Panangduktal Kadagiti Palimed ti Igat

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Ireland

DAGITI igat pinagsiddaawda ni Aristotle, maysa a Griego a pilosopo idi ugma. Nupay kasta bayat ti panangusigna kadagitoy nalamuyot-kudilda, kas uleg nga ikan, awan nakitana a mabagbagi wenno bugida. “Ti igat,” kinunana, “ket saan a lalaki wenno babai, ken awan seksona.” Inngudona: “Nagtaud dagiti igat kadagiti maaw-awagan a ‘bagis ti daga’ a kadawyan a dumakkel iti kapitakan ken iti naagneb a daga.”

Naduktalan dagiti moderno a managsirarak daytoy a misterio maipapan iti igat. Ilawlawag ni Christopher Moriarty iti Department of the Marine idiay Ireland a nupay makita iti kaaduan nga ikan dagiti naisalsalumina a bugida, awan man la ti ipakita ti igat nga uray bassit laeng a bugi. “Ti obario ti igat,” kunana, “saan unay a madlaw​—ngangngani di makita kadagiti urbon nga specimen, ken basta puraw, kasla bayas a ribbon kadagiti natataengan.”

Yantangay awan pay ti natiliw a nagbugi nga igat, agingga kadagiti moderno a tiempo, maawatanyo no apay a nasdaaw ni Aristotle. Gapu ta awan mikroskopiona, saanna a naammuan no nagtaudan dagiti igat.

Nupay naduktalanen dagiti sientista daytoy a misterio maipapan iti igat, adda pay laeng dadduma a pagsidsiddaawanda. Usigenyo, kas pangarigan, ti panagbiag ti igat ti tamnay iti Europa, ket kitaenyo man no talaga a dinakay pagsiddaawen.

Ti Misterio ti Nagtaudanna

Iti kada primavera, agsangpet iti asideg dagiti takdang ti Makinlaud nga Europa ken Norte Africa ti minilion a bassiusit nga igat a 5 inggat’ 8 centimetro ti kaatiddogda​—a maawagan elver. Naggapuanda? Agingga idi 1920’s, awan pay laeng ti makaammo.

Nupay kasta, idi arinunos ti maika-19 a siglo, naaramid ti maysa a makapasegga a panagtakuat a nakatulong iti pannakaduktal daytoy a misterio. Napaliiwda a ti igat, kas ti tukak ken ti kulibangbang, mangrugi iti nadumaduma a porma. Idi laeng a naammuan dagiti biologo a ti maysa a narapis, nasaragasag nga ikan a maawagan leptocephalus, a bassiusit ti ulona ken kas bulong ti willow ti bagina, nagbalbaliw ti itsurana, a nagbalin a bassiusit a nasaragasag a semilia a maawagan glass eel.

Idi naammuanen ti pannakainaig ti leptocephalus iti glass eel, mabalin idin a tuntonen ti naggapuan dagiti semilia ti igat. Idi 1922, natakuatan ti oceanographer a taga Denmark a ni Johannes Schmidt a dagiti amin nga igat ti Atlantic agbugida idiay baybay Sargasso, maysa a nasaknap, nalumot a paset ti taaw idiay North Atlantic. Agbugi sadiay ti igat ti America ken Europa, ket adda pay sabali a misterio sadiay.

Agturongda iti Nadumaduma a Ruta

Nagduduma ti turongen dagiti semilia ti igat ti America ken Europa sadiay asideg iti Bermuda. “Di pay naduktalan no kasanoda nga ammo no sadinot’ papananda idinto ta awan pay kadakuada ti nakakita iti ‘pagtaenganna,’” kuna ti The Fresh & Salt Water Fishes of the World. Kuna pay ti libro: “No dagiti igat ti America, agdaliasatda iti agarup 1,600 kilometro; agarup makatawen ti biahe. Agdaliasat dagiti igat ti Europa iti 5,000 kilometro wenno nasursurok, a ngangngani tallo a tawen ti kapaut[na]. Kasta met a makapasiddaaw ti kinapudno a nupay nagduma ti idadakkel ti dua nga igat [a gistay imposible a paggidiaten], tunggal maysa ket ngangngani agpadan iti kadakkel apaman a makagtengdan iti destinasionda.”

Adda la ketdi nakaskasdaaw a nakaisigudan a mangiturturong kadagitoy a dua a kita ti igat a mapan iti bukodda a turongen. Maipapan iti daytoy misterioso a pasamak, kunaen ti libro a Fishes of Lakes, Rivers & Oceans: “No kasano ken apay a mabalinanda daytoy ket pagsidsiddaawan pay laeng a kas iti panagsiddaaw idi tiempo ni Aristotle no sadinot’ nagtaudanda.”

Biag iti Tamnay

No dagiti dumakdakkel nga elver, nga itan ket dumuyaw-kape ti kolorda, naballasiwdan ti taaw, sigud nga agturongdan iti tamnay tapno makapanda kadagiti danaw, libtong, ken banaaw a sadiay ti pagbalinanda a nataengan iti sumaganad a 15 a tawen wenno nasursurok pay. Ikagumaanda ti makagteng iti kayatda a papanan.

Iladawan ti libro a The Royal Natural History “nga agbalin a nangisit dagiti takdang dagiti karayan gapu iti kaadu dagitoy a kasangsangpet a babassit nga ikan.” Kunana pay: “Dagitoy a babassit nga igat ket napaliiw a rumkuasda kadagiti napegges-ayusda a danaw, sada aguyas kadagiti tubo wenno pagayusan . . . ket lasatenda pay ketdi ti maysa a naagneb a daga tapno makapanda iti kayatda a lugar.”

Idiay Karayan Bann iti Makin-amianan nga Ireland, nangitapog dagiti dumadaklis iti naaramid garami a pagulian dagiti elver iti kapepeggesan a paset ti karayan. Dagitoy a lubid ket kalay-aten dagiti elver sada agturong kadagiti espesial a tangke a sadiay ti pakabilanganda​—20,000,000 kadakuada iti kada tawen!

Panagbalbaliw ken Iyaakar

No nataenganen dagiti igat, adda pay misterioso unay a mapasamak. “Mapasamak ti agsasaganad a panagbalbaliw a mainaig iti tiempo kasakbayan ti kinanataenganda,” kuna ti libro a Fishes of the Sea. “Dumakkel ti matada ket ad-adda nga agbalin a nasiput kadagiti adalem a dandanum ti taaw; marunot ti bagisda sa dumakkel dagiti organoda para iti panagpaadu. Agbalin met a kasla nasilap a dapo ti kasla dumuyaw-kape a kolorda.”

Iti kada otonio, mangrugi dagiti nataengan nga igat iti 5,000 kilometro a panagdaliasatda nga agsubli idiay baybay Sargasso. Awan ti makaammo no kasanoda a maaramidan daytoy a naisangsangayan a panagdaliasatda. Saanda a mangan ket kabayatan ti innem a bulan a panagdaliasatda agpannurayda iti taba a naurnong iti bagida.

Kunaen dagiti biologo nga apaman a nakasublin dagiti igat kadagiti adalem a dandanum ti baybay Sargasso, agbugi ti kabàyan nga igat iti 10 inggat’ 20 milion, ket ti kalakian pagbalinenna ida a pertilisado. Inton agangay, matayen dagiti nataengan. Tumpaw dagiti pertilisado a bugi ket mapessaan a kas ti bulong-sukogda a leptocephalus, ket kompleton ti biagda.

Apay nga awan pay laeng natiliw a nagbugi nga igat? “Saandan a mangmangan, yantangay narunoten ti bagisda, isu a saanda a matiliw babaen ti banniit,” kuna ni Christopher Moriarty. “Agbugida iti adalem unay a lugar,” intultuloyna, “ket yantangay nalawlawa ti Baybay Sargasso ngem iti British Isles, sa naatap a parsua dagiti igat, kanayon latta a maliklikanda dagiti napartak-panaggarawda nga iket.”

Nalabit maipanayagto amin a misterio daytoy a naisangsangayan a parsua. Kabayatanna, sigun ken managsirarak a Moriarty, no makapaintriga nga ikan ti pagsasaritaan, ‘ti igat ti talaga a kangrunaan.’

[Kahon iti panid 18]

Putahe nga Igat

Nupay maariek ti dadduma a mangan iti igat, iti dadduma a paset ti lubong, magusgustuanda unay dayta a putahe. Kayatyo kadi ti agluto iti igat? Dinamag ti Agriingkayo! iti maysa a kusinero idiay Makin-amianan nga Ireland no kasano ti mangluto iti dayta. Adtoy ti dua kadagiti singasingna:

Gisado nga Igat: Kasapulanyo ti dua a kalalaingannat’ kadakkelna nga igat nga agarup 50 centimetro wenno nasursurok pay. Masapul a lalaten ken isiitanyo ida sayo iwaen iti sag-lilima a centimetro. Kasapulanyo met ti uppat a kutsara a lana ti olibo; sumagmamano a nataltal a ngipen ti bawang; maysa a bouquet garni; tubbog ti maysa a kahel; sumagmamano nga ukis ti kahel; sangapirit a nalabaga a sili; sangapirit nga asin; lima nga onsa ti nalabaga nga arak.

Ibukbokyo ti lana ti olibo iti maysa a banga wenno dakkel a napuskol a pariok tapno malaonna amin dagiti ramen. Inayonyo ti nataltal a bawang, bouquet garni, tubbog ti kahel ken ti ukisna, ken ti nalabaga a sili. Asinanyo ti igat sayo ipisok iti insaangyo. Bukbokanyo iti nalabaga nga arak, ken danumanyo iti umdas a manglapunos iti igat. Isaangyo nga awan kalubna iti kalalainganna a pudot iti agarup 30 a minuto agingga a naluton ti igat. Adawenyo kadagiti para napudot a malukong.

Palaman nga Igat: Ipisokyo iti pariok ti maysa a tasa ti nalalaten, naisiitanen, natadtad nga igat. Inayonyo ti natadtad a sibuyas, carrot, maysa a leppak ti kinsay, maysa a bulong ti laurel, bassit a parsley, asin ken pamienta, ken kalalainganna a danum, ginebra, wenno suka ti mansanas kas ramenna. Alay-ayanyo a pabureken a nakakalub iti agarup maysa nga oras. Ikabilyo ti naluto nga igat iti maysa a pagikkan. Paatiananyo ti nabatbati a ramen agingga a kakapat laengen ti nabati a danumna, sayo ibukbok ti nasagat a digona iti igat. Saanyo nga ilalaok dagiti nateng ken yerba. Palamiisanyo ti igat ken ti digo tapno agbalin a palaman. Ipalamanyo dayta iti namantekiliaan a tinapay sayo pakuyogan iti lemonada.

[Kahon iti panid 19]

Ammoyo Kadin?

Ag-maysa a metro ti kaatiddog ti maysa a nataengan a kabàyan nga igat iti Europa, ngem ti kalakian ket kagudua laeng iti dayta.

Di pulos umakar ti dadduma a nataengan nga igat nga agtataeng kadagiti natamnay a libtong wenno danaw. Agbiagda kadagita a lugar iti 50 a tawen wenno nasursurok pay.

Agbiag dagiti igat iti unos ti 48 nga oras nga awan iti danum.

Ti nairekord a kabaketan nga igat ket naawagan Putte. Natay idi 1948 iti maysa nga aquarium idiay Denmark idi agtawen iti 85.

Napigsa ti panagangot dagiti igat, a kas iti aso.

[Ladawan iti panid 17]

Nakaad-adu ti igat idiay Karayan Bann ti Ireland