanchij jitaʼchik in kʼibamal jun in yanél ban tsemláj. Kwaʼal ki tʼajaʼ ti kwéntaj jitaʼchik játs axi kʼwajat in yajchiknál ani ku utey abal ki uluw o ki tʼajaʼ jantʼoj kʼal axi ka kanatbedháj (Prov. 17:17; 2 Cor. 1:​3, 4; 1 Ped. 3:8). Tejéʼ i exobnál abal yab i yéjenchal ki uluw yan i kaw abal ki kanatbédhaʼ jun i epchal ani i éjtowal ki tejwamédhanchij kʼal i wal abal chubax i léʼ ki tólmiy. w23.04 5, 6 párrs. 13-15

A Jesús jílkʼonej tsab a kʼicháj ban kwenchal ani talbél kʼalej ti Betania. Jaxtám tam ti ulits a Jesús, a Lázaro in neʼdhálakits tseʼ a kʼicháj ti tsémenek. A Jesús in léʼak kin tʼajaʼ jantʼoj axi kin tólmiy in jaʼúbchik pero jayej kin puwénchij a Jehová (Juan 11: 6, 11, 17). ¿Jaleʼ ti exlál abal a Jesús pelak jun i alwaʼ jaʼúb? Ki tsalpay kʼal axéʼ, a Marta ani a María yab in abchij ti kaw a Jesús abal ka ayin ti Betania, expidh in uchaʼchik abal a Lázaro u yaʼul (Juan 11:3). Jayej tam ti tsemets a Lázaro, a Jesús in éjtowalak kin edháj ma owél, pero jajáʼ kʼalej ma ti Betania kom in léʼak ka kʼwajiy kʼal a María ani a Marta. ¿A kwaʼal jun a jaʼúb axi etsʼey ti tólminchal tam a yéjenchal belits max yab ka konchij? Tatáʼ a exlál abal nixéʼ xi jaʼúb etsʼey neʼets ti tólmiy tam tatáʼ ka koʼoy jun i kʼibataláb (Prov. 17:17). Max ki nitsʼbiy a Jesús, etsʼey neʼets ki léʼnaʼ ki tólmiy axi kʼeʼat ani neʼets ku exláj jantʼiniʼ jun i alwaʼ jaʼúb. w23.04 10 párrs. 10, 11

Tam ki tamétnaʼ jun i kʼibataláb, walám ki atsʼaʼ kʼibat ki belaʼ abal a Jehová neʼets kin chiʼdhaʼ jun i ít tsabál. Pero, ¿walám pel kom yabáts tsapik i bélomtal ani jaxtám i tsálpayal antsanáʼ? Ki tsuʼuw jun i tʼiplab abal ki exbay. Tam lej tsapik an kʼakʼal walám ki atsʼaʼ kʼibat ki belaʼ abal neʼets ka ulits an ab, pero i exlál abal neʼets kin bajuw a ítsʼ tam ka ulits. Walám jayetsej i atsʼál tam kʼwajat i tametnál jun i kʼibataláb, abal yab jaykʼiʼ neʼets ka wenkʼon an tsabál ti jun i Paraíso. Pero max i kwaʼal tsapik i bélomtal, nixéʼ neʼets tu ku tólmiy ki belaʼ abal a Jehová neʼets kin putuw in káwintal (Sal. 94:​3, 14, 15; Heb. 6:​17-19). Tam i lej belál abal a Jehová neʼets kin putuw in káwintal, yab neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki áynanchij ki tʼojonchij. I yéjenchal ki koʼoy jun i belomtaláb tsapik abal ki áynanchij tu ólnom. Tam i tʼilchal an atiklábchik tin kwéntaj an ít tsabál, jajáʼchik in tsálpayal abal pel i alkʼidh tʼilab (Mat. 24:14; Ezeq. 33:32). Pero yab in tomnál ki jilaʼ tu ku tsʼilkʼoy nixéʼ xi tsalap. Kwaʼal ki koʼoy tsapik i bélomtal abal yab ki watʼaʼ nixéʼ. w23.04 27 párrs. 6, 7; 28 párr. 14

¿A konowiyámal ta baʼ max a Jehová chubax tu atsʼanchal i olábil? Yan i epchal jayej in tsalpayámal antsanáʼ. Junchikíl tam i tametnál jun i kʼibataláb walám ki atsʼaʼ kʼibat ki belaʼ abal a Jehová tu tókʼtsinchal i olábil. ¿Jaleʼ ti lej belál abal a Jehová in tokʼtsiyal an oláb axi u tʼajchinal kʼal in tʼojnálil? An Biblia tu tejwamédhanchal abal i kwaʼal yan i jalbíl tin wal a Jehová ani jayej tu lej kʼanidhál (Ageo 2:7; 1 Juan 4:10). Jaxtám a Jehová tu uchál ki ólonchij ani ki konchij tu ku tólmiy (1 Ped. 5:​6, 7). Jajáʼ in léʼ tu ku tólmiy ki kuxuy jawákits tam kʼibataláb ani ku kʼwajiy utat kʼal Jajáʼ. Ti Biblia i elál yan i tʼilab axi in tejwamedhál jantʼiniʼ a Jehová in tokʼtsinchij an oláb axi tʼajchin kʼal in tʼojnálil. w23.05 8 párrs. 1-4

A José in tólmiyalak a María abal ka utey kʼal a Jehová. Pero a María yab expidh in aychalak abal ka tolmiyat kʼal a José. Jajáʼ jayej tin kwetemtal in tsápnanchalak kin jaʼúbnaʼ a Jehová. A María in exbayalak lej alwaʼ an dhuchlab. Jayej in jolkʼalak i kʼij abal kin tsalpay kʼal jawaʼ in exobnálak ban dhuchlab (Luc. 2:​19, 51). A María in lej kʼanidhálak a Jehová, jaxtám, in pútuwalak lej alwaʼ kʼal in uchbíl. Yan i epchal mimláb axi kʼwajat tómkidh in tsápnanchal kin nitsʼbiy a María. Jun i epchal mimláb axi in bij Émiko, in ulal axéʼ: «Tam tin kʼwajatak kwetém u kwaʼalakits bíjidh jaykʼiʼ ti neʼets tin exóbal. Pero, tam tin tomkin, u tomkíl játs axi in tʼajálak an oláb abal ti tsablóm ani játs axi in okʼnálak abal ki kʼakʼnaʼ a Jehová. U tʼajaʼ ti kwéntaj abal yabáts kʼwajatak u tʼajál jantʼoj tu kwetemtal abal kin utey kʼal a Jehová, kom u jílchalak abal u tomkíl játs kin tʼajaʼ. Pelak u uchbíl kin utey kʼal a Jehová ani ku jaʼúbnaʼ. Jaxtám xowéʼ u jolkʼál i kʼij abal kin kʼwajiy kwetém abal ku ólonchij a Jehová, ku ajiy an Biblia ani ku tsalpay kʼal jawaʼ u ajiyal» (Gál. 6:5). Max tatáʼ pel jun i mimláb axi tómkidh, ka tsápnanchij kit utey más kʼal a Jehová, nixéʼ neʼets kin tʼajaʼ abal a tomkíl ti kʼanidhaʼ más ani ka kulbéj kʼal tatáʼ (Prov. 31:30). w23.05 22 párr. 6

Tam jun i atikláb ka waʼtsin, yabaye in exlál kin kʼakʼnaʼ a Jehová, pel jantʼoj axi kwaʼal kin exóbnaʼ. Jawaʼ neʼets tu ku tólmiy abal ki kʼakʼnaʼ a Jehová o ki tsʼejnaʼ ki kʼibchij, játs ki tʼajaʼ ti kwéntaj patal jawaʼ Jajáʼ in tsʼejkámal. Tam wawáʼ ki tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Jehová tu lej kʼanidhál, abal lej tsalpadh ani tsapik, nixéʼ neʼets tu ku tólmiy abal wawáʼ jayej ki kʼanidhaʼ ani ki léʼnaʼ ki kʼakʼnaʼ (Rom. 1:20). Kʼeʼat jantʼoj axi neʼets tu ku lej tólmiy abal yab ki léʼnaʼ ki kʼibchij a Jehová játs an oláb. Max wawáʼ ki ólonchij wílkʼidh, nixéʼ neʼets kin tʼajaʼ abal ki belaʼ más abal Jajáʼ chubax ejat. Tam i konchal a Jehová i tsapláb abal ki tamétnaʼ jun i kʼibataláb, i tʼajál kom i exlál abal a Jehová in kwaʼal yan i tsapláb. Jayej, tam i kʼákʼnanchal a Jehová kom in binámal in tsakámil abal tu ku kʼaniy, i tʼilál abal Jajáʼ chubax tu lej kʼanidhál. Ani tam i konchal a Jehová tu ku tólmiy ki exlaʼ jantʼiniʼ ki tamétnaʼ jun i kʼibataláb, nixéʼ tu tólmiyal abal ki belaʼ abal Jajáʼ lej tsalpadh. Patal nixéʼ xi oláb tu tólmiyal abal ki kʼakʼnaʼ más a Jehová ani abal yab ki léʼnaʼ ki kʼibchij. w23.06 15 párrs. 6, 7

A Jehová játs axi in tomnál tu ku pidhaʼ i abatnaxtaláb kom játs axi más púlik in éy. Jajáʼ etsʼey in bijchámal in bichówil jantʼoj in tomnál kin tʼajaʼchik. Jun i tʼiplab, an kwenél i ókʼnom axi ti kʼaʼál siglo in ólnaʼ ox jantʼoj juʼtáj in tomnál ku kʼwajiy alwaʼ kubat. In ólnaʼ abal 1) expidh kwaʼal ki kʼakʼnaʼ a Jehová ani yab kwaʼal ki kʼakʼnaʼ nibal jun i walekláb, jayej in uluw abal 2) yab kwaʼal ki eyendhaʼ an xitsʼ ani 3) yab kwaʼal ki xeʼtsindhaʼ jitaʼ axi yab pel i tomkíl o i kʼimádhil (Hech. 15:​28, 29). ¿Jantʼoj kwaʼal ki tʼajaʼ abal ku kʼwajiy alwaʼ kubat ani yab ku ijkan kʼal axéʼ xi ox i walabtaláb? Expidh ki kʼakʼnaʼ a Jehová. A Jehová in uchaʼ an israelitas abal expidh kwaʼalak ka kʼakʼnáj Jajáʼ (Deut. 5:​6-10). Ani tam ti Jesús exan ka kʼámbiyat kʼal a Satanás, a Jesús in uchaʼ abal expidh kwaʼal ka kʼakʼnáj a Jehová (Mat. 4:​8-10). Jaxtám wawáʼ yab i kʼakʼnál nibal jun i walekláb, jayej yab i puwénchal nibal jun i atikláb, nibal an eyalchik o kʼeʼat i atikláb axi lej exladh. Wawáʼ expidh i kʼakʼnál a Jehová kom játs Jajáʼ axi in tsʼejkámal patal jawaʼ waʼats (Apoc. 4:11). w23.07 14, 15 párrs. 3, 4

A Satanás in tʼajámal abal an atiklábchik expidh kin tsalpay kʼal an pornografía ani an sexo (Efes. 4:19). Jaxtám lej exbadh ki áynanchij ku owméj kʼal jawaʼ kidháb ani ki exóbnaʼ ki tsʼejnaʼ ki kʼibchij a Jehová. Proverbios capítulo 9 u kaw tin kwéntaj tsáb i mimláb, jun in tʼipoyal an tsalpadhtaláb ani axi jun, an tontotaláb. Axéʼ xi tsab i mimláb in kániyal tin kʼimáʼ an atiklábchik axi yab tsalpadh in uchálchik abal ka otsel ti kʼapul (Prov. 9:​1, 6). Okʼox neʼets ki tʼilaʼ tin kwéntaj an mimláb axi tontolidh (Prov. 9:​13-18). Jajáʼ yab u tidhebél kin dhájay an atiklábchik ani kin uchaʼ axéʼ: «Patal jitaʼ yab tsalpadh ka chich tejéʼ». Antsanáʼ tin kániyal abal ka otsits tin kʼimáʼ abal ti kʼapul. Pero, ¿jantʼoj in watʼal jitaʼchik u otsel tin kʼimáʼ? An Biblia in ulal «abal jitaʼ u otsel tanáʼ, u tsémel». U kaw tin kwéntaj «jun i mimláb axi xeʼets kʼíbenek» ani jun «axi iníkbej». An Biblia jayej in ulal abal tin kʼimáʼ axéʼ an mimláb expidh u ulelchik abal ka tsemets (Prov. 2:​11-19). Proverbios 5:3 ma ti 10 jayej in olnál abal ki tʼajaʼ ti kwéntaj kʼal kʼeʼat i «mimláb axi xeʼets kʼíbenek». An Biblia in ulal abal axéʼ xi mimláb yab in tʼajál ti kwéntaj abal «neʼets ti belál abal ka tsemets». w23.06 21, 22 párrs. 6, 7

An ókʼnomchik játs axi más in tomnál kin tejwamédhaʼ abal in éxbayal jawaʼ in atsʼál axi más (1 Tim. 3:​2, 3). Jun i tʼiplab, an ókʼnom axi más payeblábits yab in nixoknál axi más an ókʼnomchik abal ka tʼajan jawaʼ jajáʼ in tsalpayal. In exlál abal a Jehová in éjtowal kin éyendhaʼ jitakits tam ókʼnom abal kin uluw jantʼoj kʼal axi ka tólmiyatchik. Jayej, walám jun i ókʼnom yab kin lej kulbétnaʼ jawaʼ kin tákuy axi más an ókʼnomchik. Pero neʼets ka tólmixin max yab kʼwajat ti watʼencháb jun i tsalpadh kaw axi ti Biblia. I bátsʼuwal yan i lablixtaláb kom i tsápnanchal ki exbay jawaʼ in atsʼál axi más. U neʼdháx más alwaʼ kʼal an epchalchik ani u kʼwajíl koyat. Jayej i lej kulbetnál ki tʼójonchij a Jehová kʼal patal axi más an epchalchik, belits abal lej pilits jantʼiniʼ i ey. Pero jawaʼ más exbadh játs abal i tsápnanchal ki nitsʼbiy a Jehová, Jajáʼ pel jun i Dios axi tu éxbayal lej alwaʼ. w23.07 25 párrs. 16, 17

¿Jaleʼ tu exóbalak a Daniel? Kom in léʼak kin exlaʼ an chubaxtaláb. Jayej in koʼoy i tsaʼataláb. A Daniel in exlálak abal a Jehová neʼets kin tólmiy an atiklábchik axi chubax in léʼ ti bélkax ani in léʼ kin exlaʼ tin kwéntaj Jajáʼ (Dan. 2:​27, 28). In koʼoy i tsaʼataláb, jaxtám in konchij a Jehová abal ka tolmiyat (Dan. 2:18). A Daniel jayej u kʼwajilak kin lej exóbnaʼ an dhuchlab axi waʼatsakits al nixéʼ a kʼicháj (Jer. 25:​11, 12; Dan. 9:2). ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki nitsʼbiy a Daniel? Ki tsalpay jaleʼ ti exobnál. ¿Jaleʼ ta exobnál tatáʼ an kʼej kaw axi kʼwajat ti Biblia? ¿A exobnál kom a léʼ ka exlaʼ an chubaxtaláb? Max játs antsanáʼ a Jehová neʼets ti tólmiy (Juan 4:​23, 24; 14:​16, 17). Yan i atikláb in exobnál an Biblia kom in léʼchik kin elaʼ jantʼoj axi kin tejwamédhaʼ abal yab pel in káwintal a Dios. Jayej in léʼchik kin elaʼ jantʼoj axi kin uluw abal tékedhits jawaʼ kʼwajat in tʼajál ani abal in éjtowalchik kin tʼajaʼ jawaʼ kin léʼnaʼ. Pero wawáʼ i léʼ ki exóbnaʼ an kʼej kaw axi ti Biblia kom chubax i léʼ ki exlaʼ an chubaxtaláb. w23.08 9 párrs. 7, 8

Max kʼwajat i exál ki bajuw jantʼoj expidh kom axi más in tʼajámal, neʼets ki atsʼaʼ ejtíl jun i kitaláb axi lej alchik (Gál. 6:4). Walám talbél ki kʼaʼinchij jawaʼ in bajumal kʼeʼatchik ani ma neʼets ki tʼajaʼ abal axi más jayej kin tʼajaʼ antsanáʼ (Gál. 5:26). Max i exál ki tʼajaʼ jantʼoj expidh kom axi kʼeʼatchik in tʼajál, neʼets ki yajchiknaʼ, kom i exlálits abal yab neʼets ki bajuw. An Biblia in ulal abal in éjtowal ka yajbéj i ichích max ku kʼwajiy tu lej aychix abal ki bajuw jantʼoj (Prov. 13:12). Ani neʼets ka yajbéj más i ichích max ku kʼwajiy ki aychij jantʼoj axi i exlál abal yab jaykʼiʼ neʼets ki bajuw. Nixéʼ neʼets kin tʼajaʼ abal ka taley an tsapláb axi i kwaʼal ani yabáts ki léʼnaʼ ki áynanchij tu adhil. A Jehová yab jaykʼiʼ neʼets ti nixoknaʼ ka tʼajaʼ jantʼoj axi in exlál abal yab neʼets ka ejtow, jaxtám yab in tomnál kit tʼeʼpin kʼal nixéʼ (2 Cor. 8:12). Yab ki tʼeʼpin, a Jehová yab jaykʼiʼ neʼets kin jumbiy a tʼojlábil kʼal axi in tʼajál axi kʼeʼatchik (Mat. 25:​20-23). Tatáʼ a kwaʼal yan a jalbíl abal a Jehová, Jajáʼ in lej kʼakʼnál kom tatáʼ a lej tʼojonchámal, it kʼwajinek putudh kʼal Jajáʼ ani a kuxuyámal yan i kʼibataláb. w23.08 29 párrs. 10, 11

¿Jantʼoj in tʼajaʼ a Jehová abal kin tólmiy a Sansón? A Jehová in tʼajaʼ ka kalej i jáʼ al tsabál, tam ti a Sansón in utsʼaʼ «wichiy in tsap ani in atsʼaʼ más kanat» (Juec. 15:19). Axéʼ xi tsakam mom juʼtáj ti a Sansón in utsʼaʼ i jáʼ, belej kʼwajatak tam ti an kawlomej Samuel in dhuchaʼ an libro in kʼál a Jueces. Walám tam an israelitas kin tsuʼuw axéʼ xi mom, in tʼilálak abal max jajáʼchik jayej kin belaʼ kʼal a Jehová neʼetsak ka tólmiyat tam kin tamétnaʼ i kʼibataláb. Antsanáʼ jantʼiniʼ a Sansón, wawáʼ jayej i yéjenchal ki konchij a Jehová abal tu ku tólmiy, belits max u lej witʼadh o max biyálits i tʼójonchal a Jehová. Lej exbadh ki tʼilaʼ abal expidh neʼets ki ejtow ki putuw kʼal i uchbíl max ki koʼoy i tsaʼataláb ani max ki jilaʼ abal a Jehová tu ku tólmiy. A Sansón junílekʼij in koʼoy i tsapláb tam tin utsʼaʼ an jáʼ axi pidhan kʼal a Jehová. Wawáʼ jayej neʼets ki koʼoy tsapik i bélomtal max ki eyendhaʼ patal an tolmixtaláb axi a Jehová tu pidhámal (Mat. 11:28). w23.09 4 párrs. 8-10

Ka tsalpay abal jun i atikláb in tujchal kin uluw yan jantʼoj kidháb tin kwéntaj a Jehová, o tu telál kom i belál kʼal jawaʼ in ulal an Biblia. ¿Jantʼoj in tomnál ki tʼajaʼ abal yab ku tsákuy? Kwaʼal ki konchij a Jehová tu ku tólmiy ani tu ku pidhaʼ i tsalpadhtaláb abal ku tokʼtsin alwaʼ. Pero, ¿jantʼoj in tomnál ki tʼajaʼ max talbélits ti tʼajaʼ ti kwéntaj abal yab u tokʼtsin tekedh? Kwaʼal ki ólonchij a Jehová ani ki konchij abal tu ku tólmiy abal ki exlaʼ jantʼiniʼ ku tokʼtsin pil a kʼicháj. Max ki tʼajaʼ antsanáʼ, a Jehová neʼets tu ku tólmiy kʼal an espíritu santo abal yab ku dhubat tsákuy ani ku tokʼtsin kʼal i kʼayaʼtaláb. Ban Biblia waʼats talchik i tsalpadh kaw axi in éjtowal tu ku tólmiy ku tokʼtsin tekedh max jun i atikláb expidh in léʼ tu ku tsakudhaʼ. A Jehová in éjtowal tu ku tólmiy kʼal an espíritu santo abal ki tʼilaʼ axéʼ an versículos (Juan 14:26).Ejtíl, ban libro in kʼál a Proverbios waʼats yan i tsalpadh kaw axi in éjtowal tu ku tólmiy abal ku kʼwajiy koyat ani ki kʼayanaʼ axi más (Prov. 15:18). Jayej tu tejwamédhanchal jantʼoj tam alwaʼtaláb i bátsʼuwal max ku kʼwajiy koyat tam jun i atikláb expidh in léʼ tu ku tsakudhaʼ (Prov. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15). w23.09 15 párrs. 6, 7

An abatwálej Pedro in tʼojonchij a Jehová al yan i támub. Xeʼtsin kʼal a Jesús ti ólnom, tolmixin abal ka olnáj an alwaʼ kaw al pílchik i bichow ani tolmixin ban kwenél i ókʼnom. Tam ti a Pedro wéʼits neʼetsak ka tsemets, pidhan kʼeʼat i tʼojláb kʼal a Jehová. Ban támub 62 ma ti 64, a Jehová in tʼajaʼ abal a Pedro kin dhuchaʼ tsab i cartas, jats an primera ani segunda de Pedro (2 Ped. 1:​13-15). An abatwálej Pedro in dhuchaʼ axéʼ xi tsab i cartas tam ti an epchalchik kʼwajatak in tametnál yan i kʼibataláb (1 Ped. 1:6). Waʼatsak i atikláb axi xeʼetsak in bukʼuwal i exobchixtaláb axi yab chubax ani in nixoknálak an epchalchik abal kin tʼajaʼ i kidháb tʼajbiláb (2 Ped. 2:​1, 2, 14). An epchalchik axi u kʼwajílak ti Jerusalén wéʼits neʼetsak kin tamétnaʼ jun i kʼibataláb lej púlik, kom an romanos neʼetsak kin otsánchij an bichow ani kin talabédhaʼ an templo (1 Ped. 4:7). Jaxtám, an cartas axi an abatwálej Pedro in dhuchaʼ, neʼetsak ka lej eyan abal an epchalchik kin watʼenchij patal nixéʼ xi kʼibataláb, ani jayej abal an kʼibataláb axi neʼetsak kin tamétnaʼ talbél. w23.09 26 párrs. 1, 2

Junchikíl, wawáʼ jayej i exobnál tu bélkax tam i tamtém jun i kʼibataláb. Ki tsalpay kʼal jawaʼ watʼey tam ti tujeykʼij an pandemia. U uchan abal yabáts ku kʼalej ti atáj tamkuntaláb ani yabáts ku kalej tu ólnom. Walám a atsʼaʼ kʼibat kit bélkaxin, pero nixéʼ játs axi ti tólmiy abal kit kʼwajiy alwaʼ. Jayej ti tólmiy abal kit kʼwajiy junkudh kʼal an epchalchik ani ka kulbedhaʼ a Jehová. Xowéʼ u kʼwajat más tʼojojodh abal ki batsʼuw ani ki bélkaʼ an abatnaxtaláb axi ku pidhan tam ka tujey an púlik yajchiktaláb. An belkaxtaláb játs axi neʼets tu ku kʼáninchij i ejatal (Job 36:11). Pero wawáʼ i belkál a Jehová kom i kʼanidhál ani i léʼ ki kulbédhanchij in ichích (1 Juan 5:3). Chubax abal yab jaykʼiʼ neʼets ki ejtow ki wíchbanchij a Jehová patal jawaʼ in tʼajámal abal kʼal wawáʼ (Sal. 116:12). Pero jawaʼ i éjtowal ki tʼajaʼ játs ki bélkaʼ Jajáʼ ani jitaʼchik in jilchamal jun in éy. Max wawáʼ ki bélkaʼ a Jehová neʼets ki tejwamédhaʼ abal u tsalpadh ani neʼets ki kulbédhanchij in ichích (Prov. 27:11). w23.10 11 párr. 18, 19

Max jun i ángel ti tawnaʼ, neʼets ka lej otsʼówiy jawaʼ ti uchaʼ. Xowéʼ ta kʼicháj jun i ángel xeʼets in olnál an alwaʼ kaw «al patal an bichowchik, al an kwenchaláb ani al jawakits tam kawintaláb». Jajáʼ in ulal: «Ka kʼakʼnaʼ a Dios ani ka ajátnanchij in bij, ka kʼakʼnaʼ kom jáʼits in tsʼejkaʼ an éb ani an tsabál ani patal i lejemchik ani patal i elel jáʼ» (Apoc. 14:​6, 7). A Jehová pel an Dios axi chubax, jaxtám patal wawáʼ in tomnál ki kʼakʼnaʼ. I atsʼál lej kulbél kom i éjtowal ki kʼakʼnaʼ jantʼiniʼ Jajáʼ in kónoyal. ¿Jantʼoj játs an templo espiritual ani juʼtáj más i éjtowal ki elaʼ i olchixtaláb tin kwéntaj axéʼ? An templo espiritual yab pel jun i atáj. Játs jawaʼ a Jehová in ulúmal abal jantʼiniʼ ti Jajáʼ in léʼ abal ka kʼakʼnáj, ani abal a Jehová kin batsʼuw nixéʼ xi kʼakʼnaxtaláb kwaʼal ka eyan in tsémtal a Jesús. Ti kʼaʼál siglo an abatwálej Pablo in olnaʼ talchik i tsalap tin kwéntaj an kʼakʼnaxtaláb axi a Jehová in bátsʼuwal. Axéʼchik xi tsalap kʼwajat ban carta axi in dhúchunchij an hebreos axi u kʼwajilak ti Judea. w23.10 24 párrs. 1, 2

Ban támub 522 okʼxidh ka waʼtsin a Cristo, an judíos tʼokʼbanchat an tʼojláb kʼal jitaʼ tu kʼwiynalchik ani yabáts jilan kin áynanchij. Pero a Zacarías in uchaʼ an judíos abal neʼetsak ka tólmiyat kʼal a Jehová abal kin watʼenchij nixéʼ xi kʼibataláb. Játs jawaʼ watʼey ban támub 520, an tsʼalej Darío in uluw abal ka aynanchat kʼal an tʼojláb ani ma in pidhaʼ i tumín an judíos abal kin tʼajaʼ an tʼojláb, jayej in uchaʼ an eyalchik axi tanáʼ utat abal ka tólmixin (Esd. 6:​1, 6-10). A Jehová in uchaʼ a Ageo ani a Zacarías, abal kin ólchij an judíos abal max jajáʼchik kin áynanchij kʼal an tʼojláb neʼetsak ka tólmiyatchik kʼal a Jehová (Ageo 1:​8, 13, 14; Zac. 1:​3, 16). Jajáʼchik in lej kanatbédhaʼ an bichow, jaxtám ban támub 520 in áynanchij kin tsab tsʼejkaʼ an templo ani al boʼ i támub in talabédhaʼchik. Jajáʼchik in áynanchij kin tʼajaʼ an tʼojláb bélits abal in tamétnaʼchik i kʼibataláb. Jaxtám kanatbedháj kʼal a Jehová ani nixéʼ in tʼajaʼ abal jajáʼchik kin áynanchij kin tʼojonchij a Jehová kʼal i kulbetaláb (Esd. 6:​14-16, 22). w23.11 15 párrs. 6, 7

Yan i atikláb in atsʼámal tin kwéntaj a Abrahán, pero yabchik in exlál yan jantʼoj tin kwéntaj jajáʼ. Jun i tʼiplab, an Biblia in ulal abal «a Abrahán ejtíl max pel i tataláb kʼal patal jitáts kin belaʼ kʼal a Dios» (Rom. 4:11). ¿Walám wawáʼ jayej neʼets ki ejtow ki koʼoy jun i belomtaláb lej tsapik ejtíl a Abrahán? Aníts, neʼets ki ejtow. Max ki exóbnaʼ in tʼiplábil a Abrahán neʼets ki ejtow ki koʼoy jun i belomtaláb ejtíl axi jajáʼ in koʼoy. Jajáʼ etsʼey in bélkaʼ jawaʼ uchan kʼal a Jehová, kʼalej ti kʼwajíl al jun i bichow axi lej owél, kʼwajiy al i tiendas de campaña ani ma neʼetsak kin bínaʼ a Isaac jantʼiniʼ i tsʼakchixtaláb. Kʼal patal jawaʼ in tʼajaʼ in tejwamédhaʼ abal chubax in belálak kʼal a Jehová. Jaxtám lábliyat kʼal a Jehová ani lej jaʼubnáj (Sant. 2:​22, 23). A Jehová jayej in léʼ ti lábliy tatáʼ ani ti jaʼúbnaʼ. Jaxtám a Jehová in tʼajaʼ abal an abatwálej Pablo ani a Santiago kin dhuchaʼ tin kwéntaj a Abrahán. w23.12 2 párrs. 1, 2

Epchal mimláb, ka exóbnaʼ jantʼiniʼ ka tʼilmay axi más. Lej exbadh abal patal axi in tʼójonchal a Jehová kin exlaʼ jantʼiniʼ kin tʼilmay axi más. Max tatáʼ ka otsʼówiy jitaʼ kʼwajat ti tʼilmayal, kʼwajat a tejwamedhál abal a tʼajál ti kwéntaj ani abal a kʼanidhál (1 Ped. 3:8). Max yab a éxbayal jawaʼ kʼwajat ti uchál o jantʼiniʼ tin atsʼál, a éjtowal ka konowiy, pero ka tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ ti neʼets ka konoy. Talbél, ka lej tsalpay alwaʼ jantʼiniʼ ti neʼets kit tokʼtsin (Prov. 15:​28, nota). Ka konowiy ta baʼ: «¿Walám chubax jawaʼ neʼets ku uluw? ¿Neʼets ku kanatbédhaʼ? ¿Neʼets ku tejwamédhaʼ abal u kʼakʼnál? ¿Neʼets ku tejwamédhaʼ abal u kʼanidhál kʼal jawaʼ ku uluw?». Ka tsalpay kʼal i epchalchik mimláb axi in élkanchal kin tʼilmay axi más ani kin otsʼówiy ani ka tsápnanchij ka nitsʼbiy (Prov. 31:26). Ka lej tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ u tʼilom axéʼchik xi epchal mimláb ani jantʼoj in ulal. Max tatáʼ jayej ka exóbnaʼ nixéʼ, yab neʼets ka atsʼaʼ kʼibat ka jaʼúbnaʼ axi más ani neʼets kit neʼdhaxin alwaʼ kʼal jajáʼchik. w23.12 21 párr. 12

Xowéʼ ta kʼicháj a Jehová jayej neʼets tu ku téynaʼ, ani abal kin tʼajaʼ in éjtowal kin eyendhaʼ i yanél, i jaʼúb ani an ókʼnomchik. Junchikíl walám i atsʼál lej yajlidh i ichích ani expidh i léʼ ku kʼwajiy kwetém. Ani a Jehová tu éxbayal jaleʼ ti atsʼál antsanáʼ. Pero, ¿jantʼoj i éjtowal ki tʼajaʼ abal ki batsʼuw an tolmixtaláb axi a Jehová tu pidhál? Ki tsápnanchij yab ku owméj kʼal axi más. Tam u owmél kʼal axi más, nixéʼ awits kin tʼajaʼ abal expidh ki tsalpay kʼal an kʼibataláb axi i kwaʼal ani ma awits ki tʼajaʼ jantʼoj axi yab in tomnál. Junchikíl neʼets ki yéjenchij ku kʼwajiy kwetém ani más max i watʼamal jantʼoj axi lej yajchik. Pero max etsʼeyits i léʼ ku kʼwajiy kwetém, walám yab neʼets ki batsʼuw an tolmixtaláb axi a Jehová kʼwajat tu pidhál abal tu ku téynaʼ. Jaxtám, belits max i atsʼál abal i léʼ ku kʼwajiy kwetém, ki jilaʼ abal i yanél, i jaʼúbchik ani an ókʼnomchik tu ku tólmiy. Ki tʼilaʼ abal jajáʼchik jats axi kʼwajat ti eyendháb kʼal a Jehová abal tu ku téynaʼ ani yab ku ijkan (Prov. 17:17; Is. 32:​1, 2). w24.01 24 párrs. 12, 13

An israelitas axi in takuyalak kin tʼajaʼ ti nazareos yab in tomnálak kin kotoy in xiʼíl. Antsanáʼ in tejwamedhálak abal neʼetsak kin bélkaʼ patal jawaʼ ka uchan kʼal a Jehová. Pero waʼatsak yan i israelitas axi yab in kʼakʼnálak an tʼojláb axi in tʼajálak an nazareo ani yab in pidhálak in jalbíl. Junchikíl, an nazareos in atsʼálak lej kʼibat kin putuw kʼal jawaʼ in uchamal a Jehová ani in yéjenchalak yan i iniktaláb (Amós 2:12). Tam i tsápnanchal ki bélkaʼ a Jehová, an atiklábchik in tʼajál ti kwéntaj abal yab junat i ey kʼal axi más. Pero i yéjenchal yan i iniktaláb abal ki ólnaʼ abal pel u ólchix kʼal a Jehová ti escuela o ban tʼojláb. Biyat más u utel in kʼichájil a Jehová, an atiklábchik neʼets tu ku pojkaʼ ani neʼets ki atsʼaʼ más kʼibat ki bélkaʼ a Jehová ani ki ólnaʼ an alwaʼ kaw (2 Tim. 1:8; 3:13). Pero etsʼey ki tʼilaʼ abal max ki tsápnanchij ki bélkaʼ jawaʼ tu konchal a Jehová, neʼets ki tʼajaʼ abal Jajáʼ kin atsʼaʼ kulbél (Prov. 27:11; Mal. 3:18). w24.02 16 párr. 7; 17 párr. 9

Ki tsalpay kʼal an epchalchik axi kʼwajatak ti Roma, talchik kʼal jajáʼ talak al pil i bichow. Talchik pelak i judíos ani exobchinének an abatnaxtaláb axi pidhan a Moisés. Pero jayej waʼatsak i epchalchik axi talak al pil i bichow, jajáʼchik lej pilits jawaʼ exobchinének ani pilits jantʼiniʼ ti yedhamej. Waʼatsak jitaʼchik u koʼoyábak jantʼiniʼ i esclavos ani kʼeʼat i epchalchik walám ma in kwaʼalak i esclavos axi in tʼojondhál. ¿Kʼal jantʼoj ti neʼetsak ka tólmiyat axéʼ xi epchalchik abal ka neʼdhaxin alwaʼ ani ka kʼanidháxin? An abatwálej Pablo in uchaʼ an epchalchik axi ti Roma abal ka batsʼkʼuxin jun kʼal axi jun kʼal i kulbetaláb.¿Jantʼoj in léʼnaʼ kin uluw an abatwálej Pablo kʼal axéʼ xi kaw? Jawaʼ in léʼnaʼ kin uluw játs abal kwaʼal ki batsʼuw ejtíl tam i bátsʼuwal ti kʼimáʼ jun i lej jaʼúb. Jun i tʼiplab, a Pablo in uchaʼ a Filemón jantʼiniʼ kin batsʼuw a Onésimo, axi ti biyál pelak in tʼojnálil a Filemón. In uluw: «Ti kin batsʼkʼunchij a Onésimo ejtíl max nanáʼ tin bátsʼuwal» (Filem. 17). Kʼeʼat i tʼiplab pel a Priscila ani a Áquila, jajáʼchik in batsʼuw kʼal yan i kulbetaláb a Apolos ani in neʼdháchik tin kʼimáʼ (Hech. 18:26). Belits abal yab patal an epchal axi ti Roma junatak in éy, jajáʼchik in tsápnanchij ka neʼdhaxin alwaʼ ani yabchik in jilaʼ ka owmedháj kʼal jawaʼ in tsálpayalak o kʼal jawaʼ in atsʼálak. w23.07 6 párr. 13

An kʼanidhomtaláb axi i koʼonchal a Jehová jats axi in tʼajál abal ki léʼnaʼ ki pidhaʼ i ejatal. Axéʼ xi kʼanidhomtaláb yab u talél. Pel jun i kʼanidhomtaláb axi neʼets ti puwel kʼayúm kʼayúm, biyat ki exlaʼ más tin kwéntaj a Jehová ani ki exbay in káwintal (Col. 1:9). An exobintaláb kʼal an Biblia ti tolmiyámal ka exlaʼ abal chubax ejat a Jehová. Jayej, abal Jajáʼ in eyendhámal an espíritu santo abal ka dhuchan an Biblia, ani abal in kwaʼal jun in bichówil tejéʼ tsabál axi exom ti tʼojnal abal ka putun in tsalápil. Tam jun i atikláb kin pidhaʼ in ejatal a Jehová, jats kom in exlálits talchik i exobchixtaláb lej exbadh axi ti Biblia, ani kom in tsápnanchal yabáts kin tʼajaʼ jawaʼ yab in kulbetnál a Jehová. Kʼwajatits in tʼilchal kʼeʼat i atiklábchik jawaʼ in exobnál ti Biblia (Mat. 28:​19, 20). Jayej in lej kʼanidhál a Jehová ani in léʼ kin tʼojonchij kʼal patal in ejatal. Ani tatáʼ, ¿kʼwajatits a tʼajál patal axéʼ? w24.03 4, 5 párrs. 6-8

A Abigaíl kʼwajatak tómkidh kʼal a Nabal, jajáʼ pelak jun i inik axi lej pojkax ani in tʼajálak jawaʼ kidháb (1 Sam. 25:3). Walám a tʼajámal ti kwéntaj abal yab kʼijidh ki kʼwajiy kʼal jun i atikláb axi antsanáʼ in ey. Jun a kʼicháj watʼey jantʼoj axi awitsak ka tólmiyat a Abigaíl abal kin jilaʼ a Nabal. A David in léʼak kin tsemdhaʼ a Nabal, kom yab léʼnaʼ ka tolmiyat ani uchan yan i kaw axi kidháb (1 Sam. 25:​9-13). A Abigaíl in éjtowalak ka kʼalej ti tsinél ani kin jilaʼ abal ka tsemdháj a Nabal, pero yab in tʼajaʼ antsanáʼ. Jajáʼ kʼalej kin tʼilmay a David ani in konchij abal kin pakwlanchij a Nabal (1 Sam. 25:​23-27). ¿Jaleʼ tin tʼajaʼ nixéʼ? A Abigaíl in lej kʼanidhálak a Jehová ani jaxtám in lej tʼajálak ti kwéntaj jawaʼ a Jehová in ulúmal tin kwéntaj an tomkintaláb. In éxbayalak abal a Jehová in pidhál yan in jalbíl an tomkintaláb ani jaxtám in kʼaniy in tomkíl ani patal an atikláb axi u kʼwajílak tin kʼimáʼ. A Abigaíl yab in léʼak abal a David kin tsemdhaʼ a Nabal, jaxtám kʼalej dhubat kin tʼilmay ani in konchij abal kin pakwlanchij jawaʼ in tʼajaʼ a Nabal. w24.03 16, 17 párrs. 9, 10

Ka tsalpay kʼal axéʼ, ¿waʼats jun i epchal ti tamkuntaláb axi kʼwajat in tsápnanchal kin jalkʼuy jantʼiniʼ u kʼwajíl kom in léʼ kin tʼojonchij más a Jehová? ¿A exlál jun i tsakam axi kʼwajat in tsápnanchal kin bélkaʼ a Jehová ti escuela? ¿A exlál jun i epchal axi kʼwajat ti tomolnáb kʼal in yanél kom in léʼ kin kulbedhaʼ a Jehová? Ki tsápnanchij ki kanatbédhaʼ axéʼchik xi epchal ani ki uchaʼ abal i lej kʼakʼnál an iniktaláb axi in tejwamedhálchik ani an tsapláb axi exom in tʼajál abal kin kʼakʼnaʼ a Jehová (Filem. 4, 5, 7). Jajáʼ in pidhál yan in jalbíl an tsapláb axi i tʼajál abal ki kulbedhaʼ ani abal ki putuw kʼal jawaʼ i uchamal abal neʼets ki tʼajaʼ. Jajáʼ tu jilchal abal ki tejwamédhaʼ abal chubax i kʼanidhál (Prov. 23:​15, 16).Jaxtám, ki áynanchij ki tʼojonchij kʼal patal i ichích ani ki tʼajaʼ patal jawaʼ ki ejtow abal ki kulbedhaʼ. w24.02 18 párr. 14; 19 párr. 16

Ki wéʼ tʼilaʼ jantʼoj in tʼajaʼ a Jesús tin taltal an támub 29, tam ti itekʼij ti tújenek ti ólnom. A Jesús ani in mamá kʼalnek kʼal jun i ajib tin kwéntaj jun i tomkinél axi tʼajan utat ti Caná. A María walám xeʼets ti tolmix abal ka bukʼuwat an kʼapnél, pero tam ti exomits an ajib taley an vino. A María dhúbatkʼij u kʼalel kin tsuʼuw a Jesús ani in uchál: «Yabáts waʼats i vino» (Juan 2:​1-3). ¿Jantʼoj in tʼajaʼ a Jesús? In wenkʼow an jáʼ ti jun i vino lej alwaʼ (Juan 2:​9, 10). A Jesús in tʼajaʼ más i labidh tʼajbiláb tam ti xeʼtsin tejéʼ tsabál. Kʼal patal axéʼ in tólmiy yan i atikláb, ejtíl ti jun a kʼicháj in pijchij 5.000 i inikchik ani kʼeʼat a kʼicháj in pijchij 4.000. Pero max ki tsalpay, tanáʼ jayej waʼatsak i mimláb ani i tsakam, max ki talaʼ ajiy walám kʼapúts watʼadh 27.000 i atikláb (Mat. 14:​15-21; 15:​32-38). Tam tin pijchij nixéʼchik xi atikláb jayej in jeldhaʼ yan i yaʼul (Mat. 14:14; 15:​30, 31). w23.04 2 párrs. 1, 2

Tam i watʼal jun i kʼibataláb walám neʼets ka waʼtsin a kʼicháj tam i atsʼál u lej tʼeʼpidh ani ejtíl max yabáts i kwaʼal i tsapláb. Antsanáʼ jantʼiniʼ a Elías, walám expidh i léʼ ku jilkʼon kwatsat ani tu wáyal (1 Rey. 19:​5-7). Walám tam ti neʼets ki yéjenchij abal a Jehová tu ku téynaʼ abal ki áynanchij ki tʼojonchij. Antsanáʼ tin atsʼaʼ an tsʼalej David tam ti u ayoknábak, in tʼajaʼ ti kwéntaj abal u tolmiyábak kʼal a Jehová. Jaxtám in uluw: «A winab kʼubak tin teynál» (Sal. 18:35). A Jehová yaníl in eyendhál kʼeʼat i epchalchik abal tu ku téynaʼ. Jun i tʼiplab, jun a kʼicháj a David kʼwajatak lej tʼeʼpidh, pero kʼalej ti tsaʼbiyáb kʼal jun in jaʼúb Jonatán abal ka kanatbedháj (1 Sam. 23:​16, 17). Kʼeʼat i tʼiplab pel a Elías, a Jehová in eyendhaʼ a Eliseo abal kin pidhaʼ an tolmixtaláb axi in yéjenchalak (1 Rey. 19:​16, 21; 2 Rey. 2:2). w24.01 23, 24 párrs. 10-12

A Jehová lej alwaʼ inik ani etsʼey in léʼ tu ku pidhaʼ jawaʼ más alwaʼ. Játs u tejwamél ban capítulo 9 in kʼál a Proverbios, tanáʼ u tʼipoyáb an tsalpadhtaláb axi chubax kʼal jun i mimláb. Axéʼ xi mimláb in kwaʼalits patal tʼojojodh, in kwaʼalits an tʼuʼlek, an vino ani ma in punuwits an mesa (Prov. 9:2). Jayej, an versículo 4 ani 5 in ulal abal an tsalpadhtaláb axi chubax, in tʼajchal axéʼ xi kanixtaláb jitaʼchik yab in kwaʼal i tsalpadhtaláb: «Adhilchik, kit utey ka kʼapuw an pan». ¿Jaleʼ tin tomnál ki batsʼuw an kanixtaláb axi tu tʼajchal axéʼ xi mimláb? Kom a Jehová in léʼ tu ku béletnaʼ ani in léʼ tu ku pidhaʼ i tsalpadhtaláb. Jajáʼ yab in léʼ abal ki tʼajaʼ jantʼoj axi yab in tomnál, kom in exlál abal talbél neʼets ki yajchiknaʼ ani neʼets ku xeʼtsin tu tʼeʼpinal. Jaxtám, Jajáʼ in pidhál i «tsalpadhtaláb jitaʼchik in léʼ kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh» (Prov. 2:7). Max i tsʼejnál ki kʼibchij a Jehová neʼets ki tsápnanchij ki kulbédhanchij in ichích ani neʼets ki bélkaʼ an exobchixtaláb axi tu pidhál, nixéʼ neʼets kin tʼajaʼ abal ku kʼwajiy kulbél (Sant. 1:25). w23.06 23 párrs. 14, 15

Belits max yab i éjtowal ki tʼajaʼ yan jantʼoj abal ki tʼojonchij a Jehová, etsʼey ki tʼilaʼ abal Jajáʼ in pidhál yan in jalbíl jawaʼ i éjtowal ki tʼajaʼ. ¿Jaleʼ ti lej belál? I tʼajál ti kwéntaj nixéʼ kʼal jawaʼ uchan kin tʼajaʼ a Zacarías. A Jehová in uchaʼ a Zacarías abal kin tsʼejkaʼ jun i corona kʼal an oro ani an plata axi in abnaʼ an judíos axi kʼwajatak ti Babilonia (Zac. 6:11). Kʼal axéʼ xi corona neʼetsak ka tʼilchat abal jajáʼchik lej alwaʼ inik (Zac. 6:​14, notas). Axéʼ tu tólmiyal ki belaʼ abal a Jehová yab neʼets kin ukʼchiy an tsapláb axi ki tʼajaʼ abal ki tʼojonchij, belits max i tamtém jun i kʼibataláb (Heb. 6:10). I exlál abal neʼetsej ka yaney an kʼibataláb kom u kʼwajat tin taltal an xeʼtsintaláb (2 Tim. 3:​1, 13). Pero yab in tomnál ki jilaʼ abal an tʼeʼpintaláb tu ku ataʼ. Ki tʼilaʼ an kaw axi uchan a Ageo kʼal a Jehová abal kin ólchij an judíos: «Yab in tomnál kit jikʼeychik. [...] Nanáʼ in kʼwajat kʼal tatá» (Ageo 2:​4, 5). Wawáʼ jayej i lej bélal abal max ki tsápnanchij ki tʼajchij in kulbétal a Jehová jajáʼ neʼets tu ku tólmiy. w23.11 19 párrs. 20, 21

A Jehová in éjtowalak kin tʼajaʼ abal yab ka dhuchan ti Biblia tam ti ukʼpin a Pedro, pero in tʼajaʼ abal ka jilkʼon dhuchadh kom in léʼ tu ku exóbchij yan jantʼoj (2 Tim. 3:​16, 17). Tam i exobnál patal jawaʼ in watʼaʼ a Pedro, i tʼajál ti kwéntaj abal yaníl ukʼpin ani abal pelak jun i inik axi in atsʼálak ejtíl wawáʼ. Axéʼ tu tólmiyal ki ejtiy abal a Jehová in exlál abal neʼets ku ukʼpin, pero jawaʼ in léʼ Jajáʼ játs abal yab ki walbaʼ ti báʼ, ki áynanchij ki tʼojonchij belits max ku ukʼpin. Max yab ki walbaʼ ti baʼ, a Jehová neʼets tu ku tólmiy abal ki jalkʼuy jantʼiniʼ i éy (1 Ped. 5:10). Antsanáʼ tin tʼajaʼ a Pedro ani in tʼiplábil in éjtowal tu ku lej tólmiy. A Pedro lej yajnanchat kʼal a Jesús belits abal ukʼpin, nixéʼ neʼets tu ku lej tólmiy wawáʼ jayej abal ki áynanchij ki tʼojonchij a Jehová. w23.09 20, 21 párrs. 2, 3

A Jesús in éjtowalak kin jeldhaʼ a Lázaro tam ti u yaʼul ani a Marta in exlálak nixéʼ, pero Jajáʼ in kwaʼal tsalpadh kin tʼajaʼ jantʼoj más. In uchál a Marta: «Neʼets ka edháj a epchal». Ani in uchaʼ kʼeʼat i kaw: «Nanáʼits in edhax kʼal an tsemélomchik» (Juan 11:​23, 25). Axéʼ in tejwamedhál abal a Jehová in pidhámal in tsap a Jesús abal kin édhaʼ an atiklábchik axi tsémenek. A Jesús in edhámalits jun i tsakam tsʼikʼách axi yabaye lej owat ti tsémenek, ani jayej in édhaʼ in kwitólil jun i tsemchidh mimláb (Luc. 7:​11-15; 8:​49-55). Pero a Lázaro in neʼdhálakits tseʼ a kʼicháj ti tsémenek, ani exomakits ti odhel, ¿walám neʼetsak kin ejtow a Jesús kin wíchbanchij in ejatal? A María, in epchal a Lázaro, u utel kʼal a Jesús ani in uchál jawaʼ in ulúmalits a Marta: «Ajatik, max it kʼwajatak, yabak tsémenek u epchal Lázaro» (Juan 11:32). A María ani axi más an atiklábchik kʼwajat lej yajlidh in ichích. Tam ti a Jesús in tsuʼuw abal an atiklábchik kʼwajatak ti ukʼnal, a Jesús jayej in lej yajnaʼ ani ukʼin. Jajáʼ in éxbayal an yajal axi i atsʼál tam ki kʼibaʼ jun i yanél, jaxtám in léʼ kin tixkʼaʼ an tsemláj kom in exlál abal in tʼajál ki yajchiknaʼ. w23.04 10, 11 párrs. 12, 13