Dagiti Adalen iti Naipaltiing a Kasuratan ken Pakasaritaanda

Adalen Numero 9​—Arkeolohia ken ti Naipaltiing a Rekord

Panangadal kadagiti diskobret’ arkeolohia ken dagiti rekord ti sekular a historia idi ugma a mangkanunong iti rekord ti Biblia.

1. Aniat’ kaipapanan ti (a) arkeolohiat’ Biblia? (b) dagiti artifact?

TI ARKEOLOHIA ti Biblia isut’ panangadal kadagiti umili ken paspasamak idi tiempot’ Biblia baeten kadagiti surat, alikamen, pasdek, ken dadduma a tidda a naikali iti daga. Ti panagbiruk kadagiti kadaanan a tidda, wenno artifact, kadagiti kadaanan a disso a nadakamat iti Biblia kaipapanannat’ adu a panagkabakab ken panangkali kadagiti minilion a tonelada a daga. Ti artifact isut’ aniaman a banag a gapuanan ti tao ken paneknekanna ti aktibidad ken kabibiag ti tao. Dagiti artifact mabalin a damili, rebba dagiti pasdek, tapi a damili, kitikit, dokumento, monumento, ken dagiti kronika a nairekord kadagiti bato.

2. Aniat’ maitulong ti arkeolohiat’ Biblia?

² Idi rugrugi ti maika-20 a siglo, rimmang-ayen ti arkeolohia ket nagbalin a naannad a tay-ak ti panagadal, agraman panagdakiwas kadagiti dagat’ Biblia a ginastosan dagiti kangrunaan nga unibersidad ken museo ti Europa ken America. Nagresultaanna, nawadwad nga impormasion ti nadiskobre dagiti arkeologo a nanglawag iti kasasaad dagiti banag idi tiempot’ Biblia. No dadduma natakkuatanda ti kina-autentiko ti Biblia, nga impakitana nga apaghusto aginggat’ kabassitan a detalyena.

ARKEOLOHIA KEN TI HEBREO A KASURATAN

3. Aniada a kadaanan a reggaay ken rekord ti mangpasingked iti kaadda dagiti ziggurat iti kadaanan a Babilonia?

³ Torre ti Babel. Sigun iti Biblia, ti Torre ti Babel dakkel a patakder. (Gen. 11:1-9) Nakaay-ayat, ta nadiskobre dagiti arkeologo idiay disso ken kaparanget dagiti rebba ti kadaanan a Babilonia ti nadumaduma a ziggurat, wenno dagiti kasla piramid, natukan-tukad a templo a torre, agraman ti nargaay a templo ti Etemenanki, iti las-ud dagiti pader ti Babilonia. Dagiti kadaanan a rekord dagita a templo masansan a kunada, “Ti tuktokna dumanon sadi langit.” Naipadamag a sinaon Nabucodonosor, “Pangatuek ti tuktok ti Torre a natukan-tukad sadi Etemenanki tapno ti pantokna pumadat’ langit.” Adda rekord a saritaenna ti pannakarba ti maysa a ziggurat a kunana: “Narurod dagiti dios idi nabangon daytoy a templo. Iti nagpatnag rinebbada ti naipasdek. Inwarasda ida, ket karkarnat’ namay-anda iti pagsasaoda. Tinipedda ti panagbangon.”a

4. Ania dagiti nadiskobret’ arkeolohia sadi Gihon, ket aniat’ koneksion dagitoy iti rekord ti Biblia?

⁴ Dagiti Usok ti Danum sadi Ubbog ti Gihon. Idi 1867 iti kaparanget ti Jerusalem, nadiskobre ni Charles Warren ti kanal ti danum manipud Ubbog ti Gihon nga agturong iti turod, ket adda usokna nga agpangato idiay Siudad ni David. Masinunuo a ditoy ti damo a nagnaan dagiti soldado ni David idi sinerrekda ti siudad. (2 Sam. 5:6-10) Sada la nawaknitan ti amin a sanga ti usok manipud ubbog ti Gihon idi 1909-11. Adda nabaked nga usok, nga agpromediot’ 1.8 metro ti katayagna, nga inabotandat’ 533 metro a kaatiddog a limmasat iti solido a bato. Nangrugi sadi Gihon sa nagturong iti Tangke ti Siloam iti Tanap a Tiropeono (iti las-ud ti siudad) ket masinunuo nga isu daydi binangon ti Ezekias. Adda kitikit a surat ti nagkauna a Hebreo a natakkuatanda iti pader ti nailet nga usok. Kunat’ pasetna: “Ket kastoy ti pannakabuttawna:​—Bayat a [ . . . ] madama [ . . . ] (dagiti) wasay, a nagsasabatda, ket bayat a tallo a kasiko pay ti abutanda, [nangngeg] ti timek ti lalaki nga aw-awaganna ti kasabatna, ta adda nagsaipan ti bato iti kanawan [ken iti katigid]. Ket idi nagsabat ti usok, tinagaanda (ti bato), a nagsinnabatda, wasay ken wasay; pimsuak ti danum a nagayus iti 1,200 kasiko ingga idiay tangke, ket ti kangato ti bato iti uluanan dagiti agtagtaga ket 100 kasiko.” Anian a kinalaing dagiti inheniero idi ugma!b​—2 Ar. 20:20; 2 Cron. 32:30.

5. Ania nga ebidensia ti arkeolohia ti natakkuatanda sadi Karnak maipapan iti iraraut ni Sisac ken dagiti nagan ti lugar iti Biblia?

⁵ Kitikit ti Biktoria ni Sisac. Ni Sisac, ari ti Egipto, namimpito a nadakamat iti Biblia. Gapu ta tinallikudan ni Ari Roboam ti linteg ni Jehova, impalubos ni Jehova a rinaut ni Sisac ti Juda, idi 993 K.K.P., ngem dina inan-anay a rinebba. (1 Ar. 14:25-28; 2 Cron. 12:1-12) Agingga kadagiti kallabes a tawen, agparang a Biblia lat’ nangirekord iti dayta nga iraraut. Ita natakkuatanda ti dakkel a dokumento ni Faraon nga inawagan ti Biblia a Sisac (Sheshonk I). Agparang daytoy a dakkel a kitikit a hieroglyphic ken ladladawan a masarakan iti makin-abagatan a pader ti dakkel a templo ti Egipto sadi Karnak (kadaanan a Thebes). Sigun itoy natayag a kitikit, nailadawan ni Amon a dios ti Egipto, nga awit ti makanawanna ti kampilan a kasla kumpay. Inyawatna ken Faraon Sisac dagiti 156 a nakawaran a preso a Palestiniano, a sigagalut iti makatigidna. Tunggal preso irepresentana ti maysa a siudad wenno purok, a ti naganda agparang kas hieroglyphic. Mabasa pay la ita ken mabigbig ti Rabbit (Jos. 19:20); Taanac, Bet-sean, ken Megiddo (Jos. 17:11); Sunem (Jos. 19:18); Rehob (Jos. 19:28); Hafaraim (Jos. 19:19); Gabaon (Jos. 18:25); Bet-horon (Jos. 21:22); Aijalon (Jos. 21:24); Soco (Jos. 15:35); ken Arad (Jos. 12:14). Tinukoy pay ti dokumento ti “Talon ni Abram,” a daytoy ti kauunaan a pannakadakamat ken Abraham kadagiti rekord ti Egipto.c

6, 7. Aniat’ historia ti Bato a Moabita, ket aniat’ itedna nga impormasion maipapan iti gubat ti Israel ken Moab?

⁶ Ti Bato a Moabita. Idi 1868 ni F. A. Klein a misionero nga Aleman karkarnat’ nadiskobrena a kadaanan a kitikit sadi Dhiban (Dibon). Naawagan daytoy a Bato a Moabita. Nayaramidanda ti moldi daydiay naisurat, ngem ti mismo a bato naburak dagiti Bedouin sakbay a naawitda. Ngem, kaaduan a pasetna ti naisubli, ket ti bato nakadulinen idiay Louvre, Paris, ket adda kopiana idiay British Museum, Londres. Orihinal a naipatakder sadi Dibon, ti Moab, ket daytat’ bersion ti panangraut ni Ari Mesa iti Israel. (2 Ar. 1:1; 3:4, 5) Kunat’ pasetna: “Siak (ni) Mesa, anak ni Cemos-[ . . . ], ari ti Moab, ti Dibonita . . . Ni Omri, ari ti Israel, pinarukmana ti Moab iti adu a tawen (lit., al-aldaw), ta ni Cemos [a dios ti Moab] narurod iti dagana. Ket ti anakna simmurot kenkuana ket kinunana met, ‘Parukmaekto ti Moab.’ Idi tiempok (kasta) ti panagsaona, ngem pinarmekko agraman balayna, bayat a napukaw nga agnanayon ti Israel! . . . Ket kunan Cemos kaniak, ‘Inka, alaem ni Nebo manipud Israel!’ Isu a napanak iti rabii ket ginubatko nanipud parbangon inggat’ matuon, a pinarmekko ket pinapatayko amin . . . Ket innalak sadiay [dagiti basiha] ni Yahweh, nga inulodko ida iti saklang ni Cemos.”d Amirisenyo ti pannakadakamat ti nadibinuan a nagan idiay maudi a sentensia. Makita daytoy sigun iti ladawan ti Bato a Moabita. Agparang a Tetragrammaton, iti makanawan ti dokumento, linea 18.

⁷ Nadakamat pay ti Bato a Moabita dagiti sumaganad a lugar ti Biblia: Atarot ken Nebo (Num. 32:34, 38); Arnon, Aroer, Medeba, ken Dibon (Jos. 13:9); Bamot-baal, Bet-baal-meon, Jacaz, ken Kiriataim (Jos. 13:17-19); Bezer (Jos. 20:8), Horonaim (Isa. 15:5); ken Bet-diblataim ken Keriot (Jer. 48:22, 24). Suportaranna ngarud a historiko dagitoy a lugar.

8. Aniat’ inrekord ti Biblia maipapan ken Sennakerib, ket aniat’ impalgak ti panagkabakabda idiay palasiona?

⁸ Kitikit ni Ari Sennakerib. Nawadwad ti inrekord ti Biblia a detalye ti iraraut dagiti Asirio iti sidong ni Ari Sennakerib idi 732 K.K.P. (2 Ar. 18:13–19:37; 2 Cron. 32:1-22; Isa. 35:1–37:38) Idi 1847-51 kinabakab ni A. H. Layard, Ingles nga arkeologo, dagiti reggaay ti dakkel a palasio ni Sennakerib sadi Nineve a teritoria ti kadaanan nga Asiria. Natakkuatanda a ti palasio addaan agarup 70 a siled, a nasurok 3,000 metro ti kawatiwat ti diding a naglaon kadagiti kitikit. Dagiti tinawen a report ti paspasamak, wenno annal, ni Sennakerib nairekordda kadagiti damili a baotek, wenno prism. Ti ultimo nga edision dagitoy nga annal, a masinunuo a naisurat sakbay unay ti ipapatayna, agparang iti makunkuna a Taylor Prism, a naidulin iti British Museum, ngem ti Oriental Insitute of the University of Chicago adda nasaysayaat a kopiana iti prism a nadiskobre iti denna ti kadaanan a Nineve, kabisera ti Imperio ti Asiria.

9. Aniat’ inrekord ni Sennakerib, a maitunos iti salaysay ti Biblia, ngem aniat’ dina dinakamat, ken apay?

⁹ Sigun kadagitoy naudi nga annal, kastoy ti naparammag a bersion ni Sennakerib iti irarautnat’ Juda: “Maipapan ken Ezekias, a Judio, saan a nagpasakup kaniak, linakubko ti 46 a nabileg a siudadna, napaderan a sarikedked agraman dagiti nagadu a babassit a purok iti kaparangetda, ket pinarmekko (ida) babaen kadagiti nasedsed a (daga a) rampa, ken dagiti pagsudsod (a) nayasideg (kadagiti pader) (agraman) ti iraraut dagiti nagmartsa a soldado, (a nagusarda) kadagiti minas, dadakkel a pallatibong agraman kanyon. Inyawidko (iti dagupda) ti 200,150 nga umili, agtutubo ken nataengan, lallaki ken babbai, kabkabalio, mulmulo, as-asno, kamkamelio, dadakkel ken urbon a baka a di mabilang, ket imbilangko (ida) a samsam. [Ni Ezekias] impresok sadi Jerusalem, ti naarian a taengna, kas billit a nakatangkal. . . . Dagiti ilina a sinamsamko, inikkatko iti pagilianna ket (inyawatko) ida ken Mitinti, ari ti Asdod, ken Padi, ari ti Ekron, ken Silibel, ari ti Gaza. . . . Ni Ezekias . . . kalpasanna, impatulodna kaniak, idiay Nineve, a naarian a siudadko, malaksid iti 30 talento a balitok, 800 talento a pirak, dagiti napateg a bato, antimonio, dadakkel a bagi dagiti nalabaga a bato, dagiti papag (a nakalupkopan) ti marfil, dagiti tugaw a nimedu (a nakalupkopan) ti marfil, dagiti lalat ti elepante, kamagong, boxwood (ken) amin a kita dagiti napateg a gameng, dagiti (mismo) a babbalasangna, kamalalana, lallaki ken babbai a musikero. Tapno yawatna ti impuesto ken agruknoy kas adipen imbaonna ti (personal a) mensaherona.”e Maipapan itoy nga impuesto a dinawat ni Sennakerib ken Ezekias, pasingkedan ti Biblia ti 30 talento a balitok ngem 300 la a talento ti pirak. Sa, ipakitana a naangay daytoy sakbay nga impangta ni Sennakerib a lakuben ti Jerusalem. Sigun iti adda sursurokna a report ni Sennakerib para iti historia ti Asiria, inrantana nga inlaksid ti nakababain a pannakaabakna sadi Juda, nga iti maysa a rabii dinadael ti anghel ni Jehova ti 185,000 a soldadona, ket napilitan a nagawid idiay Nineve a kasla nasaplit nga aso. Kaskasdi, daytoy naparammag a naisurat a rekord iti Prism ni Sennakerib ipakitana nga adda dakkel a pannakaraut ti Juda sakbay nga inabog ni Jehova dagiti Asirio kalpasan nga impangtada ti Jerusalem.​—2 Ar. 18:14; 19:35, 36.

10, 11. (a) Ania dagiti Surat ti Lakis, ket aniat’ imparangarangda? (b) Kasanoda a suportaran dagiti surat ni Jeremias?

¹⁰ Dagiti Surat ti Lakis. Ti nalatak a nasarikedkedan a siudad ti Lakis nasurok 20 daras a nadakamat iti Biblia. Nagsaad daytoy iti 44 kilometro iti laud nga abagatan ti Jerusalem. Namin-adun a kinabakabda dagiti reggaayna. Idi 1935, iti kuartel ti doble a balay idiay ruangan, natakkuatandat’ 18 ostraca, wenno damili a nasuratan (3 pay ti nasarakanda idi 1938). Natakkuatanda a sursurat dagitoy a kadaanan a Hebreo a letra ti nausar. Daytoy a koleksion ti 21 maaw-awagan itan a Dagiti Surat ti Lakis. Ti Lakis maysa kadagiti naudi a sarikedked ti Juda a limmaban ken Nabucodonosor, ngem nagbanagda a bunton dagiti dimmapo a reggaay idi 609-607 K.K.P. Iparangarang dagiti surat ti kinaganetget ti tiempo idi. Agparang a naggapu dagitoy kadagiti nabatbati a kampo dagiti Judeano a tropa a para ken Yaosh, militar a komandante sadi Lakis. Maysa kadagitoy (numero IV) kunat’ pasetna: “Sapay koma ta ni YHWH [Tetragrammaton, “Jehova”] ipangngegna ken apok ti naimbag a damag. . . .ur-urayenmi dagiti apuy a sinial ti Lakis, mayannurot kadagiti amin a sinial ti apok, ta dimin makita ti Azeca.” Nabileg a pammasingked daytoy iti Jeremias 34:7, a kunana a ti Lakis ken Azeca ti dua a nasarikedkedan a siudad a natda. Daytoy a surat ipasimudaagna a narban ti Azeca. Ti nadibinuan a nagan, a Tetragrammaton ti pormana, kadarato agparang kadagitoy a surat, a mangipakita nga inaldaw nga inusar dagiti Judio ti nagan a Jehova idi a tiempo.

¹¹ Kastoy ti rugi ti sabali pay a surat (numero III): “Sapay koma ta ni YHWH [a ni, Jehova] ipangngegna iti apok ti damag ti talna! . . . Naireport itoy adipenmo a, ‘Ti komandante ti armada, ni Conias nga anak ni Elnatan, simmalog ta mapan sadi Egipto ken ni Hodavias nga anak ni Ahias ket dagiti soldadona imbaonna a mangala kenkuana [kadagiti abasto].’” Agparang a pasingkedan daytoy a surat a ti Juda napan dimmawat ti tulong sadi Egipto, a maisupring iti bilin ni Jehova ket nagbanag iti mismo a pannakaduprakna. (Isa. 31:1; Jer. 46:25, 26) Dagiti nagan nga Elnatan ken Hosaias, nga agparang iti kompleto a linaon ti surat, masarakanda met iti Jeremias 36:12 ken Jeremias 42:1. Adda pay tallo a sabali a nagan a nadakamat kadagita a surat a linaon met ti Jeremias. Isu da Gemarias, Nerias, ken Jaazanias.​—Jer. 32:12; 35:3; 36:10.f

12, 13. Aniat’ dineskribir ti Cronica ni Nabonido, ket apay a naisangsangayan ti pategna?

¹² Ti Cronica ni Nabonido. Idi maudi a kagudua ti maika-19 a siglo, nakabakabda idiay asideg ti Baghdad dagiti tapi ken baotek a damili a nangted lawag iti historia ti kadaanan a Babilonia. Maysa kadagitoy isut’ nakapatpateg a dokumento a naawagan Cronica ni Nabonido, nga adda itan iti British Museum. Ni Ari Nabonido ti Babilonia isut’ ama ni Belsasar a kasugponna nga ari. Isut’ nakalasat idi napapatay ni anakna, ta dagiti tropa ni Ciro a Persiano rinautda ti Babilonia, idi Oktubre 5, 539 K.K.P. (Dan. 5:30, 31) Ti Cronica ni Nabonido, a karkarna a nagsayaat pannakapetsana a rekord ti pannakatnag ti Babilonia, tumulong a mangsierto iti aldaw a pannakaangay daytoy. Adtoy ti patarus ti paset ti Cronica ni Nabonido: “Iti bulan ti Tashritu [Tishri (Setiembre-Oktubre)], idi rinaut ni Ciro ti armada ti Akkad sadi Opis idiay Tigris . . . ti maika-14 nga aldaw, ti Sippar nalakub nga awan dangadang. Timmaray ni Nabonido. Iti maika-16 nga aldaw [Oktubre 11, 539 K.K.P., Juliano, wenno Oktubre 5, Gregoriano] ni Gobryas (Ugbaru), ti gobernador ti Gutium ken ti armada ni Ciro sinerrekda ti Babilonia nga awan dangadang. Kalpasanna inarestarda ni Nabonido sadi Babilonia idi nagsubli (sadiay). . . . Iti bulan ti Arahshamnu [Marchesvan (Oktubre-Nobiembre)], ti maika-3 nga aldaw [Oktubre 28, Juliano], sinerrek ni Ciro ti Babilonia, nayaplag dagiti berde a saringit iti nagnaanna​—ti estado ti ‘Kappia’ (sulmu) naibilin iti intero a siudad. Impaw-it ni Ciro ti kablaaw iti intero a Babilonia. Ni Gobryas, a gobernadorna, nangisaad kadagiti (katulong a) gobernador iti Babilonia.”g

¹³ Madlaw a ni Dario a Medo saan a nadakamat itoy a cronica, ket ingga ita, awan naisurat malaksid iti Biblia a nangdakamat itoy a Dario, ket di met nadakamat kadagiti sekular a historikal a dokumento sakbay ni Josephus (Judio a historiador idi immuna a siglo K.P.). Insingasing ngarud dagiti dadduma a nalabit isut’ Gobryas a nadakamat itayen. Nupay ti impormasion maipapan ken Gobryas ket umarngi iti saad ni Dario, saan a sigurado nga isu dayta.h Nupay kasta, sigurado a ti sekular a historia pinasingkedanna a ni Ciro ket dakkel ti saadna iti pannakaparmek ti Babilonia ket isu nagturay kas ari dita kalpasanna.

14. Aniat’ nairekord iti Baotek ni Ciro?

¹⁴ Ti Baotek ni Ciro. Di nagbayag kalpasan nga inturayanna ti Persiano a Pannakabalin ti Lubong, ti panangparmek ni Ciro iti Babilonia idi 539 K.K.P. nairekord iti damili a tapi a baotek. Daytoy nagpaiduma a dokumento naidulin met iti British Museum. Kastoy ti patarus ti pasetna: “Siak ni Ciro, ari ti lubong, dakkel nga ari, lehitimo nga ari, ari ti Babilonia, ari ti Sumer ken Akkad, ari ti uppat a suli (ti daga), . . . Sinubliak dagiti [datin a nainaganan a] sagrado a siudad iti ballasiw ti Tigris, dagiti santuariona nabayagdan a reggaay, dagiti imahen a (dati nga) adda sadiay ket impasdekko dagiti permanente a santuarioda. Inurnongko (met) dagiti (dati nga) agnanaed sadiay ket insublik (ida) kadagiti pagtaenganda.”i

15. Aniat’ impalgak ti Baotek ni Ciro maipapan ken Ciro, ket kasano a maitunos daytoy iti Biblia?

¹⁵ Ti Baotek ni Ciro impakaammona ngarud ti alagaden ti ari a maisubli dagiti kautibo kadagiti dati a pagtaenganda. Maitunos itoy, imbilin ni Ciro ti isusubli dagiti Judio sadi Jerusalem tapno bangonenda manen ti balay ni Jehova sadiay. Nakaay-ayat, ta 200 a tawen sakbayna, impadton ni Jehova ti nagan ni Ciro kas isunto ti mangparmek iti Babilonia ken mangisubli iti ili ni Jehova.​—Isa. 44:28; 45:1; 2 Cron. 36:23.

ARKEOLOHIA KEN TI NAKRISTIANUAN A GRIEGO A KASURATAN

16. Aniat’ impalgak ti arkeolohia maipapan iti Griego a Kasuratan?

¹⁶ Kas met la iti Hebreo a Kasuratan, natakkuatan ti arkeolohia dagiti adu a nakaay-ayat nga artifact a mangsuporta iti rekord a linaon ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan.

17. Kasano a suportaran ti arkeolohia ti panangsungbat ni Jesus iti panagbuis?

¹⁷ Denario nga Adda Kitikit ni Tiberio. Ibatad ti Biblia a ti ministerio ni Jesus naangay idi turay ni Tiberio Cesar. Dagidi kabusor ni Jesus inkagumaanda a lipiten ni Jesus idi dinamagda iti panagbuis ken Cesar. Kuna ti rekord: “Nalasinna ti panaginsisingpetda, ket kinunana kadakuada: ‘Apay a suotendak? Ipakitaandak ti denario.’ Nangyegda ti maysa. Ket kinunana kadakuada: ‘Asino ti akinladawan ken makinkitikit iti daytoy?’ Kunada kenkuana: ‘Ni Cesar.’ Kinuna ngarud ni Jesus: ‘Itedyo ken Cesar dagiti banag a kukua ni Cesar, ngem iti Dios dagiti banag a kukua ti Dios.’ Ket nangrugida a nasdaaw kenkuana.” (Mar. 12:15-17) Natakkuatan dagiti arkeologo ti pirak a denario a naikitikit ti ulo ni Tiberio Cesar! Rimmuar dayta idi agarup 15 K.P. Mayataday daytoy iti periodot’ panagturay ni Tiberio kas emperador, a nangrugi idi 14 K.P., ket ad-adda a suportaranna ti rekord nga agkuna a ti ministerio ni Juan a Mammautisar nangrugi idi maika-15 a tawen ni Tiberio, wenno idi primavera ti 29 K.P.​—Luc. 3:1, 2.

18. Aniat’ natakkuatanda a nainaig ken Poncio Pilato?

¹⁸ Kitikit ni Poncio Pilato. Idi 1961 ti damo a pannakatakkuat dagiti arkeologo maipapan ken Poncio Pilato. Adda tapi a bato a nasarakanda sadi Cesarea, a naikitikit ti Latin a nagan ni Poncio Pilato.

19. Ania ti adda pay la idiay Atenas, a mangpasingked iti eksena ti Aramid 17:16-34?

¹⁹ Ti Areopago. Impalawag ni Pablo ti maysa kadagiti kalatakan a nairekord a diskursona sadi Atenas, Grecia, idi 50 K.P. (Ara. 17:16-34) Naangay daytoy idi adda dagiti taga Atenas a nangitagad ken Pablo idiay Areopago. Ti Areopago, wenno Turod ni Ares (Mars’ Hill), isut’ nagan ti awan kayona, nabato a turod, agarup 113 metro ti katayagna, nga amiananen a laud ti Acropolis ti Atenas. Adda dagiti natagaan nga agdan nga agturong iti tuktokna, a pakasarakan ingga ita kadagiti bangko a bato, a nayintar iti tallo a dasig a kasla plasa. Adda pay la ti Areopago, a mangpasingked ti nairekord nga eksena ti historikal a diskurso ni Pablo.

20. Aniat’ agtultuloy a pasingkedan ti Arko ni Tito, ken kasano?

²⁰ Ti Arko ni Tito. Ti Jerusalem ken ti templona dinuprak dagiti Romano iti sidong ni Tito, idi 70 K.P. Iti sumuno a tawen, sadi Roma, rinambakan ni Tito ti biktoriana, a kaduana ni amana, nga Emperador Vespasian. Pito gasut a napili a Judio a preso ti pinagmartsada iti dayta paradat’ panagbiktoria. Naiparada met dagiti nawadwad a samsam ti gubat, agraman dagiti gameng ti templo. Ni Tito nagbalin met nga emperador, a nagserbi a kasta idi 79 inggat’ 81 K.P., ket idi natayen adda dakkel a monumento, ti Arko ni Tito, a naturpos ken naidedikar ken divo Tito (ken madaydayaw a Tito). Nairepresenta ti nagbiktoria a paradana babaen kadagiti ladawan, a naikitikit iti agsinnumbangir ti sirok ti arko. Iti maysa a dasig, nailadawan dagiti Romano a soldado, a siaawit kadagiti pika ken nabalangatanda iti laurel, nga awit-awitda dagiti sagrado a muebles manipud templot’ Jerusalem. Nairaman ditoy ti kandelero a pitot’ sangana ken ti lamisaan ti tinapay, a nagsaadan dagiti sagrado a trumpeta. Ti ladawan iti sabali a bangir ipakitana ni nagbiktoria a Tito a sikakaruahe ket uppat a kabalio ti nangguyod a ti kotserona ket babai a nangiladawan iti siudad ti Roma.j Tinawen, rinibo dagiti makabuya itoy nagbiktoria nga Arko ni Tito, a sitatakder ingga ita sadiay Roma kas siuulimek a mangpaneknek iti kaitungpalan ti padton Jesus ken ti nakas-ang a pannusa ni Jehova iti rebeliuso a Jerusalem.​—Mat. 23:37–24:2; Luc. 19:43, 44; 21:20-24.

21. (a) Kasano a ti arkeolohia nakibinnadang iti pannakadiskobre dagiti manuskrito? (b) Aniat’ maitutop a panangmatmattayo iti arkeolohia?

²¹ No kasano a ti pannakadiskobreda kadagiti kadaanan a manuskrito ket timmulong a nangisubli iti nasin-aw, orihinal a teksto ti Biblia, kasta met a ti pannakadiskobreda kadagiti adu nga artifact imparangarangda a dagiti nadakamat ti Biblia ket maitunos iti historia, kronolohia, ken geograpia, agingga iti kabassitan a detalye. Ngem, kamali no kunaen a ti arkeolohia ket anamonganna amin a paset ti Biblia. Laglagipentay koma a ti arkeolohia ket tay-ak ti panagadal nga adda panagkamalina. Dagiti diskobret’ arkeolohia agpannurayda iti natauan nga interpretasion, ket agbaliwbaliw dagitoy nga interpretasion. No dadduma impaay ti arkeolohia ti di namnamaen a suportana iti kinapudno ti Saot’ Dios. Sa, sigun iti daydi Sir Frederic Kenyon, direktor ken prinsipal a librarian ti British Museum iti adun a tawen, ti arkeolohia pinagbalinna a ti Biblia “ad-adda a maawatan gapu iti mas kompleto a panakaammo iti nalikudan ken iti eksenana.”k Ngem masapul a ti pammatitayo agpannuray iti Biblia, saan ket nga iti arkeolohia.​—Roma 10:9; Heb. 11:6.

22. Ania nga ebidensia ti maamiris iti sumuno nga adalen?

²² Linaon ti Biblia dagiti di pagduaduaan nga ebidensia a daytat’ talaga nga autentiko a “sao ti sibibiag ken agnanayon a Dios,” kas makitatay iti sumuno nga adalen.​—1 Ped. 1:23.

[Footnotes]

[Dagti Ladawan iti panid 333]

Ti Bato a Moabita

Napadakkel a Tetragrammaton, nga agparang iti kadaanan a surat, iti maika-18 a linea, iti kanawan

[Ladawan iti panid 334]

Ti Kitikit ni Ari Sennakerib

[Ladawan iti panid 335]

Ti Cronica ni Nabonido

[Ladawan iti panid 336]

Denario a naikitikit ni Tiberio

[Ladawan iti panid 337]

Ti Arko ni Tito

[Picture Credit Lines iti panid 337]

Makinkukua kadagiti Retrato iti Adalen 9 a nailista sigun iti panid:

panid 333, Musée du Louvre, Paris;

panid 334, Pammalubos ti Oriental Institute, University of Chicago;

panid 335, Pammalubos ti Trustees of The British Museum;

panid 336, Pammalubos ti Trustees of The British Museum.