Kadaanan nga Egipto​—Umuna kadagiti Dadakkel a Pannakabalin ti Lubong

EGIPTO​—kadaanan a daga dagiti Faraon ken ti Nilo​—ket maysa idi kadagiti kangrunaan a sibilisasion ti lubong. Dagiti artena ti nangadorno kadagiti dadakkel a museo. Ti historiana ti maisalsalaysay kadagiti libro ti eskuelaan. Dagiti nagdadakkelan a monumentona ti pagsidsiddaawan dagiti turista. Mainayon pay, adu kadagiti paspasamak ti Biblia ti napaspasamak iti uneg dayta a daga wenno rinamanna daytoy a daga. Ti Egipto ken dagiti tattaona ti nadakamatda iti nasursurok ngem 700 a daras idiay Biblia.

Kaskasdi, ania ti talaga nga ammoyo maipapan iti kadaanan nga Egipto? Ti panangammoyo ti ad-adda pay maipapan iti dayta tulongannakayo a mangtarus kadagiti adu a bambanag a nadakamat idiay Biblia.

Idiay Egipto, nasarakan dagiti arkeologo ti adu a mangpatalged kadagiti nailanad iti Biblia. Kas pangarigan, usigenyo ti salaysay maipapan ken ni Jose. Dagiti nagnagan, titulo, ti saad ni Jose kas maysa a mayordomo iti maysa a balay, ti posision a naited kenkuana kas maikadua nga agturay iti daga ken kas administrador ti taraon, dagiti ugali a panangipompon dagiti Egipcio, ken uray pay ti ugali a panagsusuon ti basket ti tinapay iti ul-ulo dagiti panadero​—amin dagitoy ti nasarakan a maitunos iti kustombre dagiti Egipcio iti dayta a tiempo.​—Genesis, kapitulo 39-47;Ge 50:1-3.

Ti Daga ken dagiti Tattaona

Ti Egipto ket agpampannuray iti Nilo. Ti nabaknang a lubong dayta a karayan, nga agpromedio laeng iti agarup 19 kilometro ti kaakabana manipud Aswân agingga idiay Cairo, ti naibennat nga agpaamianan kas maysa nga akikid a berde a laso a limmasat iti naganggangan a disierto ti Africa. Kadagiti napalabas, ti tinawen a panaglayusna ti nangiyeg kadagiti mangpabaknang iti daga nga arinsaed nga isut’ namagbalin iti Egipto a manageksporta ti taraon ken lugar a pagkamangan no panawen ti bisin. (Genesis 12:10) Dagiti runruno a papiro, nga adda kadagiti ig-igid ti karayanna, ti naaramidda kas dagiti immuna a papel.

Ti nalawa a sabangan, a pagukradan dagiti dandanum ti Nilo sakbay ti panagayusda iti umasul a Mediteraneo, ti maaw-awagan makimbaba nga Egipto. Ditoy, nalawag, ti yan “ti daga ti Gosen,” a nagtaengan dagiti Israelitas bayat iti nabayag a panagtaengda idiay Egipto.​—Genesis 47:27.

Relihion nga Egipcio

Patien dagiti kadaanan nga Egipcio a ti Faraonda isut’ maysa a Dios. Daytoy a kinapudno ninayonanna ti kaipapanan ti manglais a saludsod ni Faraon ken ni Moises: “Asino ni Jehova, nga imdengak koma ti timekna?” (Exodo 5:2) Dagiti Egipcio ti addaan met adu pay a sabsabali a didiosen. Ti nagnagan ti sumagmamano kadagiti 740 kadagitoy ti masarakan iti maysa a listaan a nadiskubre idiay tanem ni Thutmose III. Dagiti Egipcio ti nagdaydayawda kadagiti tallo a didiosen, wenno dagiti trinidad, ket maysa kadagiti popular unay kadagitoy isu ti panagkakadua da Osiris, Isis, ken Horus.

Adu kadagiti kangrunaan a didiosen iti Egipto ti mailadladawan nga addaan kadagiti natauan a bagbagi ken ul-ulo dagiti animal. Dagiti Egipcio inrepresentarda ni Horus nga addaan iti ulo ti falcon ken ni Thoth babaen ti ulo ti maysa nga ibis wenno maysa a tsonggo. Dagiti pusa, jackals, buaya, baboons, ken dagiti nadumaduma a kita dagiti tumatayab ti maibilbilangda a sagrado gapu iti pannakaitimpuyogda kadagiti dadduma a didiosen. Ti turo nga Apis, a mamatmatmatan kas ti pagtataengan ti espiritu ti didiosen a ni Osiris, ti naikabil iti maysa a templo idiay Memphis, sa naikkan iti maysa a naranga a panangpompon ken naimbalsamar iti ipapatayna. Dagiti nalatak nga escarabajo nga Egipcio, a maisusuot kas kuintas kas makasalaknib nga anting-anting ket ladladawan dagiti abal-abal​—a maipatpato kas ti pannakaiparangarang ti manamarsua a didiosen.

Agpapan pay ti nabayag a panagtaengda idiay Egipto ken nadekket a pannakaidennada kadagiti tattao iti dayta a daga, dagiti Israelita ket addaanda laeng ti maymaysa a Dios, ni Jehova, ket isu laeng ti pagserbianda. Napakdaaranda a saanda a mangaramid kadagiti aniaman a narelihiusuan a ladawan​—iti Dios a mismo wenno ti maysa a tumatayab, animal, ikan wenno aniaman pay a dadduma a bambanag. Ti panagdayawda iti nabalitokan a baka di nagbayag kalpasan iti iruruarda manipud Egipto ti nalabit bunga ti pannakaimpluensiada kadagiti Egipcio.​—Exodo 32:1-28; Deuteronomio 4:15-20.

Pammati iti Di Ipapatay

Dagiti Egipcio ti manamati unay iti di ipapatay. Gapuna, dagiti agtuturay nga Egipcio ti nagsagsaganada kadagiti nararanga a kanen, a napunno kadagiti nesesita ken kinaluho ti panagbiag, a mangin-inanama a patalgedanda ti agnanayon a ragsakda iti sumaruno a biag. Dagiti piramid dagiti kangrunaan a pangarigan iti daytoy nga ugalida.

Dagiti alahas a balitok, pagan-anay, muebles, arak, taraon, dinamili, dagiti kahon a marfil, ken uray pay dagiti babassit a kuadrado a batbato a pangrumekan iti pinta ti mata ti naisaadda a siaannad kadagiti tantanem nga Egipcio. Mapapati a dagitoy a bambanag ket mausardanto iti biag idiay labes ti tanem. Kadagiti immuna a tiempo, napappapatay pay dagiti ad-adipen ken naitanemda a kadua dagiti appoda, nga agserbinto kadakuada kalpasan ni patay. Ti maysa a koleksion dagiti orasion a pagaammo a kas ti “Libro dagiti Natay” ti nasarakan iti uneg ti rinibribo a lungon nga Egipcio. Ninamnamada a dagitoy nga orasion ti makatulong iti natay a tao a mangparmek kadagiti nadumaduma a pagpeggadan iti sumaruno a biag.

Anian a naiduma ti panangmatmat dagiti Israelitas! Ammoda, kas sawento kamaudianan ti Biblia, a “dagiti natay dida ammo ti aniaman, isuda awanandan ti gunggona.” Ket no matay ti tao, “iti dayta met la nga aldaw dagiti pampanunotna mapukawda.”a Ti namnamada ket maipaay iti masanguanan a biag iti panagungar.​—Eclesiastes 9:5, 10; Salmo 146:4; Job 14:13-15.

Asino dagiti Nagbibiag Idi Kaano?

Dagiti Egiptologo ilasinda ti 31 a “dinastia” dagiti ar-ari nga Egipcio ket saritaenda ti maipapan iti Daan a Pagarian (dagiti Dinastia 3-6), ti Makintengnga a Pagarian (dagiti Dinastia 11, 12), ken ti Baro a Pagarian (dagiti Dinastia 18-20). Ngem daytoy a pamay-an a panangkuenta ti saan unay nga apagpag-isu. Ramanen dayta dagiti mapagduaduaan ken pirsapirsay a sursurat ken mabalin a ramanenna pay dagiti sumagmamano nga ar-ari a nagturay kadagiti nadumaduma a rehion iti isu met laeng a tiempo, imbes a ti agsasagadsad a panagturay ti maysa ken maysa.b

Idi rinugian ni Moises nga insurat dagiti immuna a libro ti Biblia, kaawatan a sinurotna ti mismo nga ugali dagiti Egipcio a panangtukoy iti arida kas “Faraon,” a di agus-usar ti personal a nagan. Gapuna, ditay ammo ti nagan dagiti Faraon nga am-ammo da Abraham ken Jose wenno no siasino ti nagturay idi tiempo nga iruruar ti Israel manipud Egipto. Nupay kasta, ti titulo a “Faraon” iti kamaudiananna ti napakuyoganen iti mismo a nagan ti ari, a pinagbalinnan a posible nga ikawing dagiti paspasamak ti Biblia iti listaan dagiti ari ti Egipto. Adtoy ti sumagmamano kadagiti Faraon a nangnangruna a paginteresan ti maysa nga estudiante ti Biblia:

Ni Akhenaton (iti makunkuna a maika-18 a Dinastia) ket maysa a napeklan a managdaydayaw iti agbukbukel nga init a ni Aton. Idi 1887 ti maysa a koleksion iti agarup 377 a taptapi a dinamili ti nasarakan idiay Tel el-Amarna, agarup 320 kilometros iti abagatan ti Cairo. Dagitoy makapainteres a taptapi ket isuda dagiti diplomatiko a sursurat nga inawat ni Akhenaton ken amana nga Amenhotep III. Nairaman isu dagiti sursurat manipud kadagiti agtuturay ti Jerusalem, Megiddo, Hazor, Shechem, Lachish, Hebron, Gaza, ken dadduma pay a siudad nga estado idiay Palestina. Nalabit naisurat daytoy di nagbayag sakbay ti iseserrek ti Israel idiay Canaan, impanayag dagitoy a sursurat dagiti panaggugubat a sussusik ken intriga. Impakitada met a tunggal ili addaan ti kabukbukodanna nga ari kas ipamatmat ti libro ti Biblia a Josue.

Ni Tutankhamen, a manugang ni Akhenaton, isu ti agdindinamag nga “Ari Tut” a ti nagranga a ramramit ti nabalitokan a tanemna ti nasukalan dagiti arkeologo ken naipabpabuyada kadagiti nadumaduma a museo. Dagitoy a ramramit ti nakaskasdaaw a demostrasion iti kinabaknang dagiti Faraon. Dagitoy a kinabaknang isuda ti tinallikudan a nasapsapa ni Moises idi “nagmadi a napanaganan iti anak daydi anak a babai ni Faraon, a pinilina nga impangpangruna ti makipagsagaba iti rigat dagiti tattao ti Dios ngem iti makiranud kadagiti aglabas a ragragsak ti basol.”​—Hebreo 11:24, 25.

Ni Merneptah ti nagbiag iti “maika-19 a Dinastia.” Iti maysa a monumento ti panagbiktoria a nasarakan iti templo idiay Thebes, inkur-it daytoy a Faraon ti “Israel ti nalangalang, ti bin-ina ti saan.” Daytoy laeng ti kakaisuna a direkta a pannakadamat ti Israel kas maysa a nasion a nasarakan pay laeng kadagiti kadaanan nga Egipcio a rekord. Nupay nalawag a kasla awan mamaayna a panangipangta, dagitoy a sasao kasla ipamatmatna a nangrugin ti Israelita a panangkonkista ti Canaan. Gapuna, dayta a panangkonkista idi 1473 K.K.P. ti nalabit napasamak iti nagbaetan iti panawen a panangawat ni Akhenaton kadagiti sursurat ti Tel el-Amarna ken kadagiti al-aldaw ni Merneptah.

Ni Shishak (Sheshonk I, “maika-22 a Dinastia”) ti immuna a Faraon a nadakamat babaen iti nagan idiay Biblia. Babaen iti nabileg a puersa dagiti karwahe ken kumakabayo, rinautna ti Juda, a pinagpeggadna ti Jerusalem, ket “sinamsamna dagiti gamgameng ti balay ni Jehova ken dagiti gamgameng ti balay ti ari. Sinamsamna amin.” (2 Cronicas 12:9) Daytoy a pasamak ti pinatalgedan ti maysa a naikitikit iti makin-abagatan a bakud ti templo ni Amon idiay Karnak (ti kadaanan a Thebes). Ipakpakita dayta ti 156 a naposasan a balbalud a tunggal maysa irepresentarna ti nakayawan a siudad wenno purok, agraman Megiddo, Shunem, ken Gibeon. Kadagiti luglugar a nakayawan, inlista pay ni Shishak ti “Talon ni Abram”​—ti kasapaan a reperensia ken ni Abraham kadagiti rekord nga Egipcio.

Timmakder dagiti Dadduma a Pannakabalin ti Lubong

Idi agangay, ti Egipto ti sinukatan ti Asiria kas dominante a pannakabalin ti lubong. Ngem isut’ nagtalinaed a nabiag pay laeng a napolitikaan a puersa. Ni Oseas ti maudi nga ari ti sangapulo-tribo a makin-amianan a pagarian ti Israel, ti nakikomplot ken ni Ari So ti Egipto iti di naballigi a panangikagumaanna a mangituang ti sangol ti Asiria. (2 Ar-ari 17:3, 4) Sumagmamano a tawen iti kamaudiananna, bayat ti panagturay ni Ari Ezekias ti Juda, ni Ari Tirhakah iti Ethiopia (nalabit ti Etiope nga agturay iti Egipto, ni Faraon Taharqa) nagturong idiay Canaan ket imbaw-ingna iti apagbiit ti iraraut ti Asirio nga Ari Senakerib. (2 Ar-ari 19:8-10) Iti mismo a historia ni Senakerib, a nasarakan idiay Asiria, nalabit dinakamatna daytoy idi a kinunana: “Personal a natiliw a sibibiag . . . dagiti sisasakay iti karwahe iti ari ti Ethiopia.”​—Oriental Institute Prism of Sennacherib, University of Chicago.

Ni Isaias a mammadto ni Jehova impadtona a ti Egipto maiyawatto “iti ima ti maysa nga apo a nadawel” ket maysa a “narungsot” nga ari ti agturayto kadagiti Egipcio. (Isaias 19:4) Ti kinapudno daytoy a padto ti pinatalgedan ti maysa a dokumento nga Asirio a sadiay ti anak ni Senakerib a ni Esar-haddon impangasna iti panangparmekna iti Egipto, a kunkunana: “Ti arina, ni Tirhakah, ti dinunorko iti namin-lima a daras babaen kadagiti pana ken inturayak ti intero a pagilianna.”

Ni Faraon Necao ti nagmartsa a nagpaamianan iti agarup 629 K.K.P. tapno lapdanna dagiti buybuyot iti sumungsungad a maikatlo a pannakabalin ti lubong, ti Babilonia. Kuna ti Biblia a ni Josias iti Jerusalem ti nainsiriban a pinadpadasna a lapdan dagiti buybuyot nga Egipcio idiay Megiddo ket isu ti naabak ken napapatay.c (2 Cronicas 35:20-24) Agarup uppat a tawen iti kamaudiananna, idi 625 K.K.P., ni Faraon Necao a mismo ti inabak dagiti taga Babilonia idiay Carcemis. Agpadpada ti Biblia ken ti Babylonian Chronicles dinakamatda daytoy a pasamak, nga isut’ nangted kadagiti taga Babilonia iti panagturay iti makinlaud nga Asia.

Idi 525 K.K.P. immay ti Egipto iti panangituray iti maikapat a pannakabalin ti lubong, ti Medo-Persia. Ngangngani dua a siglo iti kamaudiananna, idi 332 K.K.P., nagparang met ni Alejandro a Dakkel ket inyegna ti Egipto iti sidong ti maikalima a pannakabalin ti lubong, ti Grecia. Imbangon ni Alejandro ti siudad ti Alexandria idiay sabangan ti Nilo idiay Egipto, a sadiay, agarup 280 K.K.P., ket nairugi ti umuna a panangipatarus ti Biblia manipud Hebreo iti Griego. Daytoy a patarus, nga isu ti naglatak kas ti Septuagint, ti Biblia nga inusar dagiti pasurot ni Jesus iti Griego ti pagsasaona a lubong.

Idi panawen ti Roma, ti maikanem a pannakabalin ti lubong, naiyeg ni Jesus idiay Egipto kas maysa nga ubing tapno maisalakan manipud ken managimun a Herodes. (Mateo 2:13-15) Addada idi dagiti Egipcio idiay Jerusalem idi aldaw ti Pentecostes 33 K.P. tapno denggen ti nakaskasdaaw a panangikaskasaba ti Kristiano a naimbag a damag. Ken ti nalaing a pumapalawag iti umuna-siglo a ni Apollo ti naggapu sadiay.​—Aramid 2:10; 18:24.

Wen, ti Egipto ken dagiti Egipcio ti prominenteda iti historia ti Biblia, ken adu a diskubre ti arkeolohia ti mangpatalged ti kuna dagiti Kasuratan maipapan iti daytoy kadaanan a daga. Pudno unay, ti Egipto ti prominente unay a kadagiti dadduma a naimpadtuan a sasao, isimbolona dayta ti intero a lubong iti panangituray ni Satanas. (Ezequiel 31:2; Apocalipsis 11:8) Ngem ti kadaanan nga Egipto, agpapan pay pigsana kas maysa a pannakabalin ti lubong, ti dina pulos nabaelan a lapdan ti kaitungpalan dagiti panggep ni Jehova. Ket pudno met daytoy iti maikadua a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia, ti Asiria, kas makitatayo iti sumaganad a ruar ti magasin a Pagwanawanan.

[Dagiti Footnote]

[Mapa iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Baybay Mediteraneo

Carchemish

Eufrates

Megiddo

Jerusalem

Alexandria

GOSHEN

Memphis

Nilo

AKIMBABA NGA EGIPTO

Thebes

[Credit Line]

Naibatay iti mapa a kinopia ti Pictorial Archive (Asideg ti Eastern History) Est. and Survey of Israel

[Ladawan iti panid 24]

Ti didiosen nga Egipcio nailadawan nga addaan natauan a bagi ken ulo ti agila

[Credit Line]

Pammadayaw iti British Museum, Londres

[Dagiti ladawan iti panid 25]

Paset ti “Libro dagiti Natay” a nasarakan iti uneg ti maysa a lungon ti Egipcio

[Credit Line]

Pammadayaw iti Superintendence of the Museo Egizio, Turin

Egipcio a lungon ken abbong para iti embalsamado a bangkay

[Credit Line]

Pammadayaw iti Superintendence of the Museo Egizio, Turin

[Ladawan iti panid 26]

Ni Ari Tutankhamen iti sibay ti situtugaw a dios nga Amon

[Credit Line]

Pammadayaw iti Superintendence of the Museo Egizio, Turin