Kanser​—Kasanot’ Panagbalinyo a Manangsuportar?

“Iti tengnga ti aniaman nga aramid iti klinika isut’ pannakasapul ti doktor a mangipamatmat ti empatia ken tulongan ti pasiente a makaawat iti sakitna.”​—Holistic Medicine.

TI PANANGAYWAN kadagiti pasiente ti kanser ket maysa a dakkel a karit, nangnangruna kadagiti kameng ti medisina a direkta a makilanglangen iti pasiente. Naipasangoda iti dua a narigat a pagpilian​—ti pannakasapul ti panangipakita ti empatia ken ibaga ti pananginanama ken kasta met ti pannakasapul ti panangliklik ti addaan sentimiento a panangsango iti masakit. Aniat’ kayat a sawen daytoy nga addang?

Dagiti dodoktor ken nars a kankanayon a makilanglangen kadagiti pasiente ti kanser dida mabalin a palubosan ti bagbagida a makipagtuok iti tunggal pasiente, ta no saan maaddaanda ti nakaro a panagliday. Ti Agriingkayo! nagsaludsod iti dati a parmasiutika ti ospital maipapan iti daytoy a banag. Kunana: “Kasapulan a makilangenak kadagiti amin a klase ti doktor ken espesialista idiay ospital. Dagiti kankanayon a kasla naliday wenno nalaka a maup-upay isuda dagiti espesialista ti kanser.”

Maigiddato iti dayta, dagiti kameng ti medisina ti di basta agbalin nga awan pannakaseknanda wenno awan riknada ta mangnamnama dagiti pasiente kadakuada. Kas ti insurat ni Maurice Finkel iti Fresh Hope in Cancer: “Kangrunaan ngem amin, ti kasapulan ti pasiente ti kanser ket namnama. Namnama a mangted kenkuana ti pigsa a makidangadang iti sakitna​—uray no mapaay iti pannakidangadangna. . . . Ti managlusulos kankanayon a matay, ti mannakilaban ket addaan gundaway nga agbiag.”

Ti papel ti doktor ket delikado, kasla ti pannagna iti naigalut a tali. Kasapulan a rukodenna no kasanot’ kaaduna nga impormasion maipapan iti dayta a sakit ti tumulong iti pasiente a makilaban a maibusor iti daytoy. No agsao iti adu unay, maiturongto ngata ti pasiente iti pannakaabakna? Dagitoy a bambanag ti agduduma manipud nadumaduma a kultura.

Kinapatang ti Agriingkayo! ni Tomoyoshi Hirano manipud Japan nga iti nabiit pay ket natay dagiti katuganganna gaput’ kanser. Inlawlawagna: “Ti kulturami a Hapones ket adda tendensiana a mangilimed kadagiti di nasayaat a kinapudno. Ti doktor dina ibaga iti katugangak a lalaki nga adda kanserna. Kinapudnona, dina pay ibaga kadagiti annakna a babbai. Kayatna laeng nga ibaga kaniak, maysa a ‘tagaruar,’ wenno saan a kameng ti pamilia dagiti nasaem a kinapudno iti dayta a kaso. Kasapulan koma nga aramidek amin a desision a di pulos pakpakaammuan ti asawak wenno ni tatangna. Nupay kasta, mariknak kas maysa a Kristiano, rebbengko ti mangibaga ti kinapudno iti nataktika a pamay-an ket saan nga ilimlimed dagiti kinapudno.”

Iti sabali a bangir, iti Makinlaud a kultura, no ti doktor dina lawlawagan a naan-anay ti kasasaad, mapabasolto aya kalpasanna agsipud ta ti pasiente ket nagdesision nga awan ti makaanay nga impormasion? Kinapudnona, kaaduanna ti agpannuray iti no ania ti kayat a maammuan ti pasiente ken no kaano a kayatna a maammuan daytoy. Kas kuna ni Dr. Charles F. McKhann: “Nabigbigko a no dagiti tattao ket makapagimtuodda kadagiti naririgat a salsaludsod, ti kababassitan a mayanatup kadakuada isut’ kinapalungdo ti doktor ken ti abilidadna a mangted kadagiti nainkalintegan a sungbat.”​—The Facts About Cancer.

Gapuna, makapabileg unay no dagiti kameng ti medisina ket pudno a naasida kadagiti pasienteda. Daytoy ti mangipaganetget ti kinapateg ti panangpili ti maysa a doktor a nasayaat a pakilangenanyo. Innayon ni Dr. McKhann: “Ti maysa a doktor a pudno a mapagtalkanyo ti makaaramid ti aniaman a banag nga ad-adda a mapalubosan. Ti doktoryo ket masapul a naasi, mannakaawat, ken interesado kenka kas maysa a persona ken kas maysa a pasiente.”

Kas panangipakita a saan amin a kameng ti medisina ti kankanayon a sensitibo kadagiti pakasapulan dagiti pasiente, ti nars ti maysa a pasiente ti kanser ti nagsurat iti The New York Times: “Ti mamagsiddaaw unay kaniak ket isu dagiti pasiente ken pamilia a makalasat, saan nga iti kanser, no di ket kadagiti mangay-aywan ti salun-at a propesional ken dagiti pasilidad, a ti organisasionna ken patakderna ket kasla nadisenio tapno mangupay, mangpakapuy ken mangpaidam kadakuada kadagiti kinabaknang ken badang a kasapulan unay iti kasasaadda.” Ginibusanna ti suratna babaen ti panangisingasingna a “masapul a tandaanantayo a nalaing a ti kinasensitibo, kadawyan a panagraem, panagkatawa, ken panangay-aywan ti tao ket ‘ig-igamda’ met iti pannakirupak a maibusor iti kanser.”

Dagiti dadduma, kas kadagiti asideg a kakabagyan ken gagayyem, ti addaan met ti napateg nga akem iti panangtulong iti masakit. Daytoy ket nangnangruna a pudno iti kaso ti asawa a lalaki, asawa a babai, wenno annak ti maysa a pasiente. Tapno maiyilustrar ti klase ti badang a mabalin a maited dagiti dadduma, ti Agriingkayo! kinapatangna dagiti sumagmamano a mannakibadang nga assawa ken sumagmamano a nakalasat iti kanser.

“Kasapulan a Balbaliwak dagiti Iyun-unak”

Ti nasken nga akem ti manangsuportar a pamilia ket mailawlawag babaen ti kaso ni Terry. Beinte otso ti tawenna idi masukalanna idi maudi nga aldaw ti 1982 nga addaan ti “agresibo” a makapapatay a kanser. Inikkan dagiti doktor ti 6 aginggat’ 12 a bulan laengen a panagbiag. Kasano nga isu ken ti asawana a ni Paul sinangoda dayta a kasasaad?

Inlawlawag ni Paul iti Agriingkayo!: “Nariknak a kasapulan a sanguek ti kinapudno. Addaan laengen ti sumagmamano a bulan a panagbiag ket no mabalin kayatko met a padasen a pagbalinen a nadayaw ti pannakatayna. Kitaem, ti chemotherapy a panangagas ket mabalin a nakadawdawel unay, babaen ti panagkalbo ken pasaray pannakaulaw ken panagsarwa.”

Agriingkayo!: Kasano nga inapektaran daytoy ti biagmo kas maysa nga asawa a lalaki?

“Kayatna a sawen a balbaliwak dagiti iyun-unak iti biagko. Dagiti sansanikua ken kuarta ti bimmassit ti pategna. Nabigbigko a ngangngani kasapulak ti agbalin a nars iti amin a tiempo tapno isut’ aywanak. Naadalko met ti panangsanay ti kinaanus ken ti di panangikankano ti pannakaibabain no kellaat a sumken ti sakitna. Nagasat ta, manginanama unay ket di naigamer iti panangay-ay iti bagina. Daytat’ nangtulong kaniak a nangpalaka iti akemko.”

Agriingkayo!: Ania dagiti dadduma pay a singasing a maitedmo kadagiti kakabagyan ken gagayyem dagiti biktima ti kanser?

“Saanyo a pulos iparparikna iti ay-ayatenyo nga isu ket maysa a dadagsen kadakayo. Ipakitayo ti empatia. Adalenyo ti mangipangag kadagiti rikriknaenda tapno ammoyo no aniat’ sawenyo ken kaano. No dadduma kayatda a maawan ti dadagsen ti bagbagida, ket no dadduma daytoy ti kaudian a tema a pagregreggetanda a pagsasaritaan.”

Agriingkayo!: Aniat’ nangtulong ken Terry a mangibtor ti pannakasuotna?

“Dagiti padami a Saksi ket manangsuportarda la unay iti panangbisita ken panangtulongda kadakami iti panangpakan. Manipud iti ad-adda a manayon a panangmatmat, ti panagadalna iti Biblia ti nangted kenkuana ti nalawag a panangmatmat iti namnama a panagungar ken ti tiempo nga awanton ti ipapatay wenno sakit iti daga.”

Kas ti impagarup dagiti doktor, kasakbayan ti panagngudo ti tawen, natay ni Terry, idi Oktubre 1983.

Kalidad ti Biag ken dagiti Kalat

No ti maysa ket kinapetan ti delikado a sakit, ti saludsod a bumangon ket, Kasanot’ kabayagna pay ti panagbiagko? Lawlawas? Bulbulan? Tawtawen? Iti dayta a punto, ti kalidad ti panagbiag ti agbalin a napatpateg. Dagiti nagapuanan, uray no babassitda a banag, kas ti panagaramid ti surat ken panagbasa ti libro, ti agbalin a napateg ket paragsakenna ti biag. No kabalinan ti panagtrabaho, daytoy ket maysa a panangagas.

Daytoy a punto de vista ti pinatalgedan ti 46-años a ni Barbara manipud Inglatera. Idi 1980, natakuatanna nga adda kanserna iti suso. Manipud idin ket nagwaras iti dadduma a paset ti bagina. Nupay kasta, ti chemotherapy ken radiation therapy ti nakatulong kenkuana. Kasanot’ panagtultuloyna nga agbiag? “Nasarakak a ti kadda dagiti mabiit-magun-odan a kalat isut’ nasayaat para kaniak. Agplanoak a nasakbay para laeng kadagiti nalaka a magun-odan a kalat iti asideg a masakbayan. Iti kasta, nasarakak nga adda rasonko nga agragsak ken agbalin a kontento.

“Ti panangpadas a mangpanunot kadagiti dadduma pay ken ti pannakaseknan kadakuada ti pudno a nakatulong kaniak. Gapuna kupadoek ti bagik iti panagipatulod kadagiti cards tapno liwliwaek dagiti dadduma a masaksakit. Kasta met maragsakanak manipud iti panagsuratko kadagiti dadduma.”

Ket kasano met ti panangbadang kenkuana ni Stephen a lakayna? “Ti kaadda ti pudno nga interesko iti kasasaad ni Barbara ti nakatulong met kenkuana. Agkaduakami a mangsango kadagiti isuamin. Kas pangarigan, nupay no kaay-ayomi a dua ti agbasa, nasarakanmi a nagsayaat ti panangibasami a napigsa iti maysa ken maysa ket iti kasta agrinnanudkami iti kapadasan.”

Maysa a Pannakaatake ti Puso,Idin Kanser

Ti lakay ni Dode a ni Charles, maysa a nabisked a lalaki idi agtawen ti 60, ket kinabil ti maysa a nadagsen a sakit ti puso idi 1985. Adda iti nainget a pannakaaywan iti siam nga aldaw ngem rimmuar manipud iti dayta a kapadasan nga addaan ti maysa a determinasion agsipud ta iti uneg ti innem a lawas nagsublin iti trabahona. Idin idi Setiembre iti dayta a tawen, nangrugi a naaddaan ti di matengngel a panagtig-ab kabayatan a mangmangan. Kalpasan ti pannakaeksaminna, maatap nga addaan ti kanser ti tian. Naoperaan idi Disiembre. Kalpasan ti uppat a lawas nagsubli iti trabahona!

Kasanot’ panangtulong ni Dode ken lakayna kadagitoy narigat a bulbulan? Insungbatna: “Dikam sinayang ti tiempo ken pigsa kadagiti negatibo a panangpattapatta. Naguraykami tapno maammuan dagiti kinapudno iti dayta a kaso sakbay a pinagsaritaanmi wenno tiningitingmi ti aramidenmi.

“Iti panangawatmi ti rekomendasion dagiti doktor ken siruhano maipapan iti nasken a panangagas, inawatmi dayta nga addaan ti naan-anay a panagtalek. Tinaginayonmi dagiti panagsasaritami a positibo ken nagpanunotkami kadagiti pamay-an ti panagimbag. Ti lakayko addaan ti espiritu ti pannakilaban, ket desidoak a mangtulong kenkuana.”

Agriingkayo!: Ania pay ti inaramidmo tapno maaddaan ti positibo a panagpampanunot?

Dode: “Inupayko wenno linimitarak ti panagbisita bayat ti panagianna iti ospital. Dagiti panagbisita ket kasapulan a maitulag nga umuna ken kasapulan a mabiitda laeng. Iti dayta a pamay-an mabalinko a mailasin dagiti nasayaat ti rantada a tattao a mabalin a makabannog kenkuana. Kinaagpaysuanna, nasaysayaat ngem ti panagbisita isu dagiti ginasgasut a get well cards nga inawatna.”

Agriingkayo!: Ammomi a maysaka a nars a registrado ket nakipagtrabahokan a kadua dagiti adu a doktor. Ngem itatta, kas maysa nga asawa ti pasiente, iti panagkunam kasano a makabadang dagiti doktor?

Dode: “Kas ti inaramid ti doktor iti kasomi, mamatiak a masapul a mangipakaammo ti maysa a positibo a panangmatmat iti pasiente. Masapul nga ibagana laeng kenkuana ti banag a kayatna a maammuan ken dagiti maitunos kadagiti saludsodna. Siempre, ninamnamak a dagiti doktor ket prangkada kaniak. Ngem iti lakayko, kayatko a mangitukitda ti bukel ti namnama, saan a pannakaupay. Isu a malaksid no ti pasiente dumawat ti sungbat, diak mamati a kasapulam nga ibaga iti asinoman nga addaan laengen ti sumagmamano a bulbulan a panagbiag. Bay-am nga agpannuray dayta iti kasasaad ken determinasion ti pasiente.”

Agriingkayo!: Aniat’ timmulong kenka tapno makidangadang iti inaldaw-aldaw?

Dode: “Simpatia! Ti manangsuportar nga asawa adda iti sidong ti rigat iti panangpadasna a mangaramid ti maysa a natured a pannakilaban. Isu a nasayaat no agsaludsod ti sinoman, ‘Kumostaka Dode?’ Iti kasta ammok a maawatanda met ti suotko.

“Nasarakak met, a ti panagkatawa makatulong kadakami. Agsipud ta agpada a kayatmi ti golf ket isu kumutkuttong, maysa nga aldaw kinunak kenkuana, ‘Diak ammo no dagita sakam number three woods wenno number four irons itan!’ Nagkatawa. Ken ammoyo, iti uneg ti innem a lawas iti dayta nga operasion, kaduak a nagay-ayam iti 18 nga abut ti golf!”

Aniat’ marikna ni Charles a kadakkelan a banag a nakapabileg kenkuana kas maysa a pasiente?

“Makailistaak iti tallo​—ni baketko, dagiti kameng ti ospital, ken isuamin a gagayyemmi. Naaddaankami iti nakaskasdaaw a tulong manipud kadagiti kameng ti medisina. Inlawlawagda a nasapsapa kadakami ti amin nga addang a maaramid iti pannakaopera, ket trinatodakami kas indibidual saan a kas awan mamaayna. Kas bungana, naaddaankami ti naan-anay a panagtalek kadakuada ket daytat’ timmulong kadakami nga agbalin nga optimistiko.

“Siempre, ti kasayaatan a badangko ket isu ti asawak. Ket kas dati a nars, daytat’ namagbalin a nasaysayaat pay para kaniak. Ti panagkararag isu pay ti dakkel a liwliwa ken pigsak. Nagkararagak tapno makapagtultuloyak nga agtrabaho . . . ket adtoy makitadak iti opisinak!”

Panangsango iti Kinapudno, Panagbiag nga Addaan iti Namnama

Kinapatang ti Agriingkayo! ni Ethel, a ti lakayna a ni Stan ket nabiit pay a natay iti kanser idi agtawen ti 65.

Agriingkayo!: Ania a panangagas ti naaramid ken Stan?

Ethel: “Ti kanser ti patongna ti immuna a natakuatan idi Enero 1985. Di nagbayag kalpasan dayta, natakuatan nga addaan pay kadagiti tumor iti bara, iti mata ken iti utek. Naikkan iti chemotherapy para iti bara ken kadagiti sesion ti radiation para kadagiti dadduma a lugar. Kabayatanna kasla umim-imbagen ket agpalplanon iti panagbiahe. Idin iti maysa nga aldaw, isut’ nagsarsarwa iti kasta unay, ket ammomi a daytat’ pannakabignat. Agarup iti dayta a kanito ken agtultuloy, ammomin a di makalasat.”

Agriingkayo!: Ngarud kasanot’ panagtignayyo iti dayta a kinapudno?

Ethel: “Nagsaritaanmi nga awan inlimlimedmi ti maipapan iti kasasaadmi, ket ni Stan sinangona ti kinapudno. Kinaagpaysona, babaen iti kababalinna, tinulongannak a mangsango iti kinapudno iti dayta a kasasaad.

“Saanak a daydiay tipo a managsangit, ket ikagumaanak a liklikan ti agsangit iti imatangna. Ngem malagipko iti maysa nga aldaw a nakitak nga agsangsangit, ket nailuyosak met nga agsangit. Kinunak kenkuana, ‘No makasangitka, nasayaat no aggiddanta nga agsangit ket mabang-aranta.’ Isu a nagsangitkami a dua, ket pagarupko a daytoy ti nangpabang-ar kadakami. Immisem a kasla mababain kalpasanna, ngem ammok nga adda nagimbaganna kadakami.

“Maysa pay a nasken a banag isu ti namnamami ti Biblia a panagungar. Kanayonmi a pagsasaritaan dayta. Kunaenna: ‘Maturogak laeng ti apagbiit. Ket kalpasanna agsubliakto inton ti baro a sistema ti sumukat iti daga.’ Ti pammatimi ti nangaramid iti dakkel a paggidiatan.”

Ti Kanser ken ti Pammati

Agsipud ta ti kanser ket personal a pannakirupak, ti nabileg a pammati ti mabalin a makatulong. Ti kararag, nga isut’ pannakisarita iti Dios, mabalin nga addaan ti mamagsimbeng unay nga impluensia. Kas kunaen ti Biblia: “Dikay madanagan iti uray ania, no di ket kadagiti isuamin, maipakaammo koma dagiti dawdawatyo iti Dios; ket ti talna ti Dios a daeganna ti amin a pannakaawat aywanannanto dagiti puspusoyo ken dagiti panunotyo ken Kristo Jesus.”​—Filipos 4:6, 7.

Maitunos iti natungpalen a padto ti Biblia, ti tiempo ket asidegen inton ti Dios “punasennanto ti amin a lulua kadagiti matmatada ket awanton ni patay, ket awanto metten ti sasaibbek wenno sangsangit wenno rigrigat. Dagiti immuna a bambanag napalabasdan.” Wen, iti babaen ti panagturay ti Pagarian ti Dios, ti kanser, kasta met kadagiti isuamin a dadduma pay a pagrigatan, ti maawanton. Dayta a tiempo asidegen.​—Apocalipsis 21:3, 4; Lucas 21:29-33.

[Kahon iti panid 17]

Positibo a Panangtulong ti Bagi Para kadagiti Pasiente ti Kanser

1. Dika palubosan nga agturay ti panangilibak. Agbalin a realistiko ket sanguem ti problema. Iti kasta a pamay-an, mausarmo a nalaing ti kaaduan kadagiti tiempom.

2. Maaddaanka kadagiti mabalin a maragpat a plano wenno kalat para kadagiti bambanag a kayatmo a maaramidan. Maaddaanka iti panggep iti biagmo. Ti biag nga awan panggepna ket ungaong. Di kasapulan a kasta​—agpannuray dayta kenka.

3. Agingga a kabalinam, agtalinaedka nga aktibo. Uray no di mabalin iti pisikal, ti biag ti pampanunotmo ket di pay nagngudo. Isu nga apay a gibusam a nasapsapa? Pagtalinaedem nga aktibo ti panunotmo​—panagbasa, panagsurat, panagpintura, panagadal. Inayonmo pay dagiti baro a proyekto.

4. Parang-ayem ti positibo a kababalin tapno maaramatmo a nainsiriban dagiti kinabaknangmo. Ti panangay-ay ti bagi ket naimbubukodan ken makadadael ti bagi. Agpanunotka maipapan iti no ania ti maaramidam para kadagiti sabsabali. Dagiti gagayyemmo ken kakabagiam ti mabalin a mapabileg babaen iti positibo a kababalinmo.

5. Padasem a pagtalinaeden ti kinaragsak ken ti abilidad a mangkatawa ti bagim. Kitaem dagiti rosas, saan laeng a dagiti siit. Tagipatgem ti kinapudno a sibibiagka, saan a basta ti kapanunotan a matmataykan kas iti tunggal maysa.

[Ladawan iti panid 16]

Dagiti kameng ti medisina, ay-ayaten iti biag, ken gagayyem mabalinda amin ti bumadang