Mapagtalkan Kadi Dagiti Ebanghelio?

“Masapul a maibilang itan dagiti ebanghelio kas sarsarita a pinarbo dagiti nagkauna a Kristiano.”​—Burton L. Mack, retirado a propesor iti panangadal iti Baro a Tulag.

SAAN laeng a ti nadakamat a propesor ti addaan iti kastoy a panangmatmat. Pagduaduaan ti adu nga eskolar ti kinamapagtalkan dagiti Ebanghelio da Mateo, Marcos, Lucas, ken Juan​—dagiti salaysay ti Biblia maipapan iti kabibiag ken ministerio ni Jesus. Apay nga ibilang ti dadduma a sarsarita laeng dagiti Ebanghelio? Pagduaduaanyo kadi ti kinaumiso dagiti Ebanghelio gapu kadagiti opinionda? Usigentayo ti dadduma kadagiti ebidensia.

Napagduaduaan ti Kinaumiso Dagiti Ebanghelio

Bayat ti umuna a 17 a siglo iti Kadawyan a Panawentayo, pulos a saan a napagduaduaan ti kinaumiso dagiti Ebanghelio. Nupay kasta, nangnangruna idi maika-19 a siglo ken agtultuloy, adu a de adal ti nangibilang kadagiti Ebanghelio kas parparbo laeng dagiti tattao imbes nga impaltiing ti Dios. Kasta met, saanda a patien a dagiti nangisurat iti Ebanghelio ket naimatangan ken nangngegda a mismo dagiti impormasion nga insuratda maipapan ken Jesus ken ipapilitda a dagita a lallaki saanda nga ammo ti mangisurat kadagiti mapagtalkan a pakasaritaan. Mainayon pay, ibagada a dagiti panagpapada ti pannakaisurat ken linaon dagiti umuna a tallo nga Ebanghelio​—a maawagan no dadduma iti sinoptiko, kayatna a sawen “agpapada a panangmatmat”​—ipakitana a nagkikinnopia dagiti nagsurat iti Ebanghelio. Dagiti kritiko saanda pay a patien dagiti milagro ni Jesus ken ti panagungarna a nadeskribir kadagiti Ebanghelio. Dadduma pay ketdi ti nangibaga a saan a pulos a nagbiag ni Jesus kas maysa a tao!

Dagitoy met laeng a tattao ti nagkuna a mabalin a ni Marcos ti nangisurat iti umuna kadagiti Ebanghelio, ta bassit laeng ti nakaidumaanna kadagiti insurat da Mateo ken Lucas. Kinunada pay a mabalin nga inusar da Mateo ken Lucas ti libro ni Marcos tapno magupgopda ti Ebanghelioda ken mabalin a nagkonsultada iti dadduma a reperensia. Sigun iti eskolar iti Biblia a ni A.F.J. Klijn, daytoy a nalatak a pagarup “pagparangenna a saan a mannurat dagiti nangilanad iti Ebanghelio no di ket nagurnongda laeng kadagiti estoria.” Talaga a ti kasta a kapanunotan pagbalinenna dagiti nangisurat iti Ebanghelio a managkopia ken managparbo. Daytoy a panangmatmat pakapuyenna ti panamati a ti Biblia ket impaltiing ti Dios.​—2 Timoteo 3:16.

Nagkopia Laeng Kadi Dagiti Nangisurat iti Ebanghelio?

Dagiti kadi panagpapada dagiti Ebanghelio paneknekanda a nagkikinnopia dagiti nagsurat? Saan. Apay? Agsipud ta inkari ni Jesus kadagiti adalanna a ti nasantuan nga espiritu ‘ipalagipna kadakuada ti amin a bambanag nga imbagana kadakuada.’ (Juan 14:26) Ngarud, saan a pakasdaawan no dagiti nagsurat iti Ebanghelio nalagipda dagiti pasamak ken agpapada ti panangirekordda iti dadduma kadagita. Ipapantayon a mabalin a nabasa ken nagkonsulta ti dadduma a nagsurat iti Biblia iti inlanad ti sabali a mannurat iti Biblia, ngem dayta ket saan a panagkopia no di ket naannad a panagsukimat. (2 Pedro 3:15) Maysa pay, kuna ti The Anchor Bible Dictionary: “Gapu ta dagiti kaugalian ket gagangay a mayallatiw idi babaen ti panangestoria, mabalin nga agpapareho ti pannakailanad dagiti napateg a sasao ni Jesus.”

Kinuna ni Lucas a nakasaona ti adu a nakaimatang ken ‘natuntonna ti amin a bambanag manipud iti pangrugian buyogen ti kinaumiso.’ (Lucas 1:1-4) Maibagatayo kadi a panagkopia wenno sarsarita laeng dayta? Saan la ketdi! Kalpasan ti panangtingitingna a naimbag kadagiti insurat ni Lucas, kastoy ti kinuna ti arkeologo a ni William Ramsay: “Ni Lucas ket maysa a nakalalaing a historiador: saan laeng a mapagtalkan dagiti inlanadna a kinapudno, ammona pay no kasano nga ilanad dagiti agpaypayso a pakasaritaan . . . Rumbeng a maibilang daytoy nga autor kadagiti katan-okan a historiador.”

Ti testimonia dagiti nagkauna a nagsurat iti Nakristianuan a doktrina, agraman ni Origen a maysa a teologo idi maikatlo a siglo, ipatuldoda met a ni apostol Mateo ti umuna a nangisurat iti Ebanghelio. Insurat ni Origen: “Ti umuna ket insurat ni Mateo, maysa idi nga ordinario nga umili, ngem nagbalin nga apostol ni Jesu-Kristo, ken gapu ta naipablaak nga agpaay kadagiti nakomberte a Judio, insuratna dayta iti Hebreo.” Tangay maysa nga apostol ni Mateo ken naimatanganna dagiti pasamak, dina kasapulan ti agkopia kadagiti insurat ni Marcos, a saan a nakaimatang. Kasano ngaruden dagidiay mangibagbaga a nagkopia da Mateo ken Lucas iti surat ni Marcos ken dagiti maipagarup a dadduma a reperensia?

Immuna Kadi a Naisurat ti Ebanghelio ni Marcos?

Ti teoria nga immuna a naisurat ti Ebanghelio ni Marcos ken ti pagarup a dayta ti nagibatayan da Mateo ken Lucas iti insuratda ket saan a naibatay iti “makakombinsir nga argumento,” kuna ti The Anchor Bible Dictionary. Ngem adu nga eskolar ti mangibaga nga immuna nga insurat ni Marcos ti Ebangheliona sakbay a nagsurat da Mateo ken Lucas, ta ibagada a bassit laeng ti innayon ni Marcos kadagiti dadduma nga Ebanghelio. Kas pagarigan, ti eskolar iti Biblia a ni Johannes Kuhn idi maika-19 a siglo ipapilitna nga immuna a naisurat ti Ebanghelio ni Marcos. Ta no saan a kasta, kuna ni Kuhn, “mabalin a panunoten ti maysa a pinirpirsay ni Marcos dagiti dua a lukot da Mateo ken Lucas, sa pinagtiponna dagitoy iti maysa a banga, ket insuratna ti Ebangheliona manipud kadagitoy a nagtipon a pirpirsay.”

Tangay ti Ebanghelio ni Marcos ti kaababaan, saan a nakaskasdaaw a bassit laeng ti linaonna a naidumduma nga impormasion. Kaskasdi, dina paneknekan a dayta ti immuna a naisurat. Maysa pay, saan nga agpayso nga awan ti innayon ni Marcos kadagiti insurat da Mateo ken Lucas. Kinapudnona, iti nabileg ken kasla sumario a salaysay ni Marcos maipapan iti ministerio ni Jesus, adda nasurok a 180 a bersikulo ken makapainteres a detalye a di mabasa iti Mateo ken Lucas, a mamagbalin iti dayta a pudno a naisangsangayan a salaysay maipapan iti biag ni Jesus.​—Kitaenyo ti kahon iti panid 13.

Daydiay Ngay Kunada a Dadduma a Reperensia?

Dagiti ngay kunada a dadduma a reperensia ti insurat da Mateo ken Lucas? Kuna ni James M. Robinson, a propesor iti relihion: “Ti dadduma a reperensia ti Nakristianuan a doktrina nga adda kadatayo ti kapapatgan.” Nakaskasdaaw dagita a sasao gapu ta saan a magun-odan ita dagita a reperensia, ken iti kinapudnona, awan ti makapaneknek no adda idi dagita a gubuayan! Nakarkaro pay a makapasiddaaw ti naan-anay a panagpukawna agsipud ta ibaga dagiti eskolar a mabalin a sumagmamano a kopia ti naiwaras. Kanayonanna, dagiti immuna a nagsurat iti Nakristianuan a doktrina saanda a pulos a nagadaw kadagita reperensia.

Panunotenyo daytoy. Naipagarup nga adda idi dagita a reperensia ken paneknekanda nga immuna a naisurat ti Ebanghelio ni Marcos. Saan ngata a dayta ket maysa laeng a pagarup a naibatay iti sabali pay a pagarup? No maipapan kadagiti teoria a kas iti daytoy, nainsiriban a laglagipentayo daytoy a proverbio: “Ti asinoman nga awanan kapadasan maaddaan pammati iti tunggal sao, ngem daydiay nasaldet utobenna dagiti addangna.”​—Proverbio 14:15.

Pudno ken Mapagtalkan Dagiti Ebanghelio

Babaen kadagiti panangipapan ken awan nakaibatayanna a pagarup dagiti manangbabalaw nga eskolar, riniribukda ti adu tapno saanda nga usigen ti mapagtalkan nga Ebanghelio maipapan iti kabibiag ken ministerio ni Jesus. Nalawag nga ipakita dagitoy a salaysay a dagiti immuna a Kristiano saanda nga imbilang a sarsarita dagiti pasamak iti biag, ministerio, ipapatay, ken panagungar ni Jesus. Ginasut a nakaimatang ti mangpatalged iti kinaumisoda. Dagitoy a nagkauna a Kristiano, a situtulok a mangsaranget iti pannakaidadanes ken ipapatay tapno masurotda ni Jesus, naan-anay a nabigbigda nga awan serserbi ti panagbalin a Kristiano no ti ministerio ken panagungar ni Jesus ket sarsarita laeng.​—1 Corinto 15:3-8, 17, 19; 2 Timoteo 2:2.

No maipapan iti pagarup nga immuna a naisurat ti Ebanghelio ni Marcos ken ti nakaskasdaaw a pannakapukaw ti dadduma a reperensia, kuna ni George W. Buchanan, a propesor iti teolohia: “No ikabilangam dagiti awan nakaibatayanna a pagarup maipapan iti gubuayan ti Ebanghelio, dimonto naan-anay a maapresiar ti linaon ti Biblia.” Maitunos dayta a kapanunotan iti balakad ni apostol Pablo kenni Timoteo a saanna nga “ipangag dagiti ulbod a sarita ken dagiti kapuonan, nga awan tungpalna, no di ket mangpataud iti salsaludsod a siraraken imbes a ti panangiburay iti aniaman a banag babaen ti Dios mainaig iti pammati.”​—1 Timoteo 1:4.

Mapagtalkan dagiti Ebanghelio. Naglaonda kadagiti mapagpannurayan a salaysay dagiti nakaimatang. Naibatayda kadagiti naan-anay a panagsukimat. Ipakaammoda kadatayo dagiti makapainteres a kinapudno maipapan iti kabibiag ni Jesu-Kristo. Ngarud, kas ken Timoteo idi nagkauna a tiempo, nasayaat nga ipangagtayo dagiti sasao ni Pablo: “Agtultuloyka iti bambanag a nasursurom ken nakaguyugoyam a patien.” Adda natibker a rasontayo a mamati nga “amin a Kasuratan impaltiing ti Dios”​—agraman dagiti uppat nga Ebanghelio.​—2 Timoteo 3:14-17.

[Kahon iti panid 13]

No Saan a Naisurat ti Marcos, Saantay Koma nga Ammo a nga . . .

ni Jesus sirururod a kimmita iti aglikmut yantangay naan-anay a napaladingit iti kinaawan rikna wenno asi ti puspusoda (Marcos 3:5)

da Juan ken Santiago napanagananda iti Boanerges (Marcos 3:17)

ti babai nga agpaspasar iti panagbulos ti dara nabusbosna aminen dagiti sanikuana (Marcos 5:26)

agim-impen idi ni Herodias iti sakit ti nakem maibusor ken Juan a Mammautisar ket ni Herodes mabutbuteng idi ken Juan isu nga ay-aywananna a sitatalged (Marcos 6:19, 20)

inawis ni Jesus dagiti adalanna nga aginana iti apagbiit (Marcos 6:31)

dagiti Fariseo bugguanda dagiti imada agingga iti siko (Marcos 7:2-4)

innala ni Jesus dagiti ubbing kadagiti takiagna (Marcos 10:16)

nakarikna ni Jesus iti panagayat iti agtutubo nga agturay (Marcos 10:21)

da Pedro, Santiago, Juan, ken Andres nagimtuodda ken Jesus nga is-isuda (Marcos 13:3)

imbati ti maysa nga agtutubo ti lienso a pagan-anayna (Marcos 14:51, 52)

Mainayon pay, maysa kadagiti ilustrasion ni Jesus ken dua kadagiti milagrona ti mabasa laeng iti libro a Marcos.​—Marcos 4:26-29; 7:32-37; 8:22-26.

Naglaon ti Ebanghelio ni Marcos iti adu pay a detalye a naimatanganna a mismo a saan a mabasa iti dadduma nga Ebanghelio. Sigurado a rumayray ti apresasiontayo no iwayaantayo nga utoben a naan-anay ti kinapateg amin dagita a detalye.