Ի՞նչ կրնանք ըսել երրորդութեան «փաստացի համարներ»ուն մասին
Կ’ԸՍՈՒԻ որ Աստուածաշունչի կարգ մը համարներ Երրորդութիւնը փաստելու կը նպաստեն։ Բայց երբ այդ համարները կը կարդանք, պէտք է ի մտի ունենանք որ սուրբ գրային եւ պատմական իրողութիւնները Երրորդութեան նեցուկ չեն կանգնիր։
Որպէս փաստ ներկայացուած Աստուածաշունչի որեւէ համար, պէտք է հասկցուի ամբողջ Աստուածաշունչի հաստատ ուսուցումին համաձայն։ Շատ յաճախ, այդպիսի համարներու իրական իմաստը աւելի յստակ կը դառնայ շուրջի համարներու լոյսին տակ։
Երեքը՝ Մէկի Մէջ
ԿԱԹՈՂԻԿԷ Նոր Համայնագիտարան–ը (Անգլերէն) այսպիսի երեք «փաստացի համարներ» կը հրամցնէ, բայց նաեւ կ’ընդունի. «Սուրբ Երրորդութեան վարդապետութիւնը ուսուցուած չէ Հ[ին] Կ[տակարանին] մէջ։ Ն[որ] Կ[տակարանին] մէջ, հնագոյն ապացոյցը կը գտնուի Պօղոսեան նամակներուն մէջ, մանաւանդ Բ. Կորն. 13։13 [կարգ մը Աստուածաշունչերու մէջ՝ համար 14], եւ Ա. Կորն. 12։4-6–ի մէջ։ Աւետարաններուն մէջ Երրորդութեան ապացոյցը բացայայտօրէն կը տեսնուի միմիայն Մատթ. 28։19–ի մկրտութեան բանաձեւին մէջ»։
Այդ համարներուն մէջ, երեք «անձեր»ը հետեւեալ կերպով տրուած են. Բ. Կորնթացիս 13։13–ը՝ երեքը միասին կը դնէ հետեւեալ կերպով. «Տէր Յիսուս Քրիստոսին շնորհքը եւ Աստուծոյ սէրը ու Սուրբ Հոգիին հաղորդութիւնը ձեր ամենուն հետ ըլլայ»։ Ա. Կորնթացիս 12։4-6–ը կ’ըսէ. «Պարգեւները զանազան են, բայց տուողը նոյն Հոգին է։ Նաեւ պաշտօնները զանազան են, բայց նոյն Տէրը կու տայ։ Նոյնպէս ներգործութիւնները զանազան են, բայց նոյն Աստուածն է՝ որ կը ներգործէ ամէնքը ամէն բանի մէջ»։ Իսկ Մատթէոս 28։19–ի մէջ կը կարդանք. «Ուրեմն գացէ՛ք բոլոր ազգերը աշակերտեցէք, մկրտեցէ՛ք զանոնք յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ»։
Այս համարները կ’ըսե՞ն որ Աստուած, Քրիստոս եւ սուրբ հոգին Երրեակ Աստուածութիւն մը կը կազմեն եւ թէ երեքը էութեամբ, զօրութեամբ եւ յաւիտենականութեամբ հաւասար են։ Ո՛չ, անոնք այդ իմաստը չեն տար, ինչպէս որ երեք անհատներու անուններուն նշուիլը, ինչպէս՝ Զարեհ, Զաւէն եւ Յովիկ, չի նշանակեր որ այս երեքը մէկի մէջ են։
Մգլինթոկ եւ Սթրոնկի՝ Սուրբ Գրային, Աստուածաբանական եւ Եկեղեցական Գրականութեան Համայնագիտարան–ը (Անգլերէն) կ’ընդունի որ այս կերպի ակնարկում մը «միայն կը փաստէ որ երեք ենթականեր իրենց անուններով յիշուած են, . . . բայց ինքնին չի փաստեր որ երեքը անպայմանօրէն աստուածային բնութեան կը պատկանին եւ աստուածային նոյն պատիւին կ’արժանանան»։
Երրորդութեան ջատագով մը ըլլալով հանդերձ, այդ նոյն աղբիւրը Բ. Կորնթացիս 13։13–ի մասին կ’ըսէ. «Չենք կրնար արդարացիօրէն եզրակացնել որ անոնք հաւասար հեղինակութիւն, կամ նոյն բնութիւնը ունին»։ Իսկ Մատթէոս 28։18-20–ի մասին կ’ըսէ. «Այս համարը սակայն, եթէ առանձին առնուի, վճռականօրէն չի փաստեր խնդրոյ առարկայ երեք անձնաւորութիւն, ո՛չ ալ անոնց հաւասարութիւնը եւ կամ աստուածութիւնը»։
Երբ Յիսուս մկրտուեցաւ, նոյն պատկերին մէջ յիշուած են Աստուած, Յիսուս եւ սուրբ հոգին։ Յիսուս «տեսաւ Աստուծոյ Հոգին, որ աղաւնիի պէս կ’իջնէր ու կու գար իր վրայ»։ (Մատթէոս 3։16) Բայց ասիկա ըսել չ’ուզեր որ երեքը մէկ են։ Աբրահամ, Իսահակ եւ Յակոբ ալ շատ անգամ միասնաբար յիշուած են, բայց ասիկա զիրենք մէկ չի դարձներ։ Պետրոս, Յակոբոս եւ Յովհաննէս միասնաբար յիշուած են, բայց ասիկա զիրենք մէկ չ’ըներ։ Ասկէ զատ, մկրտութեան ժամանակ Աստուծոյ հոգին Յիսուսի վրայ իջաւ, ցոյց տալով որ մինչ այդ Յիսուս սուրբ հոգիով օծուած չէր։ Պարագան այս ըլլալով, Յիսուս ի՞նչպէս կրնար Երրորդութեան մէկ մասը ըլլալ, երբ սուրբ հոգիին հետ միշտ մէկ եղած էր։
Ուրիշ համար մը, ուր Աստուածաշունչի կարգ մը հին թարգմանութիւններու մէջ միասնաբար երեքը յիշուած են, Ա. Յովհաննու 5։7–ն է։ Սակայն, ուսումնականներ կ’ընդունին որ այս խօսքերը Աստուածաշունչի բնագրին մէջ չկային եւ թէ հետագային աւելցուած են։ Տեղին ըլլալով, արդի թարգմանութիւններէն շատեր կը զեղչեն այս շինծու համարը։
Ուրիշ «փաստացի համարներ» միայն երկուքին՝ Հօր եւ Որդւոյն՝ միջեւ յարաբերութեան կ’ակնարկեն։ Անոնցմէ քանի մը հատը նկատի առնենք։
«Ես ու Հայրը Մէկ Ենք»
ՅԱՃԱԽ Յովհաննու 10։30–ը կը մէջբերուի Երրորդութիւնը պաշտպանելու համար, հակառակ անոր որ հոն երրորդ անձ մը չի յիշուիր։ Բայց Յիսուս ինք ցոյց տուաւ որ Հօրը հետ «մէկ» ըլլալը ի՛նչ կը նշանակէր։ Յովհաննու 17։21, 22–ի մէջ, ան Աստուծոյ աղօթեց որ իր աշակերտները «մէկ ըլլան, ինչպէս դո՛ւն, ո՛վ Հայր, իմ մէջս՝ ու ես քու մէջդ, որպէս զի անոնք ալ մեր մէջ մէկ ըլլան . . . որպէս զի մէկ ըլլան՝ ինչպէս մենք մէկ ենք»։ Արդեօք Յիսուսի խնդրանքը այդ էր որ իր բոլոր աշակերտները մէ՞կ էութիւն ունենային։ Ո՛չ, բացայայտօրէն Յիսուս կ’աղօթէր որ անոնք խորհուրդով եւ նպատակով միացած ըլլային, ինչպէս ինք եւ իր Հայրը միացած են։—Տես նաեւ՝ Ա. Կորնթացիս 1։10։
Ա. Կորնթացիս 3։6, 8–ի մէջ, Պօղոս կ’ըսէ. «Ես տնկեցի, Ապօղոս ջուր տուաւ, . . . տնկողը ու ջուր տուողը մէկ են»։ Պօղոս ըսել չուզեց որ ինք եւ Ապօղոս երկուքը մէկ անձ էին, այլ ուզեց ըսել որ իրենք նպատակով միացած էին։ «Մէկ»ի համար Պօղոսի հոս գործածած Յունարէն բառը (հէն) չէզոք է, բառացիօրէն կը նշանակէ «մէկ (բան)», ցոյց տալով միութիւն՝ համագործակցութեան մէջ։ Յիսուս նոյն բառը գործածեց Յովհաննու 10։30–ի մէջ, իր Հօրը հետ իր ունեցած յարաբերութիւնը բնութագրելու համար։ Յովհաննու 17։21, 22–ի մէջ ալ Յիսուս նոյն բառը գործածեց։ Հետեւաբար, երբ այս պարագաներուն «մէկ» (հէն) բառը գործածեց, ան խորհուրդի ու նպատակի միութեան կ’ակնարկէր։
Յովհաննու 10։30–ի առնչութեամբ, Ճոն Կալվին (որ Երրորդութեան ջատագով մըն էր) Յովհաննու Աւետարանին Մասին Մեկնութիւն (Անգլերէն) խորագրով գրքին մէջ ըսաւ. «Նախնիքները այս համարը սխալ կերպով գործածեցին, փաստելու համար որ Քրիստոս . . . Հօրը հետ նոյն բնութիւնը ունի։ Որովհետեւ Քրիստոս հոս բնոյթի միութեան մասին չի խօսիր, այլ՝ Հօրը հետ իր ունեցած համախոհութեան մասին»։
Յովհաննու 10։30–ի համարէն անմիջապէս ետք, Յիսուս շեշտեց որ այս խօսքերով ըսել չէր ուզեր որ ինք Աստուած է։ Սխալ կերպով այդ եզրակացութեան յանգող եւ զինք քարկոծել ուզող Հրեաներուն հարցուց. «Այն որ Հայրը սրբեց եւ աշխարհ ղրկեց, դուք ինչպէ՞ս անոր կ’ըսէք թէ՝ ‘Հայհոյութիւն կ’ընես’, ‘Աստուծոյ Որդի եմ’ ըսելուս համար»։ (Յովհաննու 10։31-36) Ո՛չ, Յիսուս չդաւանեցաւ որ ինք Որդին Աստուած էր, այլ՝ Աստուծոյ Որդին էր։
‘Ինքզինք Աստուծոյ Հաւասա՞ր կ’Ընէր’
ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻՒՆ ապացուցանելու համար գործածուած ուրիշ համար մըն է Յովհաննու 5։18։ Հոն կ’ըսէ որ Հրեաները (Յովհաննու 10։31-36–ի նման) ուզեցին Յիսուսը սպաննել, քանի որ «Աստուած իր Հայրը կ’անուանէր ու այսպէս ինքզինք Աստուծոյ հաւասար կ’ընէր»։
Բայց ո՞վ ըսաւ որ Յիսուս ինքզինք Աստուծոյ հաւասար կ’ընէր։ Յիսուս չէր ըսողը։ Յաջորդ համարով (19) ան ինքզինք պաշտպանեց այս ամբաստանութեան դէմ. «Իսկ Յիսուս ըսաւ անոնց. . . . ‘Որդին ինքնիրմէ բան մըն ալ չի կրնար ընել, միայն այն՝ ինչ որ Հայրը կ’ընէ’»։
Ասով, Յիսուս ցոյց տուաւ Հրեաներուն որ ինք Աստուծոյ հաւասար չէր եւ հետեւաբար չէր կրնար ինքնիրմէ բան մը գործել։ Կրնա՞ք երեւակայել մէկը որ Ամենակալ Աստուծոյ հաւասար ըլլայ եւ ըսէ որ ինք «ինքնիրմէ բան մըն ալ չի կրնար ընել»։ (Բաղդատել՝ Դանիէլ 4։34, 35։) Հետաքրքրականօրէն, Յովհաննու 5։18–ի եւ 10։30–ի ընդհանուր բովանդակութիւնը ցոյց կու տայ որ Յիսուս ինքզինք պաշտպանեց Հրեաներուն ամբաստանութիւններուն դէմ, որոնք Երրորդութեան ջատագովներուն նման սխալ եզրակացութիւններու կը յանգէին։
‘Աստուծոյ Հաւասա՞ր Է’
ՓԻԼԻՊՊԵՑԻՍ 2։6–ին մէջ, 1609–ի Կաթողիկէ Տուէյ Թարգմանութիւնը Յիսուսի մասին կ’ըսէ. «Աստուծոյ կերպարանքը ունենալով, խորհեցաւ թէ գողութիւն չէ Աստուծոյ հաւասար ըլլալը»։ Անթիլիաս թարգմանութիւնը կ’ըսէ. «Թէպէտ բնութեամբ Աստուած էր, եւ Աստուծոյ հաւասար ըլլալը հռչակելը իրեն համար Աստուծոյ պատիւը յափշտակել չէր նշանակեր»։ 1611–ի Գինկ Ճէյմսի Թարգմանութիւն–ը գրեթէ ասոնց նման է։ Ոմանք տակաւին այսպիսի թարգմանութիւններ կը գործածեն, պաշտպանելու համար այն գաղափարը թէ Յիսուս Աստուծոյ հաւասար էր։ Բայց նկատի առէք որ կարգ մը ուրիշ թարգմանութիւններ ի՛նչպէս կը ներկայացնեն այս համարը.
1869. «Որ Աստուծոյ կերպարանքը ունենալով, բռնագրաւելիք բան մը չսեպեց Աստուծոյ հետ հաւասար ըլլալ»։ Նոր Կտակարանը, Ճ. Ր. Նուայէի կողմէ։
1965. «Ան՝ իրապէս աստուածային բնոյթ ունենալով հանդերձ, բնաւ ինքնավստահութեամբ ինքզինք Աստուծոյ հաւասար չըրաւ»։ Նոր Կտակարանը, վերստուգուած, Ֆրէտրիխ Փաֆլինի կողմէ։
1968. «Որ, Աստուծոյ կերպարանքը ունենալով հանդերձ, Աստուծոյ հաւասար ըլլալը ագահօրէն իւրացնելու մասին չխորհեցաւ»։ Լա Պիպլիա Գոնգորտաթա։
1976. «Ան միշտ Աստուծոյ բնութիւնը ունեցած էր, բայց բնաւ չխորհեցաւ ուժով փորձել Աստուծոյ հաւասարիլ»։ Մերօրեայ Անգլերէն Թարգմանութիւն։
1981. «Որ Աստուծոյ կերպարանքը ունենալով, յափշտակութիւն մը չսեպեց Աստուծոյ հաւասար ըլլալը»։ Արեւմտահայերէն Վերստուգուած Թարգմանութիւն։
1984. «Ան, թէեւ Աստուծոյ կերպարանքով էր, յափշտակութեան, այսինքն, Աստուծոյ հաւասար ըլլալու մասին չխորհեցաւ»։ Սուրբ Գրութիւններու Նոր Աշխարհի Թարգմանութիւն։
1985. «Որ Աստուծոյ կերպարանքը ունենալով, Աստուծոյ հաւասար ըլլալը բռնագրաւելիք բան չհամարեց»։ Երուսաղէմի Նոր Աստուածաշունչ։
Սակայն, տակաւին ոմանք կը պնդեն որ նոյնիսկ այս աւելի ճշգրիտ թարգմանութիւնները կը թելադրեն որ (1) Յիսուս արդէն հաւասար էր, բայց չուզեց անոր կառչիլ, կամ (2) ան կարիքը չունէր հաւասարութիւնը բռնագրաւելու, քանի որ արդէն զայն ունէր։
Այս մասին, Ռալֆ Մարթըն, Թուղթ Պօղոսի Առ Փիլիպպեցիս–ին (Անգլերէն) մէջ Յունարէն բնագիր բառին մասին կ’ըսէ. «Կասկածելի է, սակայն, որ բային իմաստը իր ‘յափշտակել’, ‘բռնութեամբ խլել’, իսկական իմաստէն կարելի է փոխել՝ ‘կառչիլ’ի»։ Յունարէն Կտակարանի Բացատրիչ–ն ալ (Անգլերէն) կ’ըսէ. «Որեւէ հատուած չենք գտներ, ուր ἁρπάζω [հար·բազօ] կամ անով կազմուած բառ ‘ստացուածքի մը կառչիլ’, ‘վերապահել’ իմաստը ունենայ։ Այնպէս կը թուի որ անփոփոխելիօրէն անիկա կը նշանակէ ‘յափշտակել’, ‘բռնութեամբ խլել’։ Ուստի, թոյլատրելի չէ անոր սկզբնական ‘բռնագրաւել’ իմաստէն շեղիլ եւ բոլորովին տարբեր՝ ‘կառչիլ’ իմաստը տալ»։
Ինչ որ նկատի առինք ցոյց կու տայ որ կարգ մը թարգմանութեանց թարգմանիչները, ինչպէս՝ Տուէյ եւ Գինկ Ճէյմս, օրէնքը կը խեղաթիւրեն, որպէսզի Երրորդութիւնը պաշտպանեն։ Փոխանակ ըսելու որ Յիսուս կը մտածէր որ պատշաճ է Աստուծոյ հաւասար ըլլալ, Փիլիպպեցիս 2։6–ի Յունարէնը առարկայապէս կարդալը ճիշդ հակառակը ցոյց կու տայ. Յիսուս չէր մտածեր որ ատիկա պատշաճ էր։
Անոր շուրջ գտնուող համարներուն (3-5, 7, 8) բովանդակութիւնը կ’օգնէ յստակօրէն հասկնալու 6–րդ համարին իմաստը։ Փիլիպպեցիներուն հետեւեալ յորդորը տրուած էր. «Խոնարհութիւնով մէկզմէկ ձեր անձէն լաւ սեպեցէք»։ Ապա Պօղոս ասոր մէջ Քրիստոսը որպէս կարկառուն օրինակ տալով կ’ըսէ. «Ձեզմէ ամէն մէկը նոյն միտքը թող ունենայ, որ Քրիստոս Յիսուսին մէջ էր»։ Ի՞նչ «միտք»։ Խորհի՞լ թէ ‘Աստուծոյ հաւասար ըլլալը գողութիւն մը չէ’։ Ո՜չ, անիկա հոս ծեծուած կէտին ճիշդ հակառակը պիտի նշանակէր։ Ընդհակառակը, Յիսուս որ ‘Աստուած իր անձէն լաւ կը սեպէր’, բնաւ ‘Աստուծոյ հաւասար ըլլալ չտենչաց’, հապա «ինքզինք խոնարհեցուց, մինչեւ իսկ մեռնելու յօժարեցաւ»։
Վստահաբար, կարելի չէ այսպէս արտայայտուիլ Ամենակալ Աստուծոյ որեւէ մէկ մասին նկատմամբ։ Հոս խօսքը Յիսուսի մասին է, որ կատարելապէս ապացուցանեց Պօղոսի շեշտել ուզած կէտը. անհատի մը խոնարհութեան եւ հնազանդութեան կարեւորութիւնը, իր Մեծաւորին եւ Ստեղծիչին՝ Եհովա Աստուծոյ հանդէպ։
«Ես Եմ»
ԿԱՐԳ մը թարգմանութիւններ, ինչպէս՝ Երուսաղէմի Աստուածաշունչը (Անգլերէն), Յովհաննու 8։58–ի մէջ Յիսուսի խօսքերը հետեւեալ կերպով թարգմանած են. «Աբրահամին ըլլալէն առաջ, Ես Եմ»։ Ինչպէս Երրորդութենականները կը պնդեն, Յիսուս հոս կը սորվեցնէ՞ր թէ ինք ճանչցուած էր «Ես Եմ» տիտղոսով։ Իսկ ինչպէս կը դաւանին, ասիկա կը նշանակէ՞ թէ ան Եբրայերէն Գրութիւններուն Եհովան էր, քանի որ Ելից 3։14–ի մէջ Արարատ թարգմանութիւնը կ’ըսէ. «Աստուած ասեց Մովսէսին. ‘Ես եմ ՈՐ ԵՄ’»։
Ելից 3։14–ին մէջ «ԵՍ ԵՄ» արտայայտութիւնը գործածուած է որպէս Աստուծոյ տրուած տիտղոս մը, ցոյց տալու համար թէ ան իրապէս գոյութիւն ունէր եւ իր խոստումները կը յարգէր։ Տոքթ. Ժ. Հ. Հըրդց, իր Տը Բենթաթիուք էնտ Հաֆթորահզ (Անգլերէն) խորագրով գրքին մէջ, այս արտայայտութեան մասին կ’ըսէ. «Գերութեան մէջ գտնուած Իսրայելացիներուն համար, անոր իմաստն էր՝ ‘Թէեւ Ան տակաւին ձեզի հանդէպ Իր Զօրութիւնը չցուցաբերեց, սակայն Ան այդպէս պիտի ընէ. Ան յաւիտենական է եւ անկասկած պիտի փրկէ ձեզ’։ Արդի թարգմանիչներուն մեծամասնութիւնը կը հետեւի Ռաշիի [Աստուածաշունչի եւ Թալմուտի Ֆրանսացի մեկնաբան], այս համարը [Ելից 3։14] թարգմանելով՝ ‘պիտի ըլլամ ինչ որ պիտի ըլլամ’»։
Յովհաննու 8։58–ի արտայայտութիւնը շատ տարբեր է Ելից 3։14–ի մէջ գործածուածէն։ Յիսուս զայն որպէս անուն կամ տիտղոս չգործածեց, այլ՝ իր նախամարդկային գոյութիւնը բացատրելու միջոց մը։ Հետեւաբար, նկատի առէք թէ Աստուածաշունչի կարգ մը ուրիշ թարգմանութիւններ Յովհաննու 8։58 ի՛նչպէս կը թարգմանեն.
1869. «Աբրահամի ըլլալէն առաջ, ես էի»։ Նոր Կտակարանը, Ճ. Ր. Նուայէի կողմէ։
1935. «Ես գոյութիւն ունէի Աբրահամի ծնունդէն առաջ»։ Աստուածաշունչը. Ամերիկեան Թարգմանութիւն մը, Ժ. Մ. Փ. Սմիթ եւ Է. Ժ. Կուտսփիտի կողմէ։
1965. «Աբրահամ չծնած, ես արդէն ան էի որ եմ»։ Նոր Կտակարանը, Եորկ Զինկի կողմէ։
1981. «Ես կամ՝ նախքան Աբրահամի ըլլալը»։ Երուսաղէմ թարգմանութիւնը։
1984. «Աբրահամ գոյութիւն ունենալէն առաջ, ես կայի»։ Սուրբ Գրութիւններու Նոր Աշխարհի Թարգմանութիւն։
1993. «Աբրահամի ծնունդէն առաջ եմ ես»։ Անթիլիաս թարգմանութիւնը։
Հետեւաբար, հոս գործածուած Յունարէն արտայայտութեան իսկական գաղափարը այն է, թէ Աստուծոյ ստեղծած «անդրանիկը»՝ Յիսուս, Աբրահամի ծնունդէն շատ առաջ գոյութիւն ունէր։—Կողոսացիս 1։15. Առակաց 8։22, 23, 30. Յայտնութիւն 3։14
Դարձեալ, բովանդակութիւնը ցոյց կու տայ որ այս է շիտակ հասկացողութիւնը։ Այս անգամ, Հրեաները ուզեցին Յիսուսը քարկոծել քանի որ ինչպէս ըսին, տակաւին 50 տարեկան չկար եւ կը դաւանէր ‘Աբրահամի տեսած ըլլալ’։ (Համար 57) Յիսուս բնականաբար մղուեցաւ իր տարիքին մասին իրականութիւնը ըսել։ Ուստի, ան պարզապէս անոնց ըսաւ որ՝ «Աբրահամին ըլլալէն առաջ եմ ես»։
«Բանը Աստուած Էր»
ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ 1։1–ի մէջ կը կարդանք. «Սկիզբէն էր Բանը ու Բանը Աստուծոյ քով էր եւ Բանը Աստուած էր»։ Երրորդութեան ջատագովներուն համար ասիկա կը նշանակէ որ «Բանը» (Յունարէն՝ հօ լոկոս) որ երկիր եկաւ որպէս Յիսուս Քրիստոս՝ Ամենակալ Աստուած ինքն էր։
Հոս անգամ մը եւս նկատի առէք որ բովանդակութիւնը ճշգրիտ հասկացողութեան կը նպաստէ։ Հոն կ’ըսէ որ «Բանը Աստուծոյ քով էր»։ (Շեղագիրը մեզմէ։) Մէկը որ ուրիշի մը «քով»ն է, չի կրնար միեւնոյն ժամանակ այդ անհատը ըլլալ։ Ասոր համամիտ ըլլալով, Ժէզուիթ Ժոզէֆ Ա. Ֆիթցմայըրի կողմէ հրատարակուած՝ Սուրբ Գրային Գրականութեանց Պարբերաթերթ–ը (Անգլերէն) կը նշէ որ եթէ Յովհաննու 1։1–ին վերջին մասը մեկնուի որպէս «Աստուածն» է, անիկա «պիտի հակասէր նախորդ նախադասութեան», ուր կ’ըսէ որ Բանը Աստուծոյ քով էր։
Դարձեալ նկատի առէք որ ուրիշ թարգմանութիւններ ի՛նչպէս ներկայացուցած են համարին այս մասը.
1808. «եւ բանը աստուած մըն էր»։ Նոր Կտակարանի Բարելաւուած Թարգմանութիւն մը, Հիմնուած՝ Արգեպիսկոպոս Նիուգամի Վերստուգուած Բովանդակութեամբ Նոր Թարգմանութեան Վրայ։
1864. «եւ աստուած մըն էր բանը»։ Տը Էմֆէթիք Տայկլոթ, տողընդմիջեայ ընթերցանութիւն, Պէնճէմին Ուիլսընի կողմէ։
1928. «եւ Բանը աստուածային էակ մըն էր»։ Լա Պիպլը տիւ Սանթընէր, Աւետարան Ըստ Յովհաննու, Մորիս Կոկէլի կողմէ։
1935. «եւ Բանը աստուածային էր»։ Աստուածաշունչը. Ամերիկեան Թարգմանութիւն մը, Ժ. Մ. Փ. Սմիթ եւ Է. Ժ. Կուտսփիտի կողմէ։
1946. «եւ Բանը աստուածային բնոյթ ունէր»։ Նոր Կտակարանը, Լուտուիկ Թիմի կողմէ։
1950. «եւ Բանը աստուած մըն էր»։ Քրիստոնէական Յունարէն Սուրբ Գրութիւններու Նոր Աշխարհի Թարգմանութիւն։
1958. «եւ Բանը Աստուած մըն էր»։ Նոր Կտակարանը, Ճէյմս Լ. Թոմանէգի կողմէ։
1975. «եւ Բանը աստուած մըն էր (կամ՝ աստուածային բնոյթ ունէր)»։ Աւետարան Ըստ Յովհաննու, Ցիկֆրիտ Շուլցի կողմէ։
1978. «եւ Լոկոսը աստուածանման էր»։ Աւետարան Ըստ Յովհաննու, Եոհաննէս Շնէյտէրի կողմէ։
Յովհաննու 1։1–ի մէջ, Յունարէն թէ·ոս (աստուած) գոյականը երկու անգամ կ’անցնի։ Առաջինը կ’ակնարկէ Ամենակալ Աստուծոյ, որու քով էր Բանը («եւ Բանը [լոկոս] Աստուծոյ [թէ·ոս–ի ձեւ մը] քով էր»)։ Այս առաջին թէ·ոս–էն առաջ թոն, (ն)–ի համապատասխանող Յունարէն որոշիչ յօդը կայ, որ մասնայատուկ ինքնութեան մը կը մատնանշէ, այս պարագային Ամենակալ Աստուծոյ («եւ Բանը Աստուծոյն քով էր»)։
Սակայն, Յովհաննու 1։1–ի երկրորդ թէ·ոս–էն առաջ յօդ չկայ։ Ուստի, բառացի թարգմանութիւնը պիտի ըլլար՝ «եւ Բանը աստուած էր»։ Սակայն տեսանք որ բազմաթիւ թարգմանութիւններ այս երկրորդ թէ·ոս–ը (ստորոգելի գոյական մը) թարգմանած են որպէս «աստուածային», «աստուածանման», կամ «աստուած մը»։ Ի՞նչ հեղինակութեամբ ասիկա ըրած են։
Ժողովրդական Յունարէնը որոշիչ յօդ («ն, ը»–ի համապատասխանող) ունէր, բայց անորոշ յօդ («մը») չունէր։ Հետեւաբար, երբ ստորոգելիի մը առջեւ որոշիչ յօդ չկայ, անիկա կրնայ անորոշ ըլլալ, բովանդակութենէն կախեալ ըլլալով։
Սուրբ Գրային Գրականութեանց Պարբերաթերթ–ը (Անգլերէն) կ’ըսէ որ երբ «առանց յօդի ստորոգելի մը բայէն առաջ կու գայ՝ իմաստով գլխաւորաբար որակական է»։ Ինչպէս Պարբերաթերթ–ը կը նշէ, ասիկա ցոյց կու տայ որ լոկոս–ը կարելի է աստուծոյ մը նմանցնել։ Անիկա Յովհաննու 1։1–ի մասին կ’ըսէ նաեւ. «Ստորոգելիին որակական զօրութիւնը այնքան աչքառու է, որ գոյականը [թէ·ոս] կարելի չէ նկատել որպէս որոշիչ»։
Հետեւաբար, Յովհաննու 1։1–ը Բանին յատկութիւնը կը շեշտէ, այսինքն թէ ան «աստուածային», «աստուածանման», «աստուած մը»ն էր, բայց ո՛չ՝ Ամենակալ Աստուածը։ Ասիկա Աստուածաշունչի մնացեալ մասին հետ ներդաշնակ է, ցոյց տալով որ հոս «Բան» կոչուած Յիսուսը որպէս Աստուծոյ Խօսնակը, հնազանդ ծառայ մըն էր, որ երկիր ղրկուած էր իր Մեծաւորին, Ամենակալ Աստուծոյ կողմէ։
Աստուածաշունչին մէջ բազմաթիւ ուրիշ համարներ կան, ուր գրեթէ բոլոր թարգմանիչները Յունարէն նախադասութեան նոյն կառոյցին մէջ տեւական կ’աւելցնեն «մը» յօդը։ Օրինակ, Մարկոս 6։49–ի մէջ, երբ աշակերտները տեսան որ Յիսուս ջուրի վրայ կը քալէ, համարը կ’ըսէ. «Կարծեցին թէ աչքի երեւոյթ մըն է»։ Ժողովրդական Յունարէնին մէջ «երեւոյթ»էն վերջ «մըն» չկայ։ Բայց գրեթէ բոլոր թարգմանիչները «մը» կ’աւելցնեն, որպէսզի թարգմանութիւնը յարմարի ընդհանուր բովանդակութեան հետ։ Նոյն կերպով, քանի որ Յովհաննու 1։1–ը ցոյց կու տայ որ Բանը Աստուծոյ քով էր, ան չէր կրնար Աստուած ըլլալ, բայց «աստուած մը» կամ «աստուածային» կրնար ըլլալ։
Ժոզէֆ Հէնրի Թէյըր, աստուածաբան եւ ուսումնական մը, որ Էմէրիքըն Սթենտըրտ Վըրժըն–ի վրայ աշխատեցաւ, պարզապէս նշեց. «Լոկոսը աստուածային էր եւ ոչ թէ՝ ուղղակիօրէն աստուածային Էութիւնը»։ Իսկ Ժէզուիթ Ճոն Լ. Մըգգէնզի, Աստուածաշունչի Բառարանը (Անգլերէն) իր գրքին մէջ գրեց. «Յովհ. 1։1–ը ճշգրտօրէն պէտք է թարգմանուի . . . ‘բանը աստուածային էութիւն մըն էր’»։
Օրէնքի Խախտո՞ւմ Է
ՈՄԱՆՔ կը դաւանին, սակայն, որ այսպէս թարգմանելը, 1933–ին յունագէտ Է. Գ. Գոլուէլի հրատարակած ժողովրդական Յունարէն քերականութեան մէջ գտնուած օրէնքի մը խախտումն է։ Ան յայտարարեց որ Յունարէնին մէջ ստորոգելի մը «[որոշիչ] յօդ կ’ունենայ երբ բային կը յաջորդէ. անիկա [որոշիչ] յօդ չունենար, երբ բային կը կանխէ»։ Ասով ան ըսել ուզեց որ բային կանխող ստորոգելի մը այնպէս պէտք է հասկցուի, որպէս թէ որոշիչ յօդ ունի իր առջեւ։ Յովհաննու 1։1–ին մէջ, երկրորդ գոյականը (թէ·ոս), ստորոգելին, բային կը կանխէ. «եւ Բանը [թէ·ոս] էր»։ Ուստի, Գոլուէլ կը դաւանէր որ Յովհաննու 1։1–ը պէտք է կարդացուի՝ «եւ Բանը Աստուած[ն] էր»։
Բայց միայն երկու օրինակ առնենք, որոնք կը գտնուին Յովհաննու 8։44–ի մէջ։ Հոն Յիսուս Բանսարկուին մասին կ’ըսէ. «Մարդասպան [«մըն», ՆԱ] էր» եւ՝ «ստախօս [«մըն», ՆԱ] է»։ Ճիշդ Յովհաննու 1։1–ին նման, Յունարէնին մէջ ստորոգելիները («մարդասպան» եւ «ստախօս») բայերուն («էր» եւ «է») կը կանխեն։ Երկու ստորոգելիներուն առջեւ ալ անորոշ յօդ չկայ, քանի որ ժողովրդական Յունարէնին մէջ անորոշ յօդ չկար։ Բայց թարգմանիչներէն շատեր «մը» անորոշ յօդը կ’աւելցնեն, քանի որ Յունարէն քերականութիւնը եւ ընդհանուր բովանդակութիւնը կը պահանջեն զայն։—Տես նաեւ՝ Մարկոս 11։32, ՆԱ. Յովհաննու 4։19. 6։71, ՆԱ. 9։17. 10։1, ՆԱ. 12։6, ՆԱ։
Գոլուէլ ստորոգելիի նկատմամբ ասոր գիտակցած ըլլալու էր, քանի որ ըսաւ. «Անիկա անորոշ է [«մը» կամ «մըն»] այս դիրքին մէջ միայն, երբ բովանդակութիւնը կը պահանջէ զայն»։ Ուստի, նոյնիսկ ինք կ’ընդունի որ երբ ընդհանուր բովանդակութիւնը կը պահանջէ, թարգմանիչները կրնան անորոշ յօդ մը աւելցնել, այսպիսի նախադասութեան մը կազմուածքին մէջ։
Յովհաննու 1։1–ի բովանդակութիւնն ալ անորոշ յօդ կը պահանջէ՞։ Այո՛, քանի որ ամբողջ Աստուածաշունչի վկայութիւնը այդ է որ Յիսուս Ամենակալ Աստուած չէ։ Ուստի, ո՛չ թէ Գոլուէլի հարցական եղող քերականական օրէնքը պիտի առաջնորդէ թարգմանիչը այսպիսի պարագաներուն, հապա ընդհանուր բովանդակութիւնը։ Իսկ բազմաթիւ թարգմանութիւններու մէջ Յովհաննու 1։1–ի եւ ուրիշ համարներու մէջ «մը» անորոշ յօդի տեղաւորումը ցոյց կու տայ որ ուսումնականներէն շատեր՝ ինչպէս նաեւ Աստուծոյ Խօսքը՝ այդպիսի արուեստական օրէնքի մը հետ համամիտ չեն։
Հակասութիւն Չկայ
ՅԻՍՈՒՍ Քրիստոս «աստուած մը»ն է ըսելը չի՞ հակասեր Աստուածաշունչի ուսուցումին, ըստ որու միայն մէկ Աստուած կայ։ Ո՛չ, քանի որ երբեմն Աստուածաշունչը այդ արտայայտութիւնը կը գործածէ հզօր արարածներու ակնարկելու համար։ Սաղմոս 8։5–ը (ՆԱ) կ’ըսէ. «Քիչ մը վար ըրիր զանիկա [մարդը] աստուածանմաններէն [Եբրայերէն, էլո·հիմ]», այսինքն, հրեշտակներէն։ Երբ Յիսուս ինքզինք կը պաշտպանէր Հրեաներուն դէմ, որոնք կ’ըսէին որ ինքզինք Աստուած կ’ընէր, ան նշեց որ «[Օրէնքը] աստուածներ կ’անուանէ զանոնք, որոնց Աստուծոյ խօսքը տրուեցաւ», այսինքն, մարդկային դատաւորներուն։ (Յովհաննու 10։34, 35. Սաղմոս 82։1-6) Նոյնիսկ Սատանան Բ. Կորնթացիս 4։4–ի մէջ կոչուած է «այս աշխարհի աստուածը»։
Յիսուս հրեշտակներէն, անկատար մարդոցմէ կամ Սատանայէն շատ աւելի բարձր դիրք մը ունի։ Եթէ անոնք «աստուածներ»՝ հզօրներ՝ կոչուած են, ուրեմն վստահաբար Յիսուս ալ կրնայ «աստուած մը» ըլլալ եւ արդէն է՛։ Քանի որ Եհովայի քով մասնայատուկ դիրք մը կը վայելէ, Յիսուս «Հզօր Աստուած» է։—Յովհաննու 1։1. Եսայեայ 9։6
Բայց գլխագիրով գրուած «Հզօր Աստուած» արտայայտութիւնը չի՞ նշեր որ Յիսուս կերպով մը Եհովա Աստուծոյ հաւասար է։ Բնա՛ւ երբեք։ Եսային իր մարգարէութեան մէջ պարզապէս ասիկա յիշեց որպէս չորս անուններէն մէկը, որոնցմով Յիսուս պիտի կոչուէր եւ որպէս անուն գործածուած այդ բառերը Հայերէնին մէջ գլխագիրով կը գրուին։ Բայց նոյնիսկ երբ Յիսուս «Հզօր» կոչուած է, տակաւին միայն մէկ հոգի «Ամենակալ» է։ Եհովա Աստուած «Ամենակալ» կոչելը անիմաստ պիտի ըլլար, եթէ իրմէ ստորադաս եղող աստուած կոչուած ուրիշներ չըլլային։
Անգլիոյ մէջ Ճոն Ռայլէնցի Գրատան Տեղեկագիրը (Անգլերէն) կը նշէ որ Կաթողիկէ աստուածաբան Գարլ Ռահնէրի համաձայն, թէեւ Աստուածաշունչին մէջ Քրիստոսի ակնարկելու համար թէ·ոս գործածուած է, ինչպէս Յովհաննու 1։1–ի մէջ, սակայն «որեւէ պարագայի ‘թէոս’ը չէ գործածուած այնպիսի կերպով մը որ Յիսուսը բնորոշէ անոր հետ, որու Նոր Կտակարանին մէջ ուրիշ տեղեր ակնարկուած է որպէս ‘հօ Թէոս’, այսինքն, Գերագոյն Աստուած»։ Իսկ Տեղեկագիրը կ’աւելցնէ. «Նոր Կտակարանը գրողները եթէ հաւատային որ հաւատարիմները Յիսուսը ‘Աստուած’ պէտք է դաւանին, ի՞նչպէս կարելի է բացատրել ճիշդ այդ դաւանութեան գրեթէ ամբողջական բացակայութիւնը Նոր Կտակարանին մէջ»։
Բայց ի՞նչ կրնանք ըսել Յովհաննու 20։28–ի մասին, երբ Թովմաս Յիսուսի ակնարկեց որպէս՝ «իմ Տէրս եւ իմ Աստուածս»։ Թովմասի համար, Յիսուս ‘աստուծոյ մը’ նման էր, մանաւանդ, իր ականատես եղած հրաշալի պարագաներուն ի տես, ինչ որ այսպէս բացագանչելու մղեց զինք։ Կարգ մը ուսումնականներ կը թելադրեն որ Թովմաս պարզապէս զարմանքի զգացական բացագանչութիւն մը ըրաւ, Յիսուսի խօսելով, բայց Աստուծոյ ուղղելով իր խօսքը։ Երկու պարագային ալ, Թովմաս չխորհեցաւ որ Յիսուս Ամենակալ Աստուած էր, քանի որ ինք եւ միւս առաքեալները գիտէին որ Յիսուս բնաւ չդաւանեցաւ Աստուած ըլլալ, այլ սորվեցուց որ Եհովան է «միակ ճշմարիտ Աստուած»ը։—Յովհաննու 17։3, Երուսաղէմ։
Դարձեալ ընդհանուր բովանդակութիւնը մեզի կ’օգնէ որ ասիկա հասկնանք։ Յարուցեալ Յիսուս քանի մը օր առաջ Մարիամ Մագդաղենացիին ըսած էր որ աշակերտներուն ըսէ. «Ես կ’ելլեմ իմ Հօրս քով ու ձեր Հօրը քով եւ իմ Աստուծոյս քով ու ձեր Աստուծոյն քով»։ (Յովհաննու 20։17) Թէեւ Յիսուս արդէն յարուցուած էր որպէս հզօր հոգեղէն արարած մը, բայց Եհովա տակաւին իր Աստուածն էր։ Իսկ Յիսուս շարունակեց Զինք կոչել իր Աստուածը, նոյնիսկ Աստուածաշունչի վերջին գրքին մէջ, այսինքն իր փառաւորուելէն ետք։—Յայտնութիւն 1։5, 6. 3։2, 12
Թովմասի բացագանչութենէն միայն երեք համար ետք, Յովհաննու 20։31–ի մէջ, Աստուածաշունչը յաւելեալ կերպով այս հարցը կը լուսաբանէ, ըսելով. «Ասոնք գրուեցան, որպէս զի հաւատաք թէ Յիսուսը Քրիստոսն է, Աստուծոյ Որդին» եւ ո՛չ թէ Ամենակալ Աստուած։ Իսկ երբ «Որդի» կ’ըսէ, անիկա բառացի իմաստով է, ինչպէս մարմնաւոր հայր մը ու իր որդին, եւ ո՛չ թէ Երրորդութեան Աստուածութեան մը խորհրդաւոր մէկ մասը։
Աստուածաշունչին Հետ Ներդաշնակ Պէտք Է Ըլլայ
Կ’ԸՍՈՒԻ որ կարգ մը ուրիշ համարներ ալ թիկունք կը կանգնին Երրորդութեան։ Բայց անոնք վերոյիշեալներուն նման են, այսինքն, երբ մօտէն քննուին, կը տեսնուի որ պարագան այդ չէ։ Այսպիսի համարներ ցոյց կու տան որ երբ Երրորդութեան կարծեցեալ որեւէ փաստ նկատի կ’առնուի, անհատ մը պէտք է հարց տայ. Այս համարին նկատմամբ տրուած մեկնութիւնը համաձա՞յն է ամբողջ Աստուածաշունչի հաստատ ուսուցումին հետ, թէ՝ միմիայն Եհովա Աստուած Գերագոյնն է։ Եթէ ոչ՝ ուրեմն տրուած բացատրութիւնը սխալ է։
Յիշենք նաեւ, որ այդպէս կոչուած «փաստացի համար»ներէն ո՛չ մէկուն մէջ կ’ըսէ որ Աստուած, Յիսուս եւ սուրբ հոգին մէկ են խորհրդաւոր Աստուածութեան մը մէջ։ Սուրբ Գրքին մէջ ո՛չ մէկ համար կ’ըսէ որ այս երեքը նոյն բնոյթը, զօրութիւնը եւ յաւիտենականութիւնը ունին։ Աստուածաշունչը հաստատօրէն կը յայտնէ որ Ամենակալ Աստուած՝ Եհովան՝ միակ Գերագոյն Աստուածն է, Յիսուս իր ստեղծուած Որդին է եւ սուրբ հոգին Աստուծոյ գործօն ոյժն է։
[Մէջբերում՝ էջ 24]
«Նախնիքները այս համարը [Յովհաննու 10։30] սխալ կերպով գործածեցին, փաստելու համար որ Քրիստոս . . . Հօրը հետ նոյն բնութիւնը ունի»։—Յովհաննու Աւետարանին Մասին Մեկնութիւն, Ճոն Կալվինի կողմէ
[Մէջբերում՝ էջ 27]
Մէկը որ ուրիշի մը «քով»ն է, չի կրնար միեւնոյն ժամանակ այդ անհատը ըլլալ
[Մէջբերում՝ էջ 28]
«Լոկոսը աստուածային էր եւ ոչ թէ՝ ուղղակիօրէն աստուածային Էութիւնը»։—Ժոզէֆ Հէնրի Թէյըր, Աստուածաշունչի ուսումնական
[Նկարներ՝ էջ 24, 25]
Յիսուս Աստուծոյ աղօթեց որ իր աշակերտները «մէկ ըլլան», ինչպէս ինք ու իր Հայրը «մէկ» էին
[Նկար՝ էջ 26]
Յիսուս Հրեաներուն ցոյց տուաւ որ ինք Աստուծոյ հաւասար չէր, անոնց ըսելով որ ինք «ինքնիրմէ բան մըն ալ չի կրնար ընել, միայն այն՝ ինչ որ Հայրը կ’ընէ»
[Նկարներ՝ էջ 29]
Քանի որ Աստուածաշունչը «աստուածներ», կամ հզօրներ, կը կոչէ մարդիկը, հրեշտակները, նոյնիսկ Սատանան, երկնքի մէջ անոնցմէ գերակայ եղող Յիսուսն ալ «աստուած մը» կոչելը պատշաճ է