“Ti Armero Nagpukaw iti Mapa!”
Babaen ti koresponsal ti “Agriingkayo!” idiay Colombia
DAGITI tattao iti Colombia nariingda iti maysa a kabbaro nga aldaw. Dayta ti Huebes, Nobiembre 14, 1985. Pinatokarko ti radio tapno mangngegak ti damdamag iti agsapa. Ngangani diak patien ti nangngegko idi kinuna ti anounser: “Ti Armero nagpukawen iti mapa! . . . Ti paset iti Chinchiná naiyanud a naikuyog iti panagayus ti pitak!”
Nagimdengak a kasla diak mamati bayat a nagtultuloy ti damdamag. Ti Armero, maysa nga ili a pagmulaan iti kapas ken pagay nga addaan iti agarup 28,000 nga umili, 55 milias (90 km) iti amianan a laud iti Bogotá, ti pudno a nagpukawen iti mapa babaen iti panagayus iti adu a pitak, yelo, ken lava. Ti bilang dagiti natay ken mapukpukaw ti napattapatta a nasurok a 21,000. Ti Chinchiná, maysa a napateg a sentro a pagmulaan iti kape iti sabali a sikigan iti bambantay, nagsagaba iti basbassit a pannakadadael, nga agarup 2,000 dagiti natay sadiay. Ngem ania ti napasamak a nangpataud iti kastoy a naan-anay a pannakadadael?
Pimmutok ti Nevado del Ruiz
Iti rabii sakbayna, iti agarup alas nuebe, ti 17,550 pie (5,400 m) a naabbungotan ti niebe a bulkan, ti Nevado del Ruiz, bimtak iti makin-amianan a daya a sikiganna, a nangipussuak iti adu a bulkaniko a dapo nga addaan asupre. Mainayon iti daytoy, ti nakaro a pudot manipud iti abutna ti nanglunag iti adu a paset iti naiyabbungot a niebe. Kas banagna, ti gagangay a nalitnaw, nabannayat panagayusna, a waig iti yelo ti nagbalin a makapapatay nga ayus ti pitak ken nalunag a yelo. Ti dakkel a paset daytoy dakkel nga ayus ti nagayus iti Karayan Lagunilla, a nagayus ken nagsikkosikko a nagpababa, a nangiyanud kadagiti kaykayo ken batbato bayat a pimmartak ti panagayusna iti 32-milia (52 km) a panagayusna nga agpababa iti Armero.
Iti uneg laeng ti maysa nga oras kalpasanna, ti kasla pader a pitak, nga agarup 40 pie (12 m) ti kangatona (maysa a report ti nangikabil iti 90 pie), ti naipugso iti nasupit nga abut a naipan iti tukok ti ginget ket nagsaknap a kas iti makapapatay a walis a nangdalus iti dalanna. Ti Armero, isu nga adda a mismo iti dalanna, napukaw. Sumagmamano laeng a balbalay nga adda iti nangato a daga ti nabati a nakatakder.
Awan ti Nalawag a Pakdaar
Nakisaritaak kadagiti sumagmamano a nakalasat a nangipadamag nga idi malem ti Mierkoles napigsa unay ti angot ti asupre iti angin. Iti agarup alas kuatro iti malem, siuulimek a nagtinnagen ti dapo iti ili. Ngem daytoy ti nangpataud iti bassit laeng a panagdanag, ta ti bulkan aktibo iti kastoy a pamay-an iti ngangngani nakatawen.
Ni Jorge Castilla, manipud Bogotá ngem agbisbisita iti Armero iti dayta a malem ti Mierkoles, ti nangibaga kaniak a babaen iti public-address system iti simbaan adda ti nangparegta kadagiti umili nga agtalinaedda a nakalma, nga agyanda iti uneg ti balay, ket abbonganda ti ruprupada iti nabasa a panyolito. Sigun kadagiti gubuayan iti iglesia, daytoy ket miembro iti Emergency Committee for Civil Defense. Naipasiguro met kadagidiay a nagatender iti nasapa a Misa iti rabii nga awan ti rason nga agdanag.
Iti agarup alas siete y media, ti napigsa a tudo nangrugi a nagtinnag, ket kalpasanna kellaat a simmardeng, a sinaruno iti nakaskasdaaw a panagtinnag dagiti bambanag—maysa a napino, nabara a darat a di nagbayag nangpunnon iti atep ken kalkalsada. Daytoy ket kabbaro a banag. Ad-addan, dagiti tattao madanagandan. Sumagmamanon ti nangkandado kadagiti balbalayda ket napanda iti nangatngato a daga. Ti kaaduan nagtalinaedda.
Sumagmamano a tiempo kalpasanna, manipud iti nangato a paset ti pagsalogan ti bantay, naipatulod babaen iti radiotelephone dagiti mensahe a ti ili ti Armero ti masapul a mapanawanen. Iti alas 10:13 t.r. ti mayor iti Armero, ni Ramón Antonio Rodríguez, kellaat a nangsinga iti pannakipatang ti maysa a pannakabagi iti Red Cross babaen iti radio, a kunkunana, “Ti danum adda ditoyen!” Innalana ti maysa ket kakapat nga oras tapno makagteng ti ayus iti 32 milias!
“Umayen ti Bulkan!”
Dagiti nakalasat ti nangibaga kaniak ti adu nga agpapada nga estoria. Dadduma ti nariing babaen iti napigsa a tudo iti darat iti atep. Dadduma ti nakangngeg iti ariwawa ken panagriaw iti ruar. Sigaganat, riniingda dagiti annakda ken miembro ti pamiliada. Kellaat a naiddep dagiti silaw. Dagiti tattao ti mangiserra a sipipigsa ken mangikugtar kadagiti ruanganda bayat nga ipukpukkawda ti, “Umayen ti Lagunilla! Agtaraykayo! Agtaraykayo!” “Lemmesennatayon ti danum!” “Umayen ti bulkan!”
Rinibribo ti rimmuar iti balbalayda. Dagiti kotse, motorsiklo, ken trak ti sigaganat a nagtaray iti kalkalsada, nga agbusbusina, a di mangikankano kadagiti tattao nga adda iti dalanda. Adut’ naatalan sakbay a nagaburanda iti pader a pitak. Adda naan-anay a panagammangaw.
Iti kasta unay a sipnget, ti kasta unay nga ayus dumaranudor a nakabutbuteng. Sigun iti bisita manipud Bogotá, ni Jorge Castilla, ti ungorna ket kas ti ungor ti dua nga eroplano a jet a nababa ti panagtayabna. Ti agal-alikuno nga ayus nagayus iti igid ti karayan, ket immadalem iti nangatngato ngem dagiti balbalay, ket nagsaknap agingga iti tengnga iti ili. Dagiti balbalay, simsimbaan, ken titiendaan, ken dadduma a patpatakder nalapunosda ken naiyayusda a sipepegges. Dagiti ubbing napurosda manipud takkiag dagiti dadakkelda ket naikalida iti pitak wenno naiyanudda agingga iti nataydan.
“Itan Pudno a Mataytayon!”
Ni Obdulia Arce Murillo, ina ti siam ken nainaig kadagiti Saksi ni Jehova idiay Armero, ti naan-anay a nagaburan iti nagayus a pitak—ngem sibibiag a mangibaga iti estoria. Isalaysayna: “Napanak iti kalsada a kaduak dagiti annakko ket pinadasko ti immuli iti trak ti gasolina. Idin immayen ti danum. Inbarsakkon ti bagik iti daga. Nakaad-adalemen ti danum . . . ket nakaung-ungor. Impukkawko ‘Jehova! Jehova! Itan pudno a mataykamin! Daytoyen ti panungpalan!’ Idin nakaad-adun a poste ti immay a naiyanud iti danum. Ti maysa ti nangdungpar iti kanigid a sikigak, ket idin a napukawko ti bassit nga anakko a babai.
“Naibaludak iti poste babaen iti barot ti koriente. Idin maysa kadagiti annakko a babbai, a nakaulin kadagiti sinako a kape, ti nangipukkaw, ‘Bumatokka!’ Idi bimmatokak, mariknak a kasla maysa a tren ti nangatal kaniak. Dayta ket pitak. Diakon makakita gapu ta nagaburanakon iti pitak. Naan-anay a nagaburanakon.
“Mariknak ti bileg ti pitak a mangiguyguyod kaniak. Pinadasko ti agpukkaw, ket napunnon ti pitak ti ngiwatko. Maeppesanakon . . . Naglanguyak ket inkagumaak ti limmung-aw agingga a nakalung-awak iti nadanum a pitak. Babaen iti imak, kinautko ti pitak iti ngiwatko a sibibileg ta pagarupko a nagumradakon ti rupak. Siguradoak a malmesakon, ngem itan makaangesakon ken makariaw. Anian ti pannakabang-arko a nakalung-aw ti rupak iti pitak!” Ngem daytat’ adu nga or-oras pay sakbay a maalawak kamaudiananna.
Ti sabali pay a Saksi, ni Elena de Valdez, ken ti pamiliana nakagtengda iti nangato a daga iti likudan ti ili. Impadamagna: “Kasangsangpetmi pay laeng iti sakaanan ti turod idi nangngegmi dagiti ikkis ken riaw dagiti tattao iti likudanmi, a nagaburan iti layus. Di nagbayag, dadduma ti nangrugin nga agsangpet, a naan-anay a napunno ti pitak. Mangngegmi ti nakabutbuteng nga ungor dayta a ‘banag.’ Nakaam-amak ti ungorna! Ket ti ikkis dagiti tattao: ‘Tulong! Tulong! Isalakandakami! Didakam baybay-an a matay!’”
Kamaudiananna, nalpasen. Ti laeng kasta unay a kinaulimek ken kinasipnget ti nabati. Ni Jorge Castilla, a natalged iti maysa a talon iti ruar ti Armero, kinunana a mariknana ti “natay nga aglawlaw iti rabii.” Kinunana pay: “Dagiti nakalasat—lallakay, ub-ubbing—rumrummuarda iti pitak, nga adu kadakuada ti nasugsugatan. Ti itsurada ket kas iti zombies wenno magmagna a bangkay, a kasla magmagnada a matmaturog. Mulenglengandaka. Dumawatda iti danum, awanen. Nakaam-amak!”
Kabayatanna, iti pannakailumlum, ni Obdulia Arce ikagkagumaanna pay laeng ti lumung-aw iti pitak. Para kenkuana ken dagiti rinibo a dadduma pay a nakalasat, daytanto ti kanayon a malaglagip a kas ti kaatiddogan a rabii iti panagbiagda.
Nabungon ti Pitak a Bangkay
Idi agbannawagen ti bigat, ti agmaymaysa a manangbisita kadagiti mulana ti nangsurbey iti nalasbang, namulaan a taltalon iti ginget iti baba. Ngangngani dina patien ti nakitana. Iti asideg ti sikigan ti bantay, a sadiay koma ti ayan ti narang-ay nga Armero, adda laengen ti naglawaan a dapuen a pitak, nga adda dagiti ginasgasut a bagbagi, animal ken tattao, a tumtumpaw iti rabawna. Impadamagna: “Ti ili ket basta nagdakkelan a kadaratan, a sumagmamano laeng dagiti balbalay a nakatakder. Makita dagiti tattao kadagiti tuktok ti kaykayo, kadagiti pader, ken kadagiti sikigan ti turturod.”
Iti pingir ti lugar ti didigra, dagiti mangalaw koma nakitada dagiti nakalasat a kakasla bangkay, a napunno iti dapuen a pitak, a magmagna a masmasdaaw, nga agsapsapul kadagiti inay-ayatda. Dagiti ubbing ken lallakay agsangsangitda gapu iti danag, dagiti inna aganug-ogda a di maliwliwa, nga agsapsapul kadagiti annakda. Dagiti dadduma, a rumrummuar pay laeng iti pitak, ti nagtakder a kas estatua, a nakawesan laeng kadagiti makin-uneg a kawesda. Dadduma naan-anay a nalabosan kadagiti pagturogda gapu iti pegges ti layus. Dadduma ti saan a nagasat.
Dagiti sibibiag makita sadiay, a naikali agingga iti tengnged ket um-umkis a maipaay iti tulong, a di makagunay. Dagidiay adda iti pingir ti kapitakan padpadasenda nga ikagkagumaan a gaw-aten dagidiay adda iti asidegda. Babaen ti panangusarda iti tabla, nagballigida a nangisalakan kadagiti sumagmamano. Dadduma ti limmusong iti pitak ngem nagsublida ta mangrugin a mailumlumda. Ti manangalaw pinadasna ti nangmaneho iti traktor tapno makatulong. Iti tallo laeng a yarda (3 m), nailumlumen ti traktor!
Apresiaren ni Obdulia Arce ti kinabara ti pitak, ta nalamiis ti rabii. Bayat ti rabii, kankanayon a mailibay iti turog, ket mariing laeng nga agang-angsaben gapu ta nailumlum ti rupana iti pitak. Dimteng ti agsapa, ngem awan ti nakakita kenkuana.
“Manipud kadagiti Di Namnamaen a Luglugar Nakaun-nat dagiti Takkiag”
Kankanayon ken naimpusuan ti panagtignay iti isuamin a pagilian. Dagiti institusion ken indibidual immayda a tumulong. Ti puersa ti armada, dagiti yunit ti depensa-sibil, ti polis, ken ti mangalaw a bunggoy ti Red Cross dagus a naipanda iti lugar. Rinibribo a boluntario—dodoktor, dagiti siruhano, paramedics, enheniero, ken dadduma pay a kameng dagiti propesional—ti nangitukon kadagiti serbisioda. Dagiti Saksi ni Jehova nangipatulodda iti tallo a luglugan iti tulong ken taraon manipud Bogotá.
Dagiti grupo dagiti manangalaw nailuganda ti eroplano manipud kadagiti dadduma a pagilian. Di nagbayag agarup 30 a helicopter, lokal ken ganggannaet, ti mangkutkuton iti lugar nga agsapsapul kadagiti nakalasat. Ti trabaho a panangalaw ti ngangngani naaramid a naan-anay babaen iti eroplano, ta ti amin a panangikagumaan a magna iti napuskol a pitak saan a nagballigi.
Ti kadakkel ti nadadael ti nangpabannayat iti trabaho a panangsapul kadagiti sumagmamano a sibibiag ken mangkali kadagiti natnatay. Kalpasan ti pannakaala kadagiti ginasgasut a nakalasat, ipadamag dagiti managalaw nga addada pay laeng sumagmamano nga agur-uray a maisalakan. Kas kinuna ti maysa a manangalaw: “Pagarupen ti maysa nga awan ti adda sadiay, ngem apaman nga umadani ti helicopter, manipud kadagiti di namnamaen a luglugar, nakaunnat dagiti takkiag, maysa a nakalasat ti umawag tapno mailugan.”
Kadagidiay mangpaypayapay iti helicopter tunggal lumabasda isu ni Obdulia, a ti ulona napno iti namagaanen a pitak. Isut’ makapayapay laeng bassit manipud iti punguapunguan, ket nagmalmalen a pinadpadasna nga awisen ti atensionda. Awan ti nakakita kenkuana. Nagkarkararag a kankanayon. Rinugianna ti sabali manen a rabii iti rigat, a nailumlum iti pitak ken nagsagaba ti nakaro nga ut-ot gapu iti nasugatan a bakrangna.
Idi agbannawagen ti agsapa ti Biernes, isut’ naaddaan iti umdas a bileg nga agriaw nga agriaw, agingga a dagiti managalaw a mangkutkuto iti lugar ti nakakita kenkuana iti baba. Iti alas 11 isut’ imkis gapu iti ut-ot idi nga isut’ naguyod nga impangaton ti helicopter. Isut’ naipan iti sentro ti first-aid ken kalpasanna iti ospital. Nabusbosna ti 35 nga or-oras a nailumlum iti dayta a pitak.
Ania ti napasamak kadagiti annakna? Naammuanna kalpasanna a dua ti napukaw, ngem dagiti dadduma nga annakna ti naiyanud iti igid ti kapitakan a karuruotan, ket kamaudiananna naalawda.
Pannakaupay ken Rag-o
Iti sidong ti napudot a tropikal nga init, ti pitak nangrugin a tumangken, ket umad-adu ti kasapulan a tiempo a mangilapsut kadagiti tattao manipud iti pitak. Dagiti nakakaasi a kaso ti makitkita pay laeng—dagiti ul-ulo a nakatud-aw iti rabaw, nga um-umkis a maipaay iti tulong, wenno dagiti bibig ti basta agkutkuti a mangipamatmat nga adda pay biag sadiay. Dadduma ti napandagan kadagiti natumba a bambanag iti nakaun-uneg a pitak. Masapul a mabaybay-andan a matay.
Maysa a kasta a nakakaasi a kaso isu ti kaso ni Omayra Sánchez, maysa a 12-años nga ages-eskuela nga ubing a babai, a nakagun-od iti panangidayaw dagiti manangalaw ken periodista nga agpadpada gapu iti turedna ken ti optimistiko a pannakipatangna. Isut’ naipit iti baet ti natay nga ikitna ken ti pedaso a semento. Binusbos dagiti manangalaw iti agarup 60 nga or-oras iti panangikagumaanda a mangiruar kenkuana. Kamaudiananna, tallo nga aldaw kalpasan ti panaglayusna, isut’ natay iti sakit ti puso, a kaskasdi a nailumlum pay laeng iti pitak ken danum agingga iti tengnged. Ti grupo dagiti manangalaw ken periodista—kinapudnona ti isuamin a nasion—nagsangit.
Adda naragragsak a nagbanagan idi a ti din agkutkuti a labos a bagi ti uppat-tawenna a ni Guillermo Páez ti nakita 60 oras kalpasan ti trahedia. Ngangngani di madlaw iti naiputputong a dapuen a tay-ak, isut’ saan a natay, basta nakaturog! Ti ungor ti bumabbaba a helicopter ti nangriing kenkuana, ket isut’ nagtugaw a di nagkutkuti. Bimmaba ti helicopter agingga a makaasideg, ket naibagkat a nailugan. Dayta ti maysa a pasamak a nangparagsak kadagiti awan-agumna a manangalaw.
Tiempo ken Di Mapakpakadaan a Pasamak
Ti napattapatta a 21,000 a tattao ti napukaw iti trahedia idiay Armero, agraman ti agarup 2,000 pay idiay Chinchiná. Agarup 5,400 ti naalaw idiay Armero, nga agarup 2,000 kadakuada ti napaagasan kadagiti ospital iti isuamin a pagilian. Adu ti nakaro a nasugsugatan dagiti taktakiagda ken saksakada gapu iti pegges ti layus ket nagsagabada iti pannakaputedda gapu iti mangrugrugin a gangrena. Maysa kadagitoy a tattao isu ni Epifania Campos, maysa kadagiti Saksi ni Jehova, nga empleado iti banko idiay Armero. Nakalkaldaang, isut’ natay gapu iti epekto ti gangrena.
Kadagiti 59 a tattao a nainaig iti Kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti Armero, 40 nga agnanaed iti nakaro ti pannakaapektarna a paspaset iti ili ti nagpukaw a saan a pulos a matuntonan. Tallo a tattao a nainaig iti Kongregasion iti Chinchiná ti nakapukaw iti biagda, ket agarup 30 a dadduma pay ti nakapukaw kadagiti pagtaenganda ken sansanikuada.
Innem a lawas kalpasan iti trahedia, bimmisitaak manen iti lugar a kaduak ni Gervasio Macea, a nagnaeden iti walo a tawen idiay Armero. Dina mailasin nga apag-isu no sadino ti nagtakderan ti Kingdom Hall—kasta ti kasasaad ti naan-anay a pannakadadael. Iti lugar nga ayan idi ti maysa nga ili, adda itan ti dapuen, naglawaan, a nawarasan iti batbato a kadaratan a kasla itsura ti dakkel a paypay.
Nalawag, dagiti Saksi ni Jehova ti maisarang kadagiti aksidente ken dagiti di inanamaen a paspasamak kadagiti elemento a kas ti siasinoman. Kadagitoy a tiempo, maapresiartayo no kasano nga agaplikar ti prinsipio a naiyebkas idiay Eclesiastes 9:11, 12 kadagiti amin, nga awan ti panangidumduma: “Nagbaw-ingak ket nakitak iti baba ti init a ti lumba saan nga agpaay kadagiti nasiglat, wenno ti bakal kadagiti napigsa, . . . uray pay ti parabur kadagiti tattao a nalaing; ngem ti pannawen ken gasat mapasamakda kadakuada amin. Ta ti tao dina met ammo ti panawenna. . . . Kasta met laeng ti pannakasilo dagiti annak dagiti tattao iti dakes a pannawen, intono mapasamak a pettat kadakuada.”
Ngem, kas nalawag nga isuro ti Biblia, addanto ti panagungar “dagiti nalinteg ken dagiti nakillo.” Kinuna ni Jesus: “Siak ti panagungar ken ti biag. Ti mamati kaniak, uray no matay agbiagto pay.” Ipamatmat ti Biblia nga asidegen ti panagturay ti Pagarian ti Dios ken ti pannakaisubli iti kasasaad ti paraiso ditoy daga. Kalpasanna agsublinton dagiti natay a maipaay iti gundaway iti pudpudno a biag nga agnanayon.—Aramid 24:15; Juan 5:28, 29; 11:25; 17:3.
[Diagram/Ladawan iti panid 11]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
NEVADO DEL RUIZ
ARMERO
[Dagiti ladawan iti panid 12]
Ti puersa ti kasta unay a layus ti nangdadael iti psychiatric hospital ken nangibunton kadagiti wanan kadagitoy a rebbek
[Dagiti ladawan iti panid 13]
Ti diploma a nakadisso iti pitak iti daytoy a kalsada—nakalkaldaang a pammaneknek iti nawarawara a pamilia
[Dagiti ladawan iti panid 14]
Ti pitak ti nanggabur itoy a kayo agingga iti 25 pie ket pinutiputanna iti maysa-pulgada a landok. Ti sentro ti komersio iti adayo adda a nalangalang
Ni Obdulia Arce Murillo nalasatanna ti 35 oras iti pitak