Naḥmanides​—Binalusingsingna Kadi ti Kinakristiano?

TI Edad Media. Ania ti ipalagipda? Dagiti krusada? Dagiti inkisision? Pammarigat? Nupay gagangay a saan a tiempo ti nasayaat a panagsasarita maipapan iti relihion, napasamak iti dayta a tiempo, idi tawen 1263, ti maysa kadagiti naisalsalumina unay a debate iti nagbaetan dagiti Judio ken Kristiano iti pakasaritaan ti Europa. Siasino dagiti nairaman? Ania dagiti naibangon nga isyu? Kasano a matulongannatayo ita a mangilasin iti pudno a relihion?

Ania ti Namagbettak iti Debate?

Kabayatan ti Edad Media, inyam-ammo a mismo ti Iglesia Katolika Romana nga isu ti pudno a relihion. Nupay kasta, di pulos insuko dagiti Judio ti panangbigbigda nga isuda ti napili nga ili ti Dios. Ti kinaawan kabaelan ti simbaan a mangallukoy kadagiti Judio a masapul nga agpakomberteda nangituggod iti pannakapaay ken masansan iti kinaranggas ken panangidadanes. Kabayatan dagiti Krusada pinullo a ribu a Judio ti napapatay wenno napuoran iti istaka idi napagpilida iti bautismo wenno ipapatay. Iti adu a pagilian agraraira idi ti anti-Semitismo nga insungsong ti simbaan.

Nupay kasta, adda naiduma a kababalin a nagraira idiay Katoliko nga España idi maika-12 ken maika-13 a siglo. Naikkan dagiti Judio iti narelihiosuan a wayawaya​—la ketdi ta dida atakaren ti Nakristianuan a pammati​—ken naikkanda pay kadagiti natan-ok a saad iti korte ti ari. Ngem kalpasan ti agarup maysa a siglo iti kasta a pabor, impamuspusan dagiti Dominicano a papadi a pabassiten ti impluensia dagiti Judio iti kagimongan ken mangkomberte kadagiti Judio iti Katolicismo. Pinilit dagiti Dominicano ni King James I ti Aragon a mangyurnos iti opisial a debate, a ti panggepna ket mangipaneknek a nababbaba ti relihion dagiti Judio ken nasken a makomberte amin a Judio.

Saan a daytoy ti kaunaan a debate dagiti Judio ken Kristiano. Idi tawen 1240, naangay ti opisial a debate idiay Paris, Francia. Ti kangrunaan a panggepna ket tapno subokenda ti Talmud, maysa a libro a sagrado kadagiti Judio. Nupay kasta, saan unay a naikkan iti wayawaya ti panagsao dagiti Judio a nakipaset. Kalpasan nga impakaammo ti simbaan ti panagballigina iti daytoy a debate, nakaad-adu ti napuoran a kopia ti Talmud kadagiti plasa.

Ngem ti naan-anus a kababalin ni King James I ti Aragon dina impalubos ti kasta a panangrabrabak. Idi naammuanda daytoy, adda sabali a pinadas dagiti Dominicano. Kas kinuna ni Hyam Maccoby iti librona a Judaism on Trial, inawisda dagiti Judio iti debate “a pinagpammarangda a nadayaw ken makaallukoy, imbes a panangkondenar a kas idiay Paris.” Dinutokan dagiti Dominicano kas kangrunaan a pannakabagida ni Pablo Christiani, maysa a Judio a nakomberte iti Katolicismo ken nagbalin a padi a Dominicano. Babaen ti panangaramatda iti pannakaammo ni Pablo Christiani iti Talmud ken rabbiniko a sursurat, impagarup dagiti Dominicano a sigurado a mangabakda.

Apay a ni Naḥmanides?

Maysa laeng ti mabigbigbig idiay España nga addaan iti naespirituan a kinatan-ok a mangirepresentar iti dasig dagiti Judio iti debate​—ni Moses ben Naḥman, wenno Naḥmanides.a Nayanak idi agarup 1194 idiay siudad ti Gerona, iti kinaagtutubona impabigbigen a mismo ni Naḥmanides ti bagina kas eskolar iti Biblia ken Talmud. Idi agtawen iti 30, nakaisuraten kadagiti komentario iti kaaduan kadagiti Talmud, ket di nagbayag kalpasanna nagbalin a kangrunaan a pannakangiwat iti panangibabaetna iti supiat maipanggep kadagiti surat ni Maimonides a mamagsisina iti Judio a komunidad.b Maibilang ni Naḥmanides a katan-okan a Judio nga eskolar iti Biblia ken Talmud idi kaaldawanna ken nalabit sumaruno laeng ken ni Maimonides iti impluensiana iti Judaismo iti dayta a tiempo.

Dakkel ti impluensia ni Naḥmanides iti Judio a komunidad idiay Catalonia, ket nakiuman pay kenkuana ni King James I maipapan iti nadumaduma a parikut iti Estado. Rinaraem dagiti Judio ken Gentil ti kinasariritna. Napanunot dagiti Dominicano a tapno ad-adda a maibabain dagiti Judio, masapul nga isu, ti kangrunaan a rabbida, ti makidebate.

Di kayat idi ni Naḥmanides ti makidebate, gapu ta ammona a saan a nasayaat ti panggep dagiti Dominicano. Sungbatanna idi dagiti saludsod ngem di makapagsaludsod. Nupay kasta, immannugot iti kiddaw ti ari, nga indawatna a mapalubosan nga agsao a siwawayawaya iti isusungbatna. Immanamong iti daytoy ni King James I. Saan pay idi a napasamak ken saanen a naulit ti kasta a panangipalubos iti nawaya a panagsao kabayatan ti Edad Media, maysa a nabatad a pammaneknek iti dakkel a panagraem ti ari ken ni Naḥmanides. Ngem adda panagamak idi ni Naḥmanides. No maibilang a napalalo ti ibubusorna kabayatan ti debate, nakaal-alingget ti ibungana kenkuana ken iti Judio a komunidad. Mabalin a bumtak ti kinaranggas iti aniaman a kanito.

Naḥmanides Kontra ken Pablo Christiani

Iti palasio ti ari idiay Barcelona ti kangrunaan a nakaangayan ti debate. Naangay ti uppat a sesion​—Hulio 20, 23, 26, ken 27, 1263. Ti ari a mismo ti nangidaulo iti kada sesion, a tinabunuan met ti nadumaduma a dignitario ti Simbaan ken Estado, kasta met dagiti Judio iti lokal a komunidad.

Sigurado idin ti simbaan iti pagbanagan ti debate. Iti opisial a salaysayda, kinuna dagiti Dominicano a ti panggep ti debate ket ‘saan a tapno pagririkiaran ti pammati a kasla ketdin mapagduaduaan, no di ket tapno duprakenna dagiti biddut dagiti Judio ken ikkatenna ti natalged a pammati ti adu a Judio.’

Nupay dandani 70 ti tawennan, impakita ni Naḥmanides ti kinasariritna babaen ti panangikagumaanna a manglimitar iti diskusion kadagiti kangrunaan laeng nga isyu. Kastoy ti panangirugina: “Dagiti [kallabes] a debate iti nagbaetan dagiti gentil ken Judio inramanna ti adu a benneg dagiti narelihiosuan a rambak a saan a nainaig iti kangrunaan a prinsipio ti pammati. Nupay kasta, iti daytoy naarian a korte, kayatko laeng a pakidebatean dagiti banag nga adda nakainaiganna iti intero a susik.” Napagnunumuan ngarud a ti laeng mapagsasaritaan ket no immayen ti Mesias, no isu ket Dios wenno tao, ken no dagiti Judio wenno Kristiano ti mangik-ikut iti pudno a linteg.

Iti panglukat nga argumentona, kinuna ni Pablo Christiani a paneknekanna manipud iti Talmud a dimtengen ti Mesias. Simmungbat ni Naḥmanides a no agpayso daytoy, apay a di mamati ken Jesus dagiti rabbi a mamati iti Talmud? Imbes nga ipamaysana dagiti argumentona iti nabatad a Nainkasuratan a kapanunotan, inulit-ulit ni Christiani a libegen dagiti rabbiniko a teksto tapno mapasingkedanna dagiti argumentona. Binalusingsing amin dagitoy ni Naḥmanides babaen ti panangipakitana a naadaw dagitoy iti ruar ti konteksto. Di pagduaduaan a nalalaing ni Naḥmanides a mangikalintegan kadagitoy a surat gapu ta inadalna dagita iti intero a panagbiagna. Uray nagadaw ni Christiani iti Kasuratan, dagiti panagrasrasonna intampokna dagiti punto a nalaka a mabalusingsing.

Nupay nagsungbat laeng kadagiti saludsod, nakaidatag ni Naḥmanides iti nabileg nga argumento a nangipakita no apay a di awaten dagiti Judio ken dadduma pay a managpanunot a tattao ti takder ti Iglesia Katolika. Maipapan iti doktrina a Trinidad, kinunana: “Ti panunot ti asinoman a Judio wenno tao ti manglapped kenkuana a mamati a ti Namarsua iti langit ken daga . . . lumasat iti aanakan ti maysa a babai a Judio . . . sa kalpasanna mayawat iti ima dagiti kabusorna, a . . . nangpapatay kenkuana.” Siuumiso a kinuna ni Naḥmanides: “Ti patpatienyo​—ken isu ti pamuon ti pammatiyo​—ket di awaten ti [nasaririt a] panunot.”

Iti panangitampokna iti kinamaag nga agingga ita isu ti nanglapped iti adu a Judio uray laeng ti panangpanunot iti posibilidad a ni Jesus ti Mesias, impaganetget ni Naḥmanides ti nakaro a panagbasol ti simbaan iti dara. Kinunana: “Kuna ti mammadto nga iti panawen ti Mesias, . . . pandayendanto dagiti kamkampilanda a pagbalinen a dingding ti arado, ket dagiti pikpikada pandayendanto a kumkumpay; ti maysa a nasion saannanto nga itag-ay ti kampilan a maibusor iti nasion, ket didanto met adalenen ti pannakigubat uray kaano. Manipud idi kaaldawan ti Nazareno agingga ita, napno ti intero a lubong iti kinaranggas ken panagtakaw. [Kinapudnona], ad-adu ti dara nga imbuyat dagiti Kristiano ngem kadagiti sabsabali a nasion, ken imoral pay ti kabibiagda. Anian a nagrigaten para kenka, apok nga ari, ken kadagitoy a kabalierom no didan . . . adalen ti pannakigubat uray kaano!”​—Isaias 2:4.

Kalpasan ti maikapat a sesion, pinasardeng ti ari ti debate. Kinunana ken ni Naḥmanides: “Diak pay nakakita iti tao a nagbiddut a kas kenka ti kinalaingna nga agrason.” Maitunos iti karina, a nanggarantisar iti wayawaya ti panagsao ken pannakasalaknib ni Naḥmanides, isut’ pinagawid ni King James I ti Aragon, nga addaan iti sagut a 300 a dinar. Iti kiddaw ti obispo ti Gerona, nangaramid ni Naḥmanides iti naisurat a rekord iti debate.

Nupay indeklarada a naan-anay ti panagballigida, nalawag a nariribukan dagiti Dominicano. Idi agangay indarumda ni Naḥmanides iti panangbassawangna iti simbaan, nga inusarda ti suratna maipapan iti debate kas pammaneknek. Gapu ta dida napnek iti panangtrato ti ari ken ni Naḥmanides, nagapelar dagiti Dominicano ken ni Pope Clement IV. Nupay nasuroken a 70 ti tawenna, napapanaw ni Naḥmanides idiay España.c

Pakasarakan iti Kinapudno?

Nakatulong kadi ti agsinnumbangir nga argumento a mangipabigbig iti pudno a relihion? Nupay pinagminar ti tunggal maysa dagiti biddut ti sabali a dasig, awan kadakuada ti nangidatag iti nabatad a mensahe ti kinapudno. Ti binalusingsing ni Naḥmanides ket saan a pudno a Kinakristiano no di ket ti aramid-tao a doktrina, a kas ti sursuro a Trinidad, a pinutar ti Kakristianuan iti sinigsiglo kalpasan ni Jesus. Ti imoral a kababalin ken ti nadangkok a panangibukbok ti Kakristianuan iti dara, a situtured nga imbatad ni Naḥmanides, ket di met mailibak a rekord iti historia.

Nalaka a maawatan no apay nga, iti sidong dagitoy a kasasaad, saan a naallukoy ni Naḥmanides ken dagiti sabsabali pay a Judio kadagiti argumento a mangsupsuporta iti Kinakristiano. Mainayon pay, dagiti argumento ni Pablo Christiani ket saan a naibatay iti nalawag a panagrasrason manipud iti Hebreo a Kasuratan, no di ket kadagiti di umiso ti pannakayaplikarna a sursurat dagiti rabbi.

Kinapudnona, saan a binalusingsing ni Naḥmanides ti pudno a Kinakristiano. Idi kaaldawanna ti pudno a lawag dagiti pannursuro ni Jesus ken dagiti pammaneknek ti kina-Mesiasna ket linibeg ti palso a panangiladawan. Kinapudnona, impadto ni Jesus ken dagiti apostol ti panagparang ti kasta nga apostata a pannursuro.​—Mateo 7:21-23; 13:24-30, 37-43; 1 Timoteo 4:1-3; 2 Pedro 2:1, 2.

Nupay kasta, nabatad a mailasin itan ti pudno a relihion. Kinuna ni Jesus maipanggep kadagiti pudno a pasurotna: “Babaen kadagiti bungada mailasinyonto ida. . . . Kasta met tunggal naimbag a kayo pataudenna ti nasayaat a bunga, ngem tunggal rinuker a kayo pataudenna ti awan pategna a bunga.” (Mateo 7:16, 17) Awisendakayo a mangilasin iti dayta. Bay-anyo a tulongandakayo dagiti Saksi ni Jehova a mangaramid iti addaan panggep a panangusig kadagiti Nainkasuratan a pammaneknek. Iti kasta maammuanyonto ti pudno a kaipapanan dagiti amin a kari ti Dios a nainaig iti Mesias ken iti turayna.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 20]

Inkalintegan ni Naḥmanides ti kasona idiay Barcelona

[Picture Credit Line iti panid 19]

Dagiti ladawan iti panid 19-20: Nakopia iti Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s