Pakasaritaan ti Biag

Nasursuromi ti Naan-anay nga Agtalek ken Jehova

KAS INSALAYSAY NI NATALIE HOLTORF

Hunio 1945 idi. Maysa nga aldaw iti dayta a bulan, adda nabessag a lalaki nga immay iti balaymi ket siaanus a nagtakder iti ridaw. Masmasdaaw nga inriaw ti buridek nga anakko a ni Ruth: “Mama, adda sangaili iti ridaw!” Dina ammo a ti amana dayta​—ti ing-ingungotek nga asawa a ni Ferdinand. Dua a tawen sakbayna, tallo nga aldaw laeng kalpasan a naipasngay ni Ruth, pimmanaw iti balay ni Ferdinand, naaresto, sa naipan iti kampo konsentrasion dagiti Nazi. Ngem ita, nagkita met laengen da Ruth ken ti amana, ket nakompleto manen ti pamiliami. Adu ti pagsaritaanmi ken Ferdinand!

NAYANAK ni Ferdinand idi 1909 iti siudad ti Kiel, idiay Alemania, ken nayanakak idi 1907 iti siudad ti Dresden, iti met laeng Alemania. Idi agtawenak iti 12, damo a naam-ammo ti pamiliami dagiti Estudiante ti Biblia, kas pannakaawag idi kadagiti Saksi ni Jehova. Idi agtawenak iti 19, immikkatak iti Iglesia Ebanghelikal ket indedikarko ti biagko ken Jehova.

Kabayatanna, nagturpos ni Ferdinand iti maysa a kurso a nainaig iti panaglayag sa nagbalin a marino. Bayat dagiti panagbiahena, inut-utobna dagiti banag maipapan iti kaadda ti Namarsua. Idi nakasangladen, binisita ni Ferdinand ti manongna, a maysa nga Estudiante ti Biblia. Umdasen daytoy a panagbisita a nangkombinsir kenkuana a masungbatan ti Biblia dagiti saludsod a mangburburibor kenkuana. Immikkat iti Iglesia Luterano, ken inkeddengna met ti agikkat kas maysa a marino. Kalpasan ti umuna nga aldaw a panangasabana, nagragut a mangaramid iti daytoy a trabaho inggat’ tungpal biagna. Iti dayta met la a rabii, indedikar ni Ferdinand ti biagna ken Jehova. Nabautisaran idi Agosto 1931.

Marino ken Mangaskasaba

Idi Nobiembre 1931, naglugan ni Ferdinand iti tren nga agturong idiay Netherlands tapno tumulong a mangasaba sadiay. Idi imbaga ni Ferdinand iti kabsat a nangorganisar iti panangasaba iti dayta a pagilian nga isu ket dati a marino, kinuna ti kabsat: “Sika ti lalaki a kasapulanmi!” Nangabang ngamin dagiti kakabsat iti maysa a bilog tapno ti grupo dagiti payunir (amin-tiempo a ministro) makasabaanda dagiti agnanaed iti igid ti karayan iti makin-amianan a paset ti pagilian. Lima ti tripulante ti bilog, ngem awan kadakuada ti makabael a mangtimon iti panaglayagna. Isu a ni Ferdinand ti nagbalin a kapitan ti bilog.

Innem a bulan kalpasanna, nakiddaw ken Ferdinand nga agpayunir idiay Tilburg, iti makin-abagatan a Netherlands. Iti dayta a tiempo a simmangpetak met idiay Tilburg tapno agpayunir ket naam-ammok ni Ferdinand. Dagus a nakiddaw nga umakarkami idiay Groningen, iti makin-amianan a paset ti pagilian. Sadiay a nagkasarkami idi Oktubre 1932 ket iti pagtaengan a pagnanaedan ti sumagmamano a payunir, nag-honeymoon-kami bayat nga agpaypayunirkami!

Idi 1935, naipasngay ti anakmi a ni Esther. Nupay bassit ti kuartami, determinadokami nga agtultuloy nga agpayunir. Immakarkami iti maysa a purok, a sadiay nagnaedkami iti bassit a balay. Bayat nga ay-aywanak ti anakmi iti pagtaengan, agmalmalem met a mangasaba ni lakayko. Iti sumaganad nga aldaw, agsinnublatkami iti trabaho. Nagtultuloy daytoy agingga a kabaelanen ni Esther ti kumuyog kadakami iti ministerio.

Di nagbayag kalpasanna, agpangpangta ti napolitikaan a kasasaad ti Europa. Nadamagmi ti pannakaidadanes dagiti Saksi idiay Alemania, ket nabigbigmi a din agbayag maidadaneskaminto met. Dimi ammo no makaibturkaminto iti sidong ti nakaro a pannakaidadanes. Idi 1938, dagiti Olandes nga autoridad pinaritanda dagiti ganggannaet nga agiwaras kadagiti narelihiosuan a publikasion. Tapno matulongandakami nga agtultuloy iti ministeriomi, inted dagiti Saksi nga Olandes ti nagnagan dagiti tattao a nangipakita iti interes iti trabahotayo, ket nayadalanmi iti Biblia ti sumagmamano kadakuada.

Iti dayta a tiempo, umad-adanin ti maysa a kombension dagiti Saksi ni Jehova. Nupay kurang ti kuartami tapno makagatangkami iti tiket a mapan iti pagkombensionan, kayatmi ti tumabuno. Isu a nagbiahekami iti tallo nga aldaw babaen ti bisikleta, a ti ubingmi a ni Esther ket agtugaw iti tugaw ti maladaga a naiparabaw iti handlebar ti bisikleta. Nakiturogkami kadagiti Saksi a malabsanmi bayat dagiti rabii. Nakaragragsakkami ta natabunuanmi ti immuna a nasional a kombensionmi! Ti programa pinabilegnakami a mangsaranget kadagiti pakasuotan iti masanguanan. Kangrunaanna, napalagipankami nga agtalek iti Dios. Nagbalin a pagsasaomi (motto) dagiti sasao ti Salmo 31:6: “Ngem no maipapan kaniak, agtalekak ken Jehova.”

Inanup Dagiti Nazi

Idi Mayo 1940, rinaut dagiti Nazi ti Netherlands. Di nagbayag kalpasanna, dagiti Gestapo wenno sekreta kellaat a sinarungkarandakami bayat ti panangilasinlasinmi kadagiti naipatulod a literatura ti Biblia. Dagiti Gestapo intugotda ni Ferdinand iti hedkuarterda. Kanayon a bisitaenmi ken ni Esther sadiay, ket no dadduma palutpoten ken kabilenda iti sanguananmi. Idi Disiembre, kellaat a nawayawayaan ni Ferdinand, ngem apagbiit dayta. Maysa a rabii bayat ti panagawidmi, nakitami ti lugan dagiti Gestapo iti asideg ti balay. Nakalibas ni Ferdinand bayat a simrekkami ken Esther iti balay. Ur-urayendakami dagiti Gestapo. Birbirokenda ni Ferdinand. Iti dayta a rabii, idi nakapanawen dagiti Gestapo, immay dagiti polis nga Olandes ket innaladak tapno pagpalutpotanda. Iti simmaganad nga aldaw, naglemmengkami ken Esther iti balay ti baro a nabautisaran nga agassawa a Saksi, ti pamilia Norder, a nangpadagus ken nangtaripato kadakami.

Idi arinunos ti Enero 1941, naaresto ti agassawa a payunir nga agnanaed iti balay a bilog. Iti simmaganad nga aldaw, nagbilog ti manangaywan iti sirkito ken ti asawak tapno alaenda ti dadduma nga alikamen ti agassawa, ngem rinubbuot ida dagiti kakumplot ti Gestapo. Nakalibas ni Ferdinand babaen iti bisikletana. Ngem naibalud ti manangaywan iti sirkito.

Dagiti mangidadaulo a kakabsat kiniddawda ken Ferdinand nga isu ti mangsukat iti manangaywan iti sirkito. No kasta, tallo nga aldaw laeng iti makabulan a mabalinna ti agawid. Baro manen a karit daytoy para kadakami, ngem intultuloyko ti nagpayunir. Dimmegdeg ti panagbirok dagiti Gestapo kadagiti Saksi, isu nga agkaraakarkami. Idi 1942, namitlo nga immakarkami. Idi agangay, nakagtengkami iti siudad ti Rotterdam, nga adayo unay manipud iti pangar-aramidan ni Ferdinand iti nalimed a ministeriona. Iti dayta a tiempo, dandanin ti panagpasngayko iti maikadua nga anakmi. Siaasi a pinadagusdakami ti pamilia Kamp, a di pay nabayag a naipan iti kampo konsentrasion ti dua a babbaroda.

Sipsiputandakami Dagiti Gestapo

Naipasngay ti maikadua nga anakmi a ni Ruth, idi Hulio 1943. Kalpasan a naipasngay ni Ruth, nakaduami ni Ferdinand iti tallo nga aldaw, ngem masapul a pumanaw manen, ket dayta ti naudin a pannakakitami kenkuana. Nabayag a dimi nakita. Agarup tallo a lawas kalpasanna, naaresto ni Ferdinand idiay Amsterdam. Naipan iti presinto dagiti Gestapo ket natakuatan ti kinasiasinona. Nakaro ti panangpalutpot dagiti Gestapo kenkuana, a pinilitda a mangipaay iti impormasion maipapan iti panangasabatayo. Awan ti sabali nga impudno ni Ferdinand malaksid nga isu ket maysa a Saksi ni Jehova ken di makipaspaset iti aniaman a napolitikaan nga aramid. Nakaunget dagiti opisial ti Gestapo ta di nagsoldado ni Ferdinand, a maysa nga Aleman, ket pinangtaanda a papatayenda kas maysa a traidor.

Naikulong iti maysa a selda iti simmaganad a lima a bulan, a sadiay kanayon a binutbutengda a mapapatay babaen iti firing squad. Ngem di pulos naisin ti kinasungdona ken Jehova. Ania ti nakatulong kenkuana nga agtalinaed a nabileg iti naespirituan? Ti Sao ti Dios, ti Biblia. Siempre, kas maysa a Saksi, di mapalubosan ni Ferdinand a maaddaan iti Biblia. Nupay kasta, mabalin nga agkiddaw iti Biblia ti dadduma a balud. Kinombinsir ngarud ni Ferdinand ti kaseldana a kiddawenna iti pamiliana a mangipatulodda iti Biblia, ket inaramid dayta ti lalaki. Sumagmamano a tawen kalpasanna, no madakamat ni Ferdinand dayta a pasamak, naraniag dagiti matana a mangikuna: “Nakaliwliwa unay kaniak dayta a Biblia!”

Idi rugrugi ti Enero 1944, kellaat a nayakar ni Ferdinand iti kampo konsentrasion ti Vught, iti Netherlands. Di ninamnama a daytoy a panangyakar ket bendision para kenkuana ta naam-ammona sadiay ti 46 a Saksi. Idi nadamagko a nayakar, naragsakanak ta sibibiag pay!

Awan Sarday a Panangasaba Iti Kampo Konsentrasion

Nakarigrigat ti biag iti kampo. Gagangayen ti malnutrision, kinakurang ti naimeng a kawes, ken nakaro a lam-ek. Nagsagaba ni Ferdinand iti nakaro a tonsillitis. Kalpasan ti napaut a panangawag kadagiti nagan (roll call) iti nakalamlam-ek a tiempo, napan iti pagaywanan kadagiti masakit. Mapalubosan nga agtalinaed dagiti pasiente a ti gurigorda ket 40 degree Celsius. Saanda a pinaginana ni Ferdinand ta 39 degree Celsius laeng ti gurigorna! Nabilin nga agtrabaho. Ngem tinulongan dagiti padana a balud, isu nga iti sumagmamano a daras, apagbiit nga ilemmengda iti nabara a lugar. Nabang-aran manen idi bimmara ti paniempo. Kasta met, no makaawat dagiti kakabsat iti taraon, agririnnanudda isu a pimmigsa ni Ferdinand.

Sakbay a naibalud ti asawak, nakairuamannan ti mangasaba, ket iti uneg ti kampo intultuloyna nga inranud dagiti patpatienna. Masansan nga umsien dagiti opisial iti kampo gapu iti lila a trianggulo a pakabigbiganna kas balud a Saksi. Ngem matmatan ni Ferdinand dayta kas gundaway a mangasaba kadakuada. Idi damo, mabalinda laeng ti mangasaba iti baraksda a kaaduan ket Saksi. Napanunotda, ‘Kasano ngata a madanon ti ad-adu pay a balud?’ Dina inggagara ngem ti mangimatmaton iti kampo ti nangipaay iti solusion. Kasano?

Dagiti kakabsat addaanda iti nalimed a suplay ti literatura ken 12 a Biblia. Naminsan, nasarakan dagiti guardia ti dadduma a literatura, ngem dida ammo no makinkukua. Gapuna, inkeddeng dagiti opisial a pagsisinaen dagiti Saksi. Ngarud, kas dusa mayakar dagiti kakabsat kadagiti baraks nga ayan dagiti saan a Saksi a balud. Kasta met, masapul a di Saksi ti katugawda no manganda. Bendision dayta nga urnos, ta maaramiddan ti kayatda nga aramiden​—ti mangasaba iti ad-adu pay a balud, inggat’ mabalin.

Agsolsolo a Mangpadakkel iti Dua a Babbalasitang

Kabayatanna, agnanaedkami pay la nga agiina iti Rotterdam. Nakaro ti lam-ekna idi 1943/44. Iti likudan ti balaymi, adda dagiti armas nga us-usaren dagiti soldado nga Aleman a pangtinnag kadagiti eroplano. Iti sanguananmi adda ti Sangladan ti Waal, a maysa a kangrunaan a puntiria dagiti eroplano a pagbomba dagiti Aliado. Talaga a di natalged a lugar a paglemmengan. Maysa pay, nakirang ti taraon. Ad-adda a nagtalekkami a naan-anay ken Jehova.​—Proverbio 3:5, 6.

Timmulong ti walo ti tawenna a ni Esther iti bassit a pamiliami babaen ti pannakiliniana iti paglutuan iti sopas. Nupay kasta, masansan a no batangnan, awanen ti nabati a taraon. Bayat ti maysa kadagiti pannakiliniana a mangala iti taraon, naranaanna ti panagbomba dagiti eroplano. Nagdanagak idi nangngegko dagiti kanalbuong, ngem di nagbayag nakasangitak iti rag-o idi nakaawid a di nadangran ken addaan pay iti sumagmamano a sugar beet. “Ania ti napasamak?” inimtuodko a dagus. Siaalumamay a simmungbat: “Idi nagtinnag dagiti bomba, inaramidko ti imbaga idi ni Daddy, ‘Agpakleb iti daga, agtalinaed a nakapakleb, ken agkararag.’ Ket nagkurri!”

Gapu iti Aleman nga ayugko, nataltalged no ni Esther ti mapan aggatang. Nadlaw daytoy dagiti soldado nga Aleman, a nagimtuod ken Esther. Ngem di nangibaga iti aniaman a palimed. Iti pagtaengan, sursuruak ni Esther maipapan iti Biblia, ket gapu ta di makaeskuela, insurok nga agbasa ken agsurat ken dadduma pay a kinasigo.

Tinulongannak met ni Esther iti ministeriok. Sakbay a mapanak mangyadal, umuna a mapan kitaen ni Esther no awan ti agpalpaliiw kadakami. Kitaenna no adda dagiti senial a nagnumuanmi iti estudiante ti Biblia. Kas pagarigan, mangikabil ti iyad-adalak iti nakamasetera a masetas iti paladpad ti tawa tapno ammok no agtuloyak. Bayat ti panagadal, adda iti ruar ni Esther a mangkita no adda peggad bayat nga ipaspasiarna ni Ruth a nakalugan iti karkariton.

Nayakar iti Sachsenhausen

Komusta ni Ferdinand? Idi Setiembre 1944, isu ken adu a sabsabali pay ti naipan iti estasion ti tren a sadiay 80 a balud ti napekpek kadagiti agur-uray a bagon. Kada bagon, adda maysa a timba nga agserbi nga inidoro ken sangatimba a danum nga inumen. Tallo nga aldaw ken tallo a rabii a nagbiaheda a nakatakder! Dandani awan ti angin a sumrek. Naserraan dagiti bagon ket adda laeng abut a pagsiripan iti sumagmamano a lugar. Di mailadawan ti masapul nga ibturanda a pudot, bisin, ken waw​—malaksid pay iti angdod.

Simmardeng ti tren iti nakam-amak ti pakasaritaanna a kampo konsentrasion ti Sachsenhausen. Naparitan ti amin a balud a maaddaan iti aniaman a personal nga alikamen nga adda pay kadakuada​—malaksid ti 12 a babassit a Biblia nga intugot dagiti Saksi!

Naibaon da Ferdinand ken walo a sabali a kakabsat iti kampo ti Rathenow tapno agtrabaho iti pagaramidan kadagiti armas a pakigubat. Nupay masansan a butbutngenda ida a mapapatayda, nagkedked dagiti kakabsat a mangaramid iti kasta a trabaho. Tapno mapabilegda nga agtalinaed a natibker, iranudda ti maysa a bersikulo ti Biblia iti agsapa, kas iti Salmo 18:2, tapno mennamennaenda iti agmalem. Nakatulong dayta kadakuada a mangmennamenna kadagiti naespirituan a bambanag.

Idi agangay, impasimudaag dagiti agsasaruno a kanalbuong ti iyaadanin dagiti tropa ti Aliado ken dagiti Ruso. Immuna a simmangpet dagiti Ruso iti kampo nga ayan da Ferdinand ken dagiti kakaduana. Nangtedda iti taraon kadagiti balud ket imbilinda a panawanda ti kampo. Idi arinunos ti Abril 1945, pinagawid idan ti buyot ti Russia.

Nakompleto met Laengen kas Pamilia

Idi Hunio 15, simmangpet ni Ferdinand iti Netherlands. Nabara ti panangpasangbay kenkuana dagiti kakabsat iti Groningen. Di nagbayag, naammuannan a sibibiagkami pay, ken agnanaed iti pagilian. Nadamagmi met a nakaawiden, ngem kasla nakabaybayag ti panaguraymi iti isasangpetna. Maysa nga aldaw, kamaudiananna, impukkaw ni Ruth: “Mama, adda sangaili iti ridaw!” Addan ti ing-ingungotek nga asawa ken amada!

Adu a parikut ti nasken a solbarenmi sakbay a makatignaykami manen kas normal a pamilia. Awan ti balaymi, ket ti kangrunaan a parikut isu ti pananggun-odmi iti permanente a pannakipagili. Tangay Alemankami, dagiti opisial nga Olandes imbilangdakami a destiero iti sumagmamano a tawen. Ngem idi agangay, nayurnosmi dagiti bambanag ket rinugianmi ti nabayagen nga il-iliwenmi a biag​—ti panagserbi ken ni Jehova kas maysa a pamilia.

“Agtalekak ken Jehova”

Kadagiti simmaganad a tawen, no agtitiponkami kada Ferdinand ken dagiti gagayyemmi a nagibtur kadagidi nga al-aldaw ti rigat, malaglagipmi ti naayat a panangiwanwan ni Jehova kadagidi a tiempo. (Salmo 7:1) Maragsakankami a bayat ti adu a tawen, impalubos ni Jehova a makiramankami iti panangpalawa iti interes ti Pagarian. Masansan met a naibagami a naragsakankami a nangbusbos iti kinaagtutubomi iti sagrado a panagserbi ken Jehova.​—Eclesiastes 12:1.

Kalpasan ti panangidadanes dagiti Nazi, nagkaduakami ken Ferdinand a nagserbi ken Jehova iti nasurok a 50 a tawen sakbay a naturposna ti biagna ditoy daga idi Disiembre 20, 1995. Asidegakon nga ag-98. Inaldaw nga agyamyamanak ken Jehova ta sinuportarandakami dagiti annakmi bayat dagidi a narigat a tawtawen ken makapagserbiak pay laeng inggat’ kabaelak agpaay iti pakaidayawan ti naganna. Agyamanak iti amin nga inaramid ni Jehova kaniak, ket tarigagayak ti agtultuloy a mangtungpal iti pagsasaok: “Ngem no maipapan kaniak, agtalekak ken Jehova.”​—Salmo 31:6.

[Ladawan iti panid 19]

Dakami ken Ferdinand, Oktubre 1932

[Ladawan iti panid 19]

Ti pangasaba a bilog nga “Almina” agraman ti tripulantena

[Ladawan iti panid 22]

Kaduak da Ferdinand ken dagiti annakmi