Tsakam, ¿jantʼiniʼ a léʼ kit kʼwajiy tam kit púwey?

1. ¿Jaleʼ ti kʼíbatak an tʼojláb axi bíjchin a Jehoás, a Uzías ani a Josías?

¿JANTʼINIʼ ti neʼets ka atsʼaʼ max tatáʼ kit bíjiyat ti tsʼalej ani it lej tsakamej? ¿Jantʼiniʼ ti neʼets ka eyendhaʼ a éy ani jantʼiniʼ ti neʼets ti ábatnom? An Biblia u kaw tin kwéntaj i tsakamchik axi in bajuw ti tsʼalej tam ti lej tsakamej. Jun i tʼiplab, a Jehoás in kwaʼalak 7 i támub, a Uzías 16 ani a Josías 8. Lej púlik an tʼojláb axi pidhanchik, pero etsʼey tólmiyatchik kʼal a Jehová ani kʼal kʼeʼat i atiklábchik abal kin putuw in tʼojlábil.

2. ¿Jantʼiniʼ neʼets tu ku tólmiy max ki exóbnaʼ in tʼiplábil a Jehoás, a Uzías ani a Josías?

² Wawáʼ yab jaykʼiʼ neʼets ki bajuw ti tsʼalej, pero in tʼiplábil axéʼ xi ox i tsʼalej in éjtowal tu ku exóbchij yan jantʼoj. I éjtowal ki exóbnaʼ yan jantʼoj kʼal jawaʼ in tʼajaʼchik alwaʼ ani tam ti ukʼpin. Jawaʼ in tʼajaʼ axéʼchik xi tsakam tu exóbchal abal lej exbadh ki tʼajaʼ ti kwéntaj jitaʼ i jaʼubnál, ki koʼoy i tsaʼataláb ani ki konchij a Jehová abal tu ku tólmiy.

KA TSALPAY ALWAʼ JITAʼ NEʼETS KA JAʼÚBNAʼ

3. ¿Jantʼiniʼ ti tólmiyat a Jehoás kʼal in tʼiplábil a Jehoiadá?

³ Ka nitsʼbiy a Jehoás kʼal jawaʼ in takuy kin tʼajaʼ alwaʼ. Tam ti a Jehoás tsakamej jilkʼon ódh-inik kom tsemets in papá, ani yedháj kʼal an sumo sacerdote Jehoiadá. Beletnáj jantʼiniʼ max pelak in tsakámil ani exóbchat yan jantʼoj tin kwéntaj a Jehová. A Jehoás in ejtow kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh kom in atsʼaʼ an exobchixtaláb axi pidhan kʼal a Jehoiadá ani ma in tólmiy an bichow abal jayej kin kʼakʼnaʼ a Jehová. Jayej tolmixin abal ka tsab tsʼejkáj an templo (2 Crón. 24:​1, 2, 4, 13, 14).

4. ¿Jantʼoj tam alwaʼtaláb i bátsʼuwal tam i belkál jawaʼ tu konchal a Jehová? (Proverbios 2:​1, 10-12).

⁴ Pel jun i alwaʼtaláb lej púlik max a papá ani a mamá kʼwajat ti tólmiyal abal kit utey kʼal a Jehová (ka ajiy Proverbios 2:​1, 10-12). An tatalábchik in éjtowal kin tʼajaʼ yan jantʼoj abal kin exóbchij in tsakámil. Ka tsuʼuw jantʼoj in tʼajaʼ in papá a Katia abal ka tólmiyat kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh. Chudhél chudhél u ajchinalak kʼal in papá an texto diario biyat u junáb ti escuela. A Katia in ulal: «Jawaʼ tin ólchalak u papá tin tólmiyalak abal ku tamétnaʼ an kʼibataláb axi u kwaʼalak ban escuela». Walám a papá ani a mamá ti tejwamédhanchal kʼal an Biblia abal waʼats yan jantʼoj axi yab in tomnál ka tʼajaʼ, ¿jantʼoj neʼets ti tólmiy abal ka bélkaʼ jawaʼ jajáʼchik ti uchál? Jun i epchal axi in bij Anastasia u ólchinalak kʼal in tátajchik jantʼoj yab in tomnálak kin tʼajaʼ, pero jayej in jolkʼálakchik i kʼij abal ka exóbchin jaleʼ ti yab in tomnálak kin tʼajaʼ. Jajáʼ in ulal: «Nixéʼ tin tólmiy ku tʼajaʼ ti kwéntaj abal jawaʼ in léʼakchik játs ti kin béletnaʼ ani yab expidh in tʼajálak abal ti kin kʼanchij jantʼoj».

5. ¿Jantʼiniʼ ti neʼets kin atsʼaʼ a Jehová ani a tátachik kʼal jawaʼ ka takuy ka tʼajaʼ? (Proverbios 22:6; 23:​15, 24, 25).

⁵ A papá ani a mamá neʼets kin atsʼaʼ lej kulbél max ka bélkaʼ an exobchixtaláb axi kʼwajat ti Biblia, pero jayej neʼets ka kulbedhaʼ a Jehová ani neʼets ka ejtow ka jaʼúbnaʼ abal etsʼey (ka ajiy Proverbios 22:6; 23:​15, 24, 25). Lej chubax abal neʼets ka batsʼuw yan i alwaʼtaláb max ka nitsʼbiy jawaʼ in tʼajaʼ a Jehoás tam ti tsakamej.

6. ¿Jitaʼ in tujchij kin junkuw a Jehoás ani jantʼoj in watʼaʼ? (2 Crónicas 24:​17, 18).

⁶ A Jehoás in tʼajaʼ jantʼoj axi yab tekedh. Talbél ti tsemets a Jehoiadá, a Jehoás in tujchij kin junkuw i atiklábchik axi yab in tomnálak (ka ajiy 2 Crónicas 24:​17, 18). In jilaʼ ka exóbchat kʼal i eyalchik axi ti Judá axi yab in kʼanidhálak a Jehová. A Jehoás yab in tomnálak kin junkuw nixéʼ xi atiklábchik (Prov. 1:10). A Jehoás in jilaʼ ka ódhchat in tsalápil kʼal in junkuwál ani in tujchij kin tʼajaʼ jawaʼ yab tekedh. Tam ti boliyat kʼal in primo Zacarías, yab in kulbétnaʼ ani in abaʼ ka tsemdháj (2 Crón. 24:​20, 21; Mat. 23:35). A Jehoás yab in tejwamédhaʼ i tsalpadhtaláb ani in tʼajaʼ jantʼoj lej kidháb. Jaxtám in tujchij kin kʼakʼnaʼ kʼeʼat i dioses, in tsemdhaʼ in primo ani talbél jajáʼ jayej tsemdháj kʼal in tʼojnálil (2 Crón. 24:​22-25). A Jehoás yab neʼetsak kin watʼaʼ patal axéʼ max in atsʼámalak jawaʼ u ólchinal kʼal a Jehová. ¿Jantʼoj a exobnál kʼal jawaʼ in watʼaʼ a Jehoás?

7. ¿Jitaʼ in tomnál ka jaʼúbnaʼ? (Ka tsuʼuw jayej an imagen).

⁷ In tʼiplábil a Jehoás tu exóbchal jantʼoj lej exbadh: kwaʼal ki junkuw i atiklábchik axi chubax tu ku tólmiy, axi in kʼanidhál a Jehová ani in tsápnanchal kin tʼojonchij. I éjtowal ki koʼoy i jaʼúbchik axi pílchik in tamubil. Ejtíl, a Jehoás ani a Jehoiadá yabak junat in tamubil. Ka tsalpay kʼal a jaʼúbchik ani ka konowiy ta kwetemtal: «¿Tin tólmiyalchik abal ku belaʼ más kʼal a Jehová? ¿Tin exóbchalchik abal kwaʼal ku bélkaʼ? ¿In kulbetnálchik ka tʼilmáts kʼal jawaʼ in exobnámal ban Biblia? ¿In tsápnanchal kin bélkaʼchik a Jehová? ¿Tin tólmiyalchik tam kin ukʼpin ani tin boliyalchik?» (Prov. 27:​5, 6, 17). Lej exbadh ka tʼilaʼ axéʼ, max a jaʼúbchik yab in kʼanidhál a Jehová, yab in tomnál ka junkuw kom yab neʼets ti tólmiy. Pero max a jaʼúbchik in kʼanidhál a Jehová, etsʼey ka junkuw kom neʼets ti tólmiy (Prov. 13:20).

8. ¿Jantʼoj játs axi in tomnál ka tʼajaʼ ti kwéntaj max a eyendhál an Internet?

⁸ An Internet u lej eynal abal ki tʼilmay i jaʼúb o i yanél ani ki exlaʼ jantʼiniʼ ti kʼwajatchik. Pero waʼats i atikláb axi in kʼadhbál i fotos ani i videos abal kin ólnaʼ jawaʼ in tsʼaʼyámal o juʼtáj ti xeʼtsinének, kom in léʼchik kin kʼadhatnaʼ tin baʼ. Max tatáʼ a kulbetnál ka punuw i fotos o kʼeʼat jantʼoj, ka tsalpay kʼal axéʼ: «¿U tʼajál kom u léʼ ku kʼadhatnaʼ tu baʼ? ¿U léʼ ku kanatbédhaʼ axi kʼeʼatchik, o expidh u léʼ kin puwénchat? ¿In tujélits tin kaw ani tin tsalpax ejtíl u junkuwál?». Jun a kʼicháj an epchal Nathan Knorr, axi tolmixin ban Kwenél i Ókʼnom, in uluw axéʼ: «Max a léʼchik ka kulbedhaʼ patal an atikláb, yab neʼets ka kulbedhaʼ nibal jitaʼ. Ka tsápnanchij ka kulbedhaʼ a Jehová ani neʼets ka kulbedhaʼ jitaʼchik in kʼanidhál a Jehová».

¿JALEʼ TI LEJ EXBADH ABAL ETSʼEY KI KOʼOY I TSAʼATALÁB?

9. ¿Jantʼoj in bajuw kin tʼajaʼ a Uzías kom tólmiyat kʼal a Jehová? (2 Crónicas 26:​1-5).

⁹ Ka takuy ka tʼajaʼ jawaʼ tekedh ejtíl a Uzías. Tam ti a Uzías tsakamej, in koʼoy i tsaʼataláb ani in exóbnaʼ kin kʼanidhaʼ a Jehová. In kuxuy 68 i támub ani al yan i támub lábliyat kʼal a Jehová (ka ajiy 2 Crónicas 26:​1-5). A Uzías in ataʼ yan i bichow kʼal axi tu pojkábak ani in tsápnanchij kin tʼojojoy alwaʼ an bichow Jerusalén (2 Crón. 26:​6-15). A Uzías in atsʼálak lej kulbél kʼal patal jawaʼ in ejtow kin tʼajaʼ biyat tólmiyat kʼal a Jehová (Ecl. 3:​12, 13).

10. ¿Jantʼoj in watʼaʼ a Uzías?

¹⁰ A Uzías in tʼajaʼ jantʼoj axi yab tekedh. A Uzías in ujnámak ti ábatnom, ani jaxtám walám in tsalpay abal in éjtowalak kin tʼajaʼ jawaʼ kin léʼnaʼ. Jun a kʼicháj otsits ban tempo in kʼál a Jehová ani tujey in chikál i incienso ban altar, belits abal yab jajáʼ axi in tomnálak kin tʼajaʼ nixéʼ (2 Crón. 26:​16-18). An sumo sacerdote Azarías in exaʼ kin boliy a Uzías, pero jajáʼ expidh tsákuy. A Uzías kʼwajatak in tʼójonchal alwaʼ a Jehová, pero tam ti yabáts in koʼoy i tsaʼataláb in kʼibchij ani jaxtám tʼajan kʼal a Jehová abal kin koʼoy i lepra (2 Crón. 26:​19-21). A Uzías yab neʼetsak kin yajchiknaʼ max in aynanchámalak kin koʼoy i tsaʼataláb.

11. ¿Jantʼoj in tʼajál jitaʼ in kwaʼal i tsaʼataláb? (Ka tsuʼuw jayej an imágenes).

¹¹ Tam ti a Uzías in kwaʼalakits yan in éy, tujey in ukʼchiyal abal pel kʼal a Jehová ti tolmiyámej abal kin bajuw yan jantʼoj. ¿Jantʼoj i exobnál? Abal yab jaykʼiʼ in tomnál ki ukʼchiy abal patal an alwaʼtaláb ani an lablixtaláb axi i bátsʼuwal, pel a Jehová tu pidhál. Yab in tomnál ki kʼadhatnaʼ ti baʼ kʼal jawaʼ i bajuwámal ki tʼajaʼ, pel a Jehová axi in tomnál ki puwénchij (1 Cor. 4:7).b Kwaʼal ki koʼoy i tsaʼataláb ani ki tʼilaʼ abal patal u wálbidh. Jun i epchal axi in kwaʼal watʼadh 60 i támub in uluw axéʼ: «U tsápnanchal yab kin tsákuy tam axi más tin ólchal abal in ukʼpinének. Junchikíl u ulal o u tʼajál jantʼoj axi yab lej tekedh, pero u tsápnanchal ku boliy u belil ani ku tʼajaʼ jawaʼ tekedh». Max etsʼey ki kʼanidhaʼ a Jehová ani ki koʼoy i tsaʼataláb, neʼets ku kʼwajiy alwaʼ (Prov. 22:4).

KA ÁYNANCHIJ KIT UTEY KʼAL A JEHOVÁ

12. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ a Josías abal kin tujchij ka utey kʼal a Jehová? (2 Crónicas 34:​1-3).

¹² Ka takuy ka tʼajaʼ jawaʼ tekedh ejtíl a Josías. Jajáʼ in tujchij kin aliy a Jehová tam ti tsakamej. In léʼak kin exlaʼ a Jehová ani kin tʼajchij in kulbétal. Pero nixéʼ pelak jun i tʼojláb lej kʼibat abal a Josías belits abal pelak an tsʼalej, kom axi más an atikláb in kʼakʼnálak i dioses axi yab chubax. Jaxtám a Josías in yejenchij kin koʼoy yan i iniktaláb abal kin tólmiy an atiklábchik kin kʼakʼnaʼ a Jehová, pero in tʼajaʼ lej alwaʼ in tʼojlábil. Jajáʼ yabaye in kwaʼalak nibal 20 i támub tam ti in tujchij kin tixkʼaʼ an dioses axi in kʼakʼnálak an atiklábchik (ka ajiy 2 Crónicas 34:​1-3).

13. ¿Jantʼoj tam alwaʼtaláb neʼets ka batsʼuw max ka pidhaʼ a ejatal a Jehová?

¹³ Tatáʼ a éjtowal ka nitsʼbiy a Josías belits max i lej tsakamej. ¿Jantʼiniʼ a éjtowal ka tʼajaʼ? Max ka tsápnanchij kit utey kʼal a Jehová ani ka nitsʼbiy jantʼiniʼ in ey. Nixéʼ neʼets ti tólmiy abal ka léʼnaʼ ka pidhaʼ a ejatal a Jehová. Ani, ¿jantʼoj tam alwaʼtaláb neʼets ka batsʼuw max ka pidhaʼ a ejatal a Jehová? A Lucas pujan tam ti in kwaʼalak 14 i támub,c jajáʼ in ulal: «Xowéʼ abal okʼox jawaʼ más exbadh játs ku tʼojonchij a Jehová ani neʼets ku tsápnanchij ku kulbedhaʼ» (Mar. 12:30). Tatáʼ jayej neʼets ka batsʼuw yan i alwaʼtaláb max ka nitsʼbiy jawaʼ in tʼajaʼ a Lucas.

14. ¿Jantʼiniʼ u nitsʼbiyáb a Josías kʼal talchik i tsakam?

¹⁴ ¿Jantʼoj tam kʼibataláb in tametnál an tsakamchik? A Juan in kwaʼalak 12 i támub tam ti pujan. Ban escuela u nixoknáb abal kin eyendhaʼ jun i tsakam patʼál abal ti jutsʼul, axi pel ejtíl i may. ¿Kʼal jantʼoj ti tolmiyámej abal yab kin jilaʼ ka atáj kʼal in juntal exóbal? A Juan in ulal abal etsʼey in tsalpayal jantʼoj awits ka watʼey max kin tujchij kin tʼajaʼ nixéʼ. Jajáʼ in exlál abal in éjtowal kin kʼibchij a Jehová ani ka yawʼláts. A Raquel pel jun i tsʼikʼách axi pujan tam ti in kwaʼal 14 i támub. Jajáʼ in ulal jantʼoj in tʼajál abal kin tamétnaʼ an kʼibataláb axi in kwaʼal ti escuela: «Etsʼey u tsápnanchal ku tsalpay kʼal jantʼoj axi u exobnámal tin kwéntaj a Jehová. Ejtíl, tam an maestros kʼwajat tu exóbchal jantʼoj axi watʼey ti biyál, u tsápnanchal ku tʼilaʼ jun i kʼej kaw axi ti Biblia. Ani tam kʼwajat tin tʼilom kʼal jitaʼ ban escuela, u tsalpayal kʼal jun i texto axi u éjtowal ku ajchij o ku ólchij». Walám an kʼibataláb axi a kwaʼal tatáʼ yab in bawchal ejtíl an kʼibataláb axi in koʼoy a Josías, pero a éjtowal ka koʼoy i tsalpadhtaláb ani kit kʼwajiy putudh kʼal a Jehová antsanáʼ jantʼiniʼ tin tʼajaʼ a Josías. Max ka tsápnanchij ki tʼojojon xowéʼ, neʼets ka ejtow ka tamétnaʼ an kʼibataláb axi ka koʼoy tam ki púwey.

15. ¿Kʼal jantʼoj ti tólmiyat a Josías abal etsʼey kin léʼnaʼ kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh? (2 Crónicas 34:​14, 18-21).

¹⁵ Tam ti a Josías in kwaʼalak 26 i támub, in tujchij kin tʼojojoy an templo in kʼál a Jehová. Biyat kʼwájatakchik ti tʼojnal, elan an abatnaxtaláb axi pidhan a Moisés. Tam ti a Josías in atsʼaʼ an abatnaxtaláb axi kʼwajatak ti ajiyáb, dhúbatkʼij in tujchij kin bélkaʼ (ka ajiy 2 Crónicas 34:​14, 18-21). ¿A léʼak max ka ujnaʼ ka ajiy an Biblia chudhél chudhél? Ani max exomits a ajiyal, ¿a kulbetnál ka tʼajaʼ? ¿Jantʼoj a tʼajál abal yab ka ukʼchiy an textos axi a tsalpayal abal neʼets ti tólmiy? Ban párrafo 13 i tʼilaʼ tin kwéntaj a Lucas, jajáʼ in kwaʼal jun i cuaderno axi in eyendhál abal kin dhuchaʼ jawaʼ in exobnámal. Alwaʼak max tatáʼ jayej ka tʼajaʼ antsanáʼ abal ka tʼilaʼ an textos. Biyat más ka exlaʼ jawaʼ in ulal an Biblia, más neʼets ka kulbétnaʼ ani neʼets ka léʼnaʼ ka tʼojonchij a Jehová. In káwintal a Jehová neʼets ti tólmiy abal ka léʼnaʼ ka tʼajaʼ jawaʼ tekedh, antsanáʼ jantʼiniʼ tin tʼajaʼ a Josías.

16. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ a Josías ani jantʼoj i exobnál kʼal jawaʼ in tʼajaʼ?

¹⁶ A Josías in tʼajaʼ jantʼoj axi yab tekedh. Jajáʼ in kwaʼalak 39 i támub tam tin takuy jantʼoj axi yab tekedh ani jaxtám tsemets. Jawaʼ in tomnálak kin tʼajaʼ játs kin konchij i tolmixtaláb a Jehová, pero expidh in tʼajaʼ jawaʼ in tsálpayalak abal tekedh (2 Crón. 35:​20-25). ¿Jantʼoj i exobnál kʼal jawaʼ in tʼajaʼ a Josías? Belits max u paynekits o max biyálits ti exobnál an Biblia, etsʼey kwaʼal ki jilaʼ abal a Jehová tu ku tólmiy. A Jehová neʼets tu ku tólmiy max wawáʼ ki ólonchij, ki exóbnaʼ an Biblia ani ki konchij i tolmixtaláb i epchalchik axi biyálits tin tʼójonchal a Jehová. Max ki tʼajaʼ patal axéʼ, yab neʼets ku lej ukʼpin ani neʼets ku kʼwajiy más kulbél (Sant. 1:25).

TSÁKAMCHIK, TATÁʼ A ÉJTOWAL KA ATSʼAʼ LEJ KULBÉL

17. ¿Jantʼoj tu exóbchal in tʼiplábil ox i tsʼalej axi kʼwajiy ti Judá?

¹⁷ Max tatáʼ i tsakamej, waʼats yan jantʼoj axi a éjtowal ka tʼajaʼ abal ka tʼojonchij a Jehová. In tʼiplábil a Jehoás, a Uzías ani a Josías tu exóbchal abal an tsakamchik in éjtowal kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh ani kin kulbedhaʼ a Jehová. Jajáʼchik ukʼpin ani in yajchiknaʼ kʼal jawaʼ in tʼajaʼ, pero tatáʼ yab ka nitsʼbiy jawaʼ jajáʼchik in tʼajaʼ tam ti ukʼpin. Jawaʼ in tomnál ka tʼajaʼ játs ka nitsʼbiy jawaʼ in tʼajaʼchik alwaʼ, nixéʼ neʼets ti tólmiy abal kit kʼwajiy alwaʼ.

18. ¿Jantʼoj tam tʼiplab axi ti Biblia tu tejwamédhanchal abal i éjtowal ku kʼwajiy alwaʼ? (Ka tsuʼuw jayej an imagen).

¹⁸ An Biblia jayej u kaw tin kwéntaj kʼeʼatchik i tsakam axi jayej in tʼojonchij a Jehová ani in bátsʼuwchik yan i alwaʼtaláb, ejtíl a David. A David tujey in jaʼubnál a Jehová ma tin tsakamtal ani talbél in tʼajaʼ lej alwaʼ in tʼojlábil tam tin bajuw ti tsʼalej. A David ukʼpin, pero kʼal a Jehová exláj jantʼiniʼ jun i atikláb axi etsʼey in tʼajaʼ jawaʼ tekedh (1 Rey. 3:6; 9:​4, 5; 14:8). Ka exóbnaʼ in tʼiplábil a David, nixéʼ neʼets ti tólmiy abal ka tʼojonchij a Jehová abal etsʼey. Kʼeʼat jantʼoj axi a éjtowal ka exóbnaʼ játs in tʼiplábil a Marcos ani a Timoteo. Jajáʼchik in takuy kin tʼojonchij a Jehová ma tin tsakamtal ani in bájuwchik kin tʼajaʼ yan i tʼojláb. Kom in tʼajaʼchik nixéʼ, jaxtám kʼwajiy lej kulbél ani in bátsʼuwchik yan i alwaʼtaláb.

19. ¿Jantʼoj tam alwaʼtaláb a éjtowal ka batsʼuw ta ejatal?

¹⁹ ¿A léʼ kit kʼwajiy kulbél tam kit púwey? Neʼets ka ejtow ka bajuw nixéʼ max ka tujchij xowéʼ ka tʼajaʼ jawaʼ tekedh. Max ka jilaʼ abal a Jehová ti béldhanchij a ejatal ani yab ka tʼajaʼ jawaʼ tatáʼ a tsalpayal, Jajáʼ neʼets ti tólmiy abal ka tʼajaʼ jawaʼ tekedh (Prov. 20:24). Tatáʼ a éjtowal kit kʼwajiy kulbél ani ka batsʼuw yan i alwaʼtaláb. Etsʼey ka tʼilaʼ abal a Jehová in lej kʼakʼnál patal an tsapláb axi a tʼajál abal ka tʼojonchij. Jawaʼ más alwaʼ a éjtowal ka tʼajaʼ játs ka takuy ka tʼojonchij a Jehová.