No Kasano nga Isuro Kadagiti Tin-edyer ti Natalged a Panaginternet

TI PROBLEMA

Dagiti report iti damdamag ti mangted kenka iti impresion a ti Internet ket umok dagiti cyberbullies (mangrurrurod, mangilaksid, mangriribuk, wenno kanayon a mamutbuteng babaen iti Internet), seksual a mananggundaway, ken mannanakaw iti personal nga impormasion. Adda nasayaat a rason a maseknanka: Masansan ngamin nga aginternet ti anakmo ken kasla dina ammo dagiti peggad.

Kabaelam nga isuro ti anakmo no kasano ti natalged a panaginternet. Ngem usigem nga umuna ti dadduma a masapul a maammuam maipapan iti Internet.

TI MASAPUL A MAAMMUAM

Makapaginternet dagiti tin-edyer kadagiti selpon ken tablet. Adda latta pagimbagan ti panangikabil iti kompiuter iti paset ti balay a makita ti amin a miembro ti pamilia. Ngem no ti tablet wenno selpon ti anakmo ket konektado iti Internet, mabalin a nalaklakan a makapaginternet uray no dimo makitkita.

Agup-uper iti Internet ti dadduma a tin-edyer. “Luktak ti kompiuter ta kayatko a kitaen ti e-mail-ko iti 5 a minuto laeng. Ngem intono kuan, adu nga oras gayamen nga agbuybuyaak iti video,” inamin ti 19 anyos a balasang. “Masapul a kontrolek a naimbag ti bagik.”

Mabalin a makaikabil online dagiti tin-edyer iti ad-adu nga impormasion ngem iti maitutop. Dagiti tattao nga adda dakes nga intensionda mapagkokonektarda dagiti comments ken retrato ti maysa a tin-edyer nga inkabilna online tapno maammuanda ti impormasion a kas iti no sadino ti pagnanaedanna, pages-eskuelaanna, ken no kaano nga awan tao iti balayda.

Saan a maawatan ti dadduma a tin-edyer dagiti dakes a resulta ti ipo-post-da. Permanenten ti aniaman a nai-post iti Internet. Dagiti nakababain a comments ken retrato ket madiskobre inton agangay—kas pagarigan, ti posible nga agbalin nga employer a mangim-imbestigar wenno mang-background check iti kinatao ti aplikante iti trabaho.

Iti laksid dagita a pakaseknan, laglagipem: Saan a ti Internet ti kabusormo. Ti ketdi mangyeg iti problema ket ti saan a nainsiriban a panagusar iti Internet.

TI MABALINMO NGA ARAMIDEN

Isurom iti anakmo no ania dagiti maipangpangruna ken ti nainsiriban a panangusar iti tiempo. Paset iti panagbalin a responsable nga adulto ti panagsursuro a mangyun-una kadagiti kapatgan. Ti komunikasion ti pamilia, homework, ken trabaho iti balay ket napatpateg ngem iti panaginternet nga awan masnup a panggepna. No probleman ti kapaut ti panaginternet ti anakmo, mangikeddengka iti limitasion—ken agusarka pay ketdi iti relo nga agalarma (timer) no kasapulan.—Prinsipio ti Biblia: Filipos 1:10.

Isurom iti anakmo nga agpanunot sakbay nga agi-post. Tulongam ti anakmo a mangisaludsod iti bagina iti kas kadagitoy: Addanto ngata ti masaktan iti comment nga i-post-ko? Anianto ti epekto daytoy a retrato iti reputasionko? Mabainakto ngata no daytoy a retrato wenno comment ket makita dagiti nagannakko wenno dadduma a nataengan? Anianto ti makunada maipapan kaniak no makitada dayta? Anianto ti makunak iti maysa a mangi-post iti kasta a comment wenno retrato?—Prinsipio ti Biblia: Proverbio 22:3.

Isurom ti anakmo nga agpaiwanwan kadagiti nasayaat a prinsipio—saan laeng a kadagiti paglintegan. Dimo mabantayan ti anakmo iti tunggal kanito. Malaksid iti dayta, saan a ti panangkontrol kadagiti annakmo ti kalatmo kas nagannak no di ket ti panangtulong kadakuada a ‘mangsanay iti pannakaawatda a mangilasin agpadpada iti umiso ken di umiso.’ (Hebreo 5:14) Isu nga imbes nga ipaganetgetmo dagiti paglintegan ken ti pannusa kas ti kangrunaan a banag, pagpanunotem isuna no ania ti pagimbagan wenno pagdaksanna. Ania ti kayatna nga agbalin a reputasionna? Aniada a kababalin ti kayatna a pakabigbiganna? Ti kalatmo ket tulongam ti anakmo a mangaramid kadagiti nainsiriban a desision, addaka man iti dennana wenno awan.—Prinsipio ti Biblia: Proverbio 3:21.

Kas iti panagmaneho, ti panaginternet ket agkasapulan iti nasayaat a panagdesision—saan laeng a ti kinalaing iti teknolohia. Napateg ngarud ti panangiwanwanmo kas nagannak. Ngamin, kinuna ni Parry Aftab nga eksperto iti kinatalged iti Internet: “Ad-adu ti ammo ti ubbing iti teknolohia, ngem ad-adu ti ammo dagiti nagannak maipapan iti biag.”