Marka iti Rupa—Mapukpukawen nga ‘Identity Card’ ti Nigeria
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY NIGERIA
MAYSA nga agsapa idi arinunos ti dekada 1960, inasitgan ti agtawen iti innem a ni Danjuma ni tatangna ket impapilitna a pamarkaan ti rupana a kas iti pagpampannakkel dagiti umili nga Igala a marka kadagiti rupada. Para ken ni Danjuma, saannan a maibturan ti pananguyaw dagiti kaeskuelaanna a mangrurrurod kenkuana gapu ta awan marka iti rupana. Nupay gagangay a dagiti Igala a maladaga nga awan pay laeng ti gawayda ti masugatan, matmatan dagiti barito a dagiti marka ket pagilasinan ti kinatured. Ibilangda dagidiay awanan marka kas takrot a di makaibtur iti panangsugat.
Agingga iti daydi a kanito, saan a kayat ti ama ni Danjuma a markaan ti rupa ti baritona. Ngem iti dayta nga agsapa, tangay napilitan gapu iti determinasion ti baritona a mangipaneknek iti kinaturedna, nangala iti kutsilio sana sinugatan iti nauneg ti agsinnumbangir a pingping ti baritona iti tallo a horizontal nga iwa, iti ngato la bassit dagiti suli ti ngiwatna.
Ammo ti ama ni Danjuma a bassit laeng ti pudno a koneksion dagiti sugat iti kinatured. Imbes ketdi, agpiglatto dagiti sugat nga agpaay a pakabigbigan. Dagitoy ti permanentento nga ‘identity card’ a saan a mapukaw wenno mapalsipikar. Dagitoy ti dagus a pakabigbiganto ti baritona kadagiti kabagianna, a pakakualipikaranna kadagiti kalintegan ken pribilehio ti umili nga Igala. Ngem dagiti marka ti pakaidumaannanto met manipud iti nasurok a 250 a dadduma pay nga etniko a grupo idiay Nigeria.
Adda nabayagen a pakasaritaan ti panangpataud iti piglat ken pananggitiw idiay Africa, nupay saan laeng nga iti dayta a kontinente a maar-aramid dayta. Nagsurat ti Griego a historiador a ni Herodotus idi maikalima a siglo K.K.P. maipapan kadagiti taga Caria nga agnanaed idiay Egipto: “Sugatan[da] ti mugingda babaen ti kutsilio, tapno mapaneknekan a ganggannaetda ken saanda nga Egipcio.” Makita kadagiti suer nga ulo a naaramid idiay Ife, Nigeria, pito gasut a tawenen ti napalabas, dagiti linia iti rupa a patien dagiti adu a pakabigbigan dagiti etniko a grupo. Dagiti marka iti rupa ket nabatad met iti eskultura ti kadaanan a pagarian ti Benin idiay Nigeria.
Saan nga agpaay a pakabigbigan ti etniko a grupo dagiti amin a marka iti rupa. Dadduma a marka ket kaskasdi a mainaig pay laeng kadagiti espiritistiko ken narelihiosuan nga aramid. Dadduma ket simbolo ti sasaaden iti biag kadagiti tradisional a kagimongan. Kaskasdi a dagiti dadduma ket marka a pagpapintas.
Tangay dagiti espesialista iti komunidad ti mangsugat, nagduduma dagiti marka iti rupa. Dadduma ket narabaw a sugat idinto ta nauneg dagiti dadduma nga ungapen dagiti ramay. No dadduma, matinaan ti sugat tapno addanto mansa dagiti marka. Adda bukod a naisangsangayan a padron ti tunggal etniko a grupo. Kas pagarigan, dagiti vertical a marka, maysa iti agsinnumbangir a pingping, ti pakabigbigan dagiti lallaki ken babbai nga Ondo. Ti tallo a horizontal a marka iti agsinnumbangir a pingping ti pakabigbigan dagiti umili nga Oyo. Kadagidiay makaammo iti panagmarka, ti basta panangtaldiap iti rupa ti maysa ket umdasen a pakaammuan iti etniko a grupo, ili, wenno uray pay iti pamilia dayta a tao.
Agkakanat a Kababalin
No kasano a nagduduma unay dagiti marka ken dagiti makagapu a naimarkada, kasta met laeng dagiti kababalin maipapan kadagita. Adu ti agpamarka gapu iti panagpannakkel. Kinuna ti editor ti Daily Times ti Nigeria: “Dagiti marka ket ibilang ti dadduma a pagilasinan ti patriotismo. Daytat’ mangiparikna a kas man la agpaysoda nga annak dagiti inapoda.”
Kastoy ti panangmatmat ni Jimoh, lalaki a taga Nigeria, a nangikuna: “Pulos a diak ibain dagiti marka ti kina-Oyok agsipud ta ipakitana nga agpayso a katutuboak a Yoruba a naggapu iti ili ti Alafin.” Kasta met nga estoriaenna no kasano a dagiti markana ti nakaispalanna idi 1967 kabayatan ti Gerra Sibil ti Nigeria: “Ti balay a nagnaedak . . . ket naraut ken napapatay amin [dagiti sabsabali]. Didak rinanggasan dagiti mammapatay gapu kadagiti marka iti rupak.”
Karurod unay dagiti dadduma ti markada. Kuna ni Tajudeen maipapan iti marka iti rupana: “Kagurak dayta, ket ilunodko ti aldaw a naaramid dayta kaniak.” Ket dayawen ti maysa a tin-edyer a babai ni nanangna gapu ta dina impalubos a namarkaan idi ubing. Kunana: “Agpakamatayak ngata no namarkaanak.”
Panangdaer iti Pananguyaw
Nalalais ni Danjuma, a nadakamat itay damo, gapu ta awanan kadagiti marka. Masansan a ti kasumbangirna ti mapasamak. Nasurok nga 45 a tawenen ti napalabas, insurat ni G. T. Basden iti librona a Niger Ibos: “Malalausen ti panagpamarka ken panagpatato. Maragsakan ti adu nga agtutubo a lallaki . . . no maikkat [dagiti markada]. Ania ti serserbi ti panagpannakkel, no maumsi kadagiti mismo a kabagianna, gapu iti pananglais ken panangumsi a sinagabana iti dadduma a paset ti pagilian.”
Talaga nga agpayso dagidiay a sasao kadagitoy nga aldaw. Ni Ajai, a nakaturpos iti degree iti sikolohia idiay University of Lagos, nabiit pay nga inadalna dagiti marka iti rupa idiay Nigeria. Kinunana: “Manmanon dagiti tattao nga adda marka iti rupada kadagitoy nga aldaw, uray kadagiti siudad a kas iti Lagos, ket masabatda pay dagiti tattao a manguyaw kadakuada. Kas pagarigan, masansan a mangngegan nga awagan dagiti tattao ti maysa nga indibidual kas koronel, sadanto matakuatan a saan gayam a miembro ti militar, no di ket kapadpada la ngamin dagiti urit iti pingpingna dagiti urit iti uniporme ti maysa a koronel ti Militar. Maawagan a tigre dagiti dadduma, gapu kadagiti urit iti pingpingda wenno maawagan dagiti dadduma a kas agnanayon a lulua. . . . Agasenyo ti epekto daytoy iti panagraem ti indibidual iti bagina.”
Nalabit dagiti karirigatan a pakasuotan ket mapasaran idiay eskuelaan. Ni laeng Samuel ti addaan marka iti rupa iti klasena. Kunana: “Pagaangawandak idiay eskuelaan. Awagandak dagiti kaeskuelaak a ‘riles’ ken ‘ti lalaki nga addaan riles.’ Kanayon a pagaangawandak sada itudo ti tallo a ramayda. Mariknak a nakapimpimanak.”
Kasano ti panangdaerna? Intuloy ni Samuel: “Maysa nga aldaw, nakaro ti panangsutilda isu a napanak iti maestrok iti biology ket dinamagko no mabalin nga ikkaten dagiti marka. Imbagana kaniak a mabalin babaen ti plastic surgery ngem diak kano madanagan gapu ta adda marka ti rinibu nga umili idiay Nigeria. Imbagana a pagaangawandak dagiti kapatadak agsipud ta ubbingda pay ngem inton dadakkelkamin, didakton sutsutilen. Imbagana pay a saan nga ikeddeng dagiti marka ti pudno a kinataok wenno ti pagbalinakto.
“Nabang-aranak unay iti dayta, ket nailiwliwagko ti nasakit a nakemko gapu kadagiti marka. Manmanon a dakamaten dagiti tattao ti markak. Uray no dakamatenda ida, basta umisemak. Saan a nadadael ti relasionko kadagiti sabsabali. Pagraemandak dagiti tattao gapu iti kinataok, saan a gapu ta addaanak iti marka.”
Mapukpukawen a Tradision
Gapu ta masansan nga ubbing ti mamarkaan, awan unay ti maaramidan ti kaaduan a taga Nigeria a dagiti rupada ket addaan iti marka ti etniko a grupo gapu iti dayta. Nupay kasta, inton agbalindan a nagannak, masapul nga ikeddengda no pamarkaanda dagiti annakda.
Ikeddeng dagiti dadduma a tattao a kasta ti aramidenda. Sigun iti Times International ti Lagos, adda sumagmamano a rason iti daytoy a desision. Kuna ti magasin: “Dadduma ti mangibilang pay laeng a pagpapintas dayta. Patien dagiti dadduma a makatulong dagiti marka ti etniko a grupo tapno maammuan ti nagtaudan ti namarkaan ket iti kasta naisalsaluminanto ti pannakatratoda. Ti maysa pay ket ti panangammo no lehitimo ti ubing iti tradisional a pamay-an.”
Kadagitoy nga aldaw, nupay kasta, patien ti umad-adu a nagannak a saan unay a napateg dagitoy a rason. Uray kadagidiay pagpannakkelda dagiti markada, bassit laeng ti mangigasanggasat iti kutsilio ti managopera iti etniko a grupo iti rupa dagiti annakda. Agpayso daytoy nangnangruna kadagiti siudad. Ti ut-ot ken ti peggad ti pannakaimpeksion ken panangidumduma a sagabaento ti ubing inton dakkelen ti amin a makagapu a saanen a kayat dagiti nagannak ti panagpamarka iti rupa.
Nalawag a mapukpukawen ti kinalatak ken pannakaakseptar dagiti marka iti rupa. Agparang a ti Nigeria iti masakbayan, ti ‘identity card’ ket banag nga ikabildanton iti pitakada, saan nga iti rupada.
[Ladawan iti panid 23]
Dagiti marka iti rupa ti mangipakaammo iti nagtaudan nga etniko a grupo
[Ladawan iti panid 24]
Mapukpukawen a tradision ti panagpamarka iti rupa