ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉԻԴ մէջ, Սաղմոս 83։18–ը ինչպէ՞ս թարգմանուած է։ Արեւմտահայերէն Աստուածաշունչ–ին մէջ այս համարը հետեւեալ կերպով թարգմանուած է. «Որպէս զի գիտնան թէ միայն դո՛ւն, որուն անունը Եհովա է, Բարձրեալ ես բոլոր երկրի վրայ»։ Այս համարը, Աստուածաշունչի շատ մը այլ թարգմանութիւններ միեւնոյն կերպով կը թարգմանեն։ Սակայն բազմաթիւ թարգմանութիւններ Եհովա անունը կը հանեն եւ զայն կը փոխարինեն «Տէր» կամ «Աստուած» տիտղոսով։ Այս համարին մէջ պէտք է գործածուի տիտղո՞ս մը, թէ՞ Եհովա անունը։

Համարը կը խօսի անուան մը մասին։ Եբրայերէն բնագիր լեզուին մէջ, որով Աստուածաշունչի մեծ մասը գրուած է, այստեղ իւրայատուկ անձնական անուն մը կ’երեւայ։ Անիկա եբրայերէն տառերէ կազմուած է՝ יהוה եւ կը հնչուի ԵՀՎՀ։ Հայերէն լեզուով, այս անունը սովորաբար կը թարգմանուի «Եհովա»։ Աստուածաշունչին մէջ այս անունը միայն մէ՞կ համարի մէջ կը գտնուի։ Ո՛չ։ Անիկա Եբրայերէն Գրութիւններուն բնագրին մէջ մօտաւորապէս 7000 անգամ նշուած է։

Աստուծոյ անունը որքա՞ն կարեւոր է։ Նկատի առ Յիսուս Քրիստոսի տուած տիպար աղօթքը, որ այսպէս կը սկսի. «Ով Հայր մեր որ երկինքն ես, քու անունդ սուրբ ըլլայ» (Մատթէոս 6։9)։ Յետագային, Յիսուս Աստուծոյ աղօթեց. «Հա՛յր, փառաւորէ քու անունդ»։ Աստուած երկնքէն պատասխանեց, ըսելով. «Փառաւորեցի ալ՝ ու նորէն պիտի փառաւորեմ» (Յովհաննէս 12։28)։ Բացայայտօրէն, Աստուծոյ անունը չափազանց կարեւոր է։ Ուստի ինչո՞ւ կարգ մը թարգմանիչներ իրենց Աստուածաշունչի թարգմանութիւններէն հանած են Աստուծոյ անունը եւ զայն փոխարինած՝ տիտղոսներով։

Կը թուի թէ երկու գլխաւոր պատճառներ կան։ Առաջին, շատեր կը պնդեն թէ այս անունը պէտք չէ գործածուի, որովհետեւ զայն հնչելու սկզբնական ձեւը ներկայիս անծանօթ է։ Վաղեմի եբրայերէնը կը գրուէր առանց ձայնաւորներու։ Հետեւաբար, ո՛չ ոք վստահօրէն կրնայ ըսել, թէ աստուածաշնչական ժամանակներուն մարդիկ ԵՀՎՀ–ն ինչպէ՛ս կը հնչէին։ Սակայն ասիկա մեզ ե՞տ պէտք է պահէ Աստուծոյ անունը գործածելէ։ Աստուածաշնչական ժամանակներուն, Յիսուս անունը թերեւս կը հնչուէր Եշուա կամ հաւանաբար Եհոշուա,– ներկայիս ո՛չ ոք կրնայ ըսել թէ ճիշդ ինչպէս կը հնչուէր։ Այսուհանդերձ, համայն աշխարհի մէջ մարդիկ Յիսուս անուան տարբերակները կը գործածեն, զայն հնչելով այնպէս՝ ինչպէս իրենց լեզուին մէջ սովորական է։ Անոնք չեն վարանիր այդ անունը գործածելու, պարզապէս անոր համար, որ չեն գիտեր թէ առաջին դարուն անիկա ինչպէ՛ս կը հնչուէր։ Նոյնպէս, եթէ օտար երկիր մը կը ճամբորդես, թերեւս նկատես թէ քու անձնական անունդ օտար լեզուով տարբեր ձեւով կը հնչուի։ Հետեւաբար, անցեալին Աստուծոյ անունը ինչպէ՛ս հնչուելուն նկատմամբ եղած անորոշութիւնը, զայն չգործածելու պատճառ մը չէ։

Աստուածաշունչէն Աստուծոյ անունը ջնջելու համար յաճախ տրուած երկրորդ պատճառը առնչուած է հրեաներուն հնամենի մէկ աւանդութեան հետ։ Հրեաներէն շատեր կը հաւատան թէ Աստուծոյ անունը բնաւ պէտք չէ հնչուի։ Այս համոզումը որոշապէս հիմնուած է Աստուածաշունչի մէկ օրէնքին սխալ կիրարկման վրայ, որ կ’ըսէ. «Տէրոջը, քու Աստուծոյդ, անունը պարապ տեղ բերանդ չառնես. վասն զի Տէրը իր անունը պարապ տեղ բերան առնողը անմեղ պիտի չսեպէ» (Ելից 20։7)։

Այս օրէնքը կ’արգիլէ Աստուծոյ անուան սխալ գործածութիւնը։ Բայց արդեօք անիկա կ’արգիլէ՞ անուան յարգալից գործածութիւնը։ Բնա՛ւ երբեք։ Եբրայերէն Գրութիւնները («Հին Կտակարանը») գրողները բոլորն ալ հաւատարիմ մարդիկ էին, որոնք Աստուծոյ կողմէ վաղեմի իսրայէլացիներուն տրուած Օրէնքին համաձայն ապրեցան։ Բայց եւ այնպէս, անոնք յաճախ Աստուծոյ անունը գործածեցին։ Օրինակ՝ անոնք զայն պարփակեցին բազմաթիւ սաղմոսներու մէջ, որոնք երկրպագուներու կողմէ բարձրաձայն կը տաղերգուէին։ Եհովա Աստուած նոյնիսկ պատուիրած է իր երկրպագուներուն, որ իր անունը կանչեն, եւ իր հաւատարիմ ծառաները ասոր հնազանդած են (Յովէլ 2։32. Գործք 2։21)։ Հետեւաբար, ներկայիս ճշմարիտ քրիստոնեաները Աստուծոյ անունը յարգալից կերպով գործածելու չեն վարանիր, ինչպէս որ անկասկած Յիսուս ըրաւ (Յովհաննէս 17։26)։

Աստուածաշունչի թարգմանիչներ լուրջ սխալ մը կը գործեն, երբ Աստուծոյ անունը տիտղոսներով կը փոխարինեն։ Այսպէս ընելով անոնք Աստուած հեռաւոր ու անդէմ անձնաւորութիւն մը կը դարձնեն, մինչ Աստուածաշունչը մարդիկը կը յորդորէ որ ‘Տէրոջ հետ մտերմութիւն’ մշակեն (Սաղմոս 25։14, ԱԾ)։ Պահ մը խորհէ մտերիմ մէկ բարեկամիդ մասին։ Եթէ անոր անունը բնաւ չգիտնայիր, որքանո՞վ մօտիկ պիտի ըլլայիր իրեն։ Նոյնպէս, եթէ մարդիկ Աստուծոյ Եհովա անունը չգիտնան, ինչպէ՞ս կրնան իրապէս մօտիկ ըլլալ Աստուծոյ։ Ասկէ աւելին, երբ մարդիկ Աստուծոյ անունը չեն գործածեր, անոր հոյակապ նշանակութեան մասին ալ անտեղեակ կը մնան։ Աստուծոյ անուան նշանակութիւնը ի՞նչ է։

Աստուած իր անուան նշանակութիւնը անձամբ բացատրեց իր հաւատարիմ ծառային՝ Մովսէսի։ Երբ Մովսէս Աստուծոյ անուան մասին հարցուց, Եհովա պատասխանեց. «Ես պիտի ըլլամ ինչ որ կ’ուզեմ ըլլալ» (Ելից 3։14, ՆԱ)։ Ռոթըրհէմի թարգմանութիւնը (անգլերէն), այս խօսքերը կը թարգմանէ հետեւեալ կերպով. «Պիտի ըլլամ այն, ինչ որ կը հաճիմ ըլլալ»։ Ուստի Եհովա կրնայ ըլլալ այն ինչ որ հարկ է՝ իր նպատակները իրագործելու համար, եւ կրնայ պատճառ դառնալ որ իր ստեղծագործութիւնը ընէ ինչ որ հարկ է՝ Իր կամքը կատարելու համար։

Ենթադրենք որ դուն կրնաս ըլլալ այն ինչ որ կ’ուզես ըլլալ։ Այդ պարագային բարեկամներուդ համար ի՞նչ կ’ընես։ Եթէ անոնցմէ մէկը լուրջ հիւանդութեան մը բռնուի, կրնաս հմուտ բժիշկ մը դառնալ եւ զինք բուժել։ Եթէ ուրիշ բարեկամ մը սնանկանայ, կրնաս հարուստ բարերար մը ըլլալ եւ զինք ազատել։ Սակայն իրողութիւնը այն է, թէ ամէն բան ըլլալու կարողութիւնդ սահմանափակ է։ Բոլորիս պարագան ալ նոյնն է։ Մինչ Աստուածաշունչը կ’ուսումնասիրես, պիտի զարմանաս տեսնելով թէ Եհովա ինչպէս կ’ըլլայ այն ինչ որ հարկ է, իր խոստումները իրագործելու համար։ Եւ ան կը հաճի իր զօրութիւնը գործածել՝ ի նպաստ զինք սիրողներուն (Բ. Մնացորդաց 16։9)։ Անոնք որոնք Եհովայի անունը չեն գիտեր, իր անձնաւորութեան այս գեղեցիկ երեսակները չեն ըմբռներ։

Յստակ է ուրեմն, թէ Եհովա անունը Աստուածաշունչէն պէտք չէ՛ հանուի։ Անոր իմաստը գիտնալը եւ զայն մեր պաշտամունքին մէջ ազատօրէն գործածելը, շատ ազդու միջոցներ են մեր երկնաւոր Հօր՝ Եհովայի մօտենալու համարa։

ԴԱՆԻԷԼ մարգարէն, Յիսուսի ծնունդէն աւելի քան 500 տարի առաջ ապրած է։ Այսուհանդերձ, Եհովա Դանիէլի յայտնեց տեղեկութիւններ, որոնց շնորհիւ կարելի պիտի ըլլար մատնանշել այն ժամանակը, երբ Յիսուս պիտի օծուէր կամ նշանակուէր որպէս Մեսիան կամ Քրիստոսը։ Դանիէլի ըսուեցաւ. «Գիտցի՛ր ու հասկցի՛ր, թէ Երուսաղէմը նորէն շինելու հրամանը ելլելէն մինչեւ Օծեալ իշխանին գալը եօթը եօթնեակ ու վաթսուներկու եօթնեակ կայ» (Դանիէլ 9։25)։

Մեսիային գալու ժամանակը իմանալու համար, նախ պէտք է հասկնանք թէ ո՛ր թուականէն պէտք է սկսինք հաշուել։ Ըստ մարգարէութեան, պէտք է սկսինք՝ «Երուսաղէմը նորէն շինելու հրամանը ելլելէն»։ Այս «հրամանը ելլել»ը ե՞րբ տեղի ունեցաւ։ Աստուածաշունչի գրողներէն՝ Նէեմիայի համաձայն, Երուսաղէմի պարիսպները վերաշինելու հրամանը ելաւ «Արտաշէս թագաւորին քսաներորդ տարին» (Նէեմիա 2։1, 5-8)։ Պատմաբաններ կը հաստատեն, թէ Ք.Ա. 474 տարին՝ Արտաշէսի իշխանութեան առաջին ամբողջական տարին էր։ Հետեւաբար, իր իշխանութեան 20–րդ տարին՝ Ք.Ա. 455–ն էր։ Ուրեմն, Դանիէլի մեսիական մարգարէութիւնը պէտք է սկսինք հաշուել՝ Ք.Ա. 455–էն։

Դանիէլ ցոյց կու տայ, թէ մինչեւ «Օծեալ իշխանին» գալը որքա՛ն ժամանակ պիտի անցնէր։ Մարգարէութիւնը կը նշէ «եօթը եօթնեակ ու վաթսուներկու եօթնեակ»,– ընդամէնը՝ 69 եօթնեակ կամ շաբաթ։ Այս ժամանակաշրջանը որքա՞ն պիտի երկարէր։ Աստուածաշունչի կարգ մը թարգմանութիւններ կը նշեն, թէ ասոնք եօթը օրերէ բաղկացած շաբաթներ չեն, այլ՝ տարիներէ բաղկացած շաբաթներ։ Այսինքն, իւրաքանչիւր եօթնեակ կը ներկայացնէ եօթը տարի։ Վաղեմի հրեաները քաջածանօթ էին տարիներէ բաղկացած շաբաթներու կամ եօթնեակներու հասկացողութեան։ Օրինակ՝ անոնք ամէն եօթներորդ տարին՝ որպէս Շաբաթ տարի կը պահէին (Ելից 23։10, 11)։ Հետեւաբար, 69 մարգարէական եօթնեակներուն կամ շաբաթներուն գումարը հաւասար է՝ 7 x 69 տարիներու, կամ ընդամէնը՝ 483 տարի։

Այժմ կը մնայ հաշիւ մը ընել։ Եթէ Ք.Ա. 455–էն սկսեալ 483 տարի հաշուենք, մեզ կը բերէ Ք.Ե. 29 թուականին։ Ասիկա այն տարին էր, երբ Յիսուս մկրտուեցաւ եւ Մեսիան եղաւ (Ղուկաս 3։1, 2, 21, 22)a։ Ասիկա Աստուածաշունչի մարգարէութեան արտակարգ կատարում մը չէ՞։

ՈՐՊԷՍԶԻ կարենանք բնորոշել Մեսիան, Եհովա Աստուած ներշնչեց Աստուածաշունչի մարգարէներէն շատերը, որ մանրամասնութիւններ հայթայթեն խոստացեալ Ազատարարին ծնունդին, ծառայութեան ու մահուան մասին։ Աստուածաշունչի այս բոլոր մարգարէութիւնները կատարուեցան Յիսուս Քրիստոսի վրայ։ Անոնք զարմանալիօրէն ճշգրիտ ու մանրամասնուած են։ Ասիկա լուսաբանելու համար, նկատի առնենք քանի մը մարգարէութիւններ, որոնք նախագուշակեցին Մեսիայի ծնունդին ու մանկութեան առնչուած դէպքեր։

Եսայի մարգարէն նախագուշակեց, թէ Մեսիան պիտի գար Դաւիթ թագաւորի սերունդէն (Եսայի 9։7)։ Արդարեւ, Յիսուս ծնաւ Դաւիթի սերունդէն (Մատթէոս 1։1, 6-17)։

Աստուծոյ մէկ այլ մարգարէն՝ Միքիա, նախագուշակեց թէ այս մանուկը վերջապէս իշխան մը պիտի ըլլար եւ թէ ան «Բեթլեհէմ Եփրաթա»յի մէջ պիտի ծնէր (Միքիա 5։2)։ Յիսուսի ծննդեան ժամանակ, Իսրայէլի մէջ կային Բեթլեհէմ անունը կրող երկու գիւղաքաղաքներ։ Մէկը կը գտնուէր Նազարէթի մօտ՝ երկրին հիւսիսային շրջանին մէջ, իսկ միւսը՝ Երուսաղէմի մօտ, Հրէաստանի մէջ։ Երուսաղէմի մօտ գտնուող Բեթլեհէմը նախապէս կը կոչուէր Եփրաթա։ Յիսուս ա՛յդ գիւղաքաղաքին մէջ ծնաւ, ճիշդ ինչպէս որ մարգարէութիւնը նախագուշակած էր (Մատթէոս 2։1)։

Աստուածաշունչի այլ մարգարէութիւն մը նախագուշակեց, թէ Աստուծոյ Որդին «Եգիպտոսէն» պիտի կանչուէր։ Երբ Յիսուս մանուկ էր Եգիպտոս տարուեցաւ, եւ Հերովդէսի մահէն ետք ետ բերուեցաւ, այսպէս՝ մարգարէութիւնը կատարուեցաւ (Ովսէէ 11։1. Մատթէոս 2։15)։

«Մեսիային վերաբերեալ մարգարէութիւններ» ցուցակին մէջ, «Մարգարէութիւն» վերնագրին ներքեւ գտնուող համարներու ցանկը կը բովանդակէ մանրամասնութիւններ Մեսիային մասին։ Հաճիս ասոնք համեմատէ «Կատարում» վերնագրին ներքեւ գտնուող համարներու ցանկին հետ։ Ասիկա ընելը հաւատքդ աւելի պիտի զօրացնէ Աստուծոյ Խօսքին ճշմարիտ ըլլալուն հանդէպ։

Մինչ այս համարները կը քննես, ի մտի ունեցիր թէ մարգարէական բնոյթ ունեցող այս համարները գրուած են Յիսուսի ծնունդէն հարիւրաւոր տարիներ առաջ։ Յիսուս ըսաւ. «Պէտք է որ կատարուին այն ամէնը՝ որոնք Մովսէսին օրէնքին ու մարգարէներուն մէջ եւ սաղմոսներուն մէջ ինծի համար գրուած են» (Ղուկաս 24։44)։ Կրնաս Աստուածաշունչիդ մէջ ստուգել, թէ անոնք ի՛րապէս ամենայն մանրամասնութեամբ կատարուեցան։

ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԵԱՆ ուսուցումին հաւատացողները կ’ըսեն թէ Աստուած երեք անձերէ կը բաղկանայ,– Հայրը, Որդին ու Սուրբ Հոգին։ Նաեւ կ’ըսուի, թէ այս երեքէն իւրաքանչիւրը միւսներուն հաւասար է, ամենակալ ու անսկիզբ է։ Հետեւաբար, Երրորդութեան վարդապետութեան համաձայն, Հայրը Աստուած է, Որդին Աստուած է եւ Սուրբ Հոգին Աստուած է, բայց եւ այնպէս միայն մէ՛կ Աստուած կայ։

Երրորդութեան հաւատացողներէն շատեր կ’ընդունին թէ այս ուսուցումը բացատրելու անկարող են։ Բայց թերեւս անոնք խորհին թէ Աստուածաշունչը այդպէս կը սորվեցնէ։ Կ’արժէ նշել թէ Աստուածաշունչին մէջ բնա՛ւ չենք հանդիպիր «Երրորդութիւն» բառին։ Սակայն հոն կը գտնե՞նք Երրորդութեան գաղափարը։ Այս հարցումին պատասխանելու համար, ակնարկ մը նետենք աստուածաշնչական համարի մը վրայ, զոր Երրորդութեան կողմնակիցները յաճախ կը նշեն, զայն պաշտպանելու նպատակաւ։

«ԲԱՆԸ ԱՍՏՈՒԱԾ ԷՐ»

Յովհաննէս 1։1–ը կը նշէ. «Սկիզբէն էր Բանը ու Բանը Աստուծոյ քով էր եւ Բանը Աստուած էր»։ Նոյն գլուխին մէջ, Յովհաննէս առաքեալ բացայայտօրէն ցոյց կու տայ թէ «Բանը» Յիսուսն է (Յովհաննէս 1։14)։ Սակայն, քանի որ Բանը Աստուած կը կոչուի, ոմանք կ’եզրակացնեն թէ Որդին ու Հայրը պէտք է նոյն Աստուծոյ մաս կազմեն։

Ի մտի ունեցիր թէ Աստուածաշունչին այս մասը սկիզբը գրուած էր յունարէնով։ Յետագային, թարգմանիչներ յունարէն բնագիրը թարգմանեցին ուրիշ լեզուներու։ Սակայն Աստուածաշունչի կարգ մը թարգմանիչներ, չգործածեցին «Բանը Աստուած էր» արտայայտութիւնը։ Ինչո՞ւ։ Աստուածաշունչին գործածած յունարէն լեզուին մասին իրենց ունեցած գիտութեան վրայ հիմնուելով, այս թարգմանիչները եզրակացուցին թէ «Բանը Աստուած էր» արտայայտութիւնը պէտք է տարբեր կերպով թարգմանուի։ Ինչպէ՞ս։ Հետեւեալները կարգ մը օրինակներ են. «Լոկոսը [Բանը] աստուածային էր» (A New Translation of the Bible)։ «Բանը աստուած մըն էր» (The New Testament in an Improved Version)։ «Բանը Աստուծոյ քով էր եւ անոր բնոյթը ունէր» (The Translator’s New Testament)։ Այս թարգմանութիւններուն համաձայն Բանը՝ Ամենակալ Աստուածը չէa։ Այլ, Եհովայի արարածներուն մէջ իր վայելած բարձր դիրքին պատճառաւ է, որ Բանին կ’ակնարկուի որպէս «աստուած մը»։ Հոս՝ «աստուած» բառը կը նշանակէ «հզօր մէկը»։

ՅԱՒԵԼԵԱԼ ԻՐՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՁԵՌՔ ՁԳԷ

Մարդոց մեծամասնութիւնը չի գիտեր Աստուածաշունչին գործածած յունարէն լեզուն։ Ուստի ինչպէ՞ս կրնաս գիտնալ թէ Յովհաննէս առաքեալ իրապէս ի՛նչ ըսել կ’ուզէր։ Հետեւեալ օրինակին մասին խորհէ. ուսուցիչ մը իր աշակերտներուն նիւթ մը կը բացատրէ, որմէ ետք աշակերտները տրուած բացատրութեան շուրջ տարակարծիք կ’ըլլան։ Անոնք ինչպէ՞ս կրնան այս հարցը լուծել։ Թերեւս կրնան ուսուցիչէն յաւելեալ տեղեկութիւններ խնդրել։ Անկասկած, յաւելեալ իրողութիւններ իմանալը կրնայ անոնց օգնել նիւթը աւելի լաւ հասկնալու։ Նոյնպէս, Յովհաննէս 1։1–ին իմաստը հասկնալու համար, կրնաս Յովհաննէսի Աւետարանին մէջ Յիսուսի դիրքին վերաբերեալ յաւելեալ տեղեկութիւններ փնտռել։ Այս նիւթին շուրջ յաւելեալ տեղեկութիւններ գիտնալը, քեզի պիտի օգնէ ճիշդ եզրակացութեան յանգելու։

Օրինակ՝ նկատի առ թէ Յովհաննէս ինչ կը շարունակէ գրել առաջին գլուխին 18–րդ համարին մէջ. «Մէկը երբե՛ք [Ամենակալ] Աստուած տեսած չէ»։ Սակայն մարդիկ տեսած են Յիսուսը՝ Որդին, քանի որ Յովհաննէս կ’ըսէ. «Բանը [Յիսուս] մարմին եղաւ ու մեր մէջ բնակեցաւ, եւ անոր փառքը տեսանք» (Յովհաննէս 1։14)։ Ուստի ինչպէ՞ս կրնայ ըլլալ որ Որդին Ամենակալ Աստուծոյ մէկ մասն է։ Յովհաննէս նաեւ կ’ըսէ թէ Բանը «Աստուծոյ քով» էր։ Սակայն անհատ մը ինչպէ՞ս կրնայ մէկու մը քով ըլլալ եւ միեւնոյն ատեն ըլլալ ա՛յդ անձը։ Ասկէ զատ, ըստ Յովհաննէս 17։3–ի, Յիսուս իր եւ իր երկնաւոր Հօր միջեւ յստակ զանազանութիւն մը կը դնէ։ Ան իր Հայրը կը կոչէ՝ «միմիայն ճշմարիտ Աստուած»ը։ Իսկ Աւետարանին վերջաւորութեան, Յովհաննէս հարցերը կ’ամփոփէ, ըսելով. «Ասոնք գրուեցան, որպէս զի հաւատաք թէ Յիսուսը Քրիստոսն է, Աստուծոյ Որդին» (Յովհաննէս 20։31)։ Նկատէ թէ Յիսուս կոչուած է ոչ թէ Աստուած, այլ՝ Աստուծոյ Որդին։ Յովհաննէսի Աւետարանին մէջ հայթայթուած այս յաւելեալ տեղեկութիւնը ցոյց կու տայ, թէ ինչպէ՛ս պէտք է հասկցուի Յովհաննէս 1։1–ը։ Յիսուս՝ Բանը, «աստուած մըն» է այն առումով, որ բարձր դիրք ունի, բայց Ամենակալ Աստուածը չէ։

ԻՐՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ՀԱՍՏԱՏԷ

Անգամ մը եւս ուսուցիչին եւ աշակերտներուն օրինակին վրայ մտածէ։ Պատկերացուր որ նոյնիսկ ուսուցիչին յաւելեալ բացատրութիւնը ունկնդրելէ ետք, անոնցմէ ոմանք տակաւին կասկածներ ունին։ Անոնք ի՞նչ կրնան ընել։ Անոնք կրնան ուրիշ ուսուցիչի մը դիմել, նոյն նիւթին շուրջ յաւելեալ տեղեկութիւններ ձեռք ձգելու համար։ Եթէ երկրորդ ուսուցիչը հաստատէ առաջին ուսուցիչին բացատրութիւնը, աշակերտներուն մեծամասնութեան կասկածները կրնան փարատիլ։ Նոյնպէս, եթէ վստահ չես թէ Աստուածաշունչի գրողներէն Յովհաննէսը իրապէս ի՛նչ կ’ըսէր Յիսուսի եւ Ամենակալ Աստուծոյ միջեւ եղած փոխյարաբերութեան մասին, յաւելեալ տեղեկութիւններու համար կրնաս դիմել Աստուածաշունչի ա՛յլ գրողի մը։ Զոր օրինակ, նկատի առ ինչ որ Մարկոս գրած է։ Ամբարիշտ աշխարհի վերջին առնչութեամբ Յիսուսի խօսքերը մէջբերելով, ան կը գրէ. «Այն օրուան ու ժամուն համար մէ՛կը չի գիտեր, ո՛չ երկնքի մէջ եղող հրեշտակները եւ ո՛չ Որդին. հապա՝ միայն Հայրը» (Մարկոս 13։32)։ Այս խօսքերը ինչպէ՞ս կը հաստատեն թէ Յիսուս Ամենակալ Աստուածը չէ։

Յիսուս կ’ըսէ թէ Հայրը Որդիէն աւելի գիտէ։ Սակայն եթէ Յիսուս Ամենակալ Աստուծոյ մէկ մասն էր, ան պիտի գիտնար նոյն իրողութիւնները, զորս իր Հայրը գիտէր։ Հետեւաբար, Որդին ու Հայրը չեն կրնար հաւասար ըլլալ։ Այսուհանդերձ, ոմանք պիտի ըսեն. ‘Յիսուս երկու բնոյթ ունէր։ Հոս ան կը խօսի որպէս մարդ’։ Բայց նոյնիսկ եթէ այս ըլլար պարագան, ի՞նչ կրնայ ըսուիլ սուրբ հոգիին մասին։ Եթէ սուրբ հոգին Աստուծոյ մաս կը կազմէ՝ ինչպէս Հայրը, ուրեմն Յիսուս ինչո՞ւ չ’ըսեր թէ սուրբ հոգին գիտէ՝ այն ինչ որ Հայրը գիտէ։

Մինչ Աստուածաշունչի ուսումնասիրութիւնդ կը շարունակես, պիտի հանդիպիս այս նիւթին առնչուող բազմաթիւ այլ աստուածաշնչական հատուածներու, որոնք պիտի հաստատեն Հօրը, Որդիին եւ սուրբ հոգիին մասին ճշմարտութիւնը (Սաղմոս 90։2. Գործք 7։55. Կողոսացիս 1։15)։