Panangparmek iti Panagliday​—No Kasano a Makatulong dagiti Dadduma

DAYTA idi ti maikatlo a daras iti uneg laeng ti sumagmamano nga aldaw nga immawag ni Ann iti long distance nga awan met ti gapgapuna. Ni nanangna, ni Kay, nadlawna a kasla awan ti biag ti timekna. “Kasla timek ti malidliday,” inlawlawag ni Kay. “Nupay no isut’ saan a nagreklamo, ti tuno ti timekna ti nalawag a mangibagbaga, ‘Kasapulak ti tulong!’” Naggutok ti kasta unay ti puso ni Kay bayat ti pannakadlawna ti riribuk.

“Imbagak iti anakko a babai nga addaakto sadiay iti sumaganad nga aldaw!” nalagip ni Kay. “Rinugian ni Ann ti nagsangit, indayamudomna ti ‘OK,’ ket kalpasanna indissonan ti telepono.” Idi simmangpet, nakigtot ti ina a nakaammo a ni Ann impalgakna kadagiti gagayyemna a mariknana nga isut’ naan-anay nga awan ti namnamana ken awan ti mamaayna. Serioso pay a sinarsaritanan ti panagbekkel! Nupay kasta, ti panangsuportar nga impaay ni Kay bayat ti lima nga aldaw nga ibibisitana ti nangtulong iti anakna a babai a maimbagan. Dayta ti maysa a pagbalbaliwan. “Daytoy ti nangisuro kaniak iti leksion maipapan iti panagimdeng,” pinampanunot ti ina. “Mabalin a pinapatayna koman ti bagina, ket anian a pannakariknami koma iti danag no saankami a timmulong iti panawen ti pannakasapulna.”

Ti tulong manipud kadagiti dadduma ti masansan a kaipapananna ti nagdumaan iti biag ken ti ipapatay iti nakaro ti panaglidayna a tao. Alertokayo koma aya a kas ken ni Kay? Agsipud ta tinawen sangagasut a milion a tattao iti sangalubongan ti makapataud iti nakaro a panagliday, ti gundaway ket mabalin nga adda gayyemyo wenno kabagianyo a mabalin a maapektaran. Ngem ti panangtulong iti maysa a nakaro ti panaglidayna ti mabalin a makaparurod.

Ni Dr. Leonard Cammer iti librona nga Up From Depression salaysayenna ti maysa nga ina nga addaan iti malidliday nga anak a lalaki ket dina ammo ti aramidenna. Bayat a ti babai ken ti anakna ti nakiuman iti doktor, ti babai nagsennaay: “Basta umadayu laeng kadakami ken agtignay a kasla awan kami sadiay. Ammona nga isut’ ay-ayatenmi. Apay a saktanna ti nakemmi iti kastoy a pamay-an? Dika ammo ti sagsagabaenmi, Doktor.” Kuna ni Dr. Cammer: “No ti babai ammona koma ti panagsagaba a sagsagabaen ti anakna a lalaki! . . . Ti malidliday a tao madlawna nga isu ti dadagsen iti pamilia. Ngem isu met ti dadagsen iti bagina met laeng, agsipud ta isut’ awan gawayna a mangkorihir iti kasasaadna ket mabain ken malais iti dayta. Ti laeng pamusposanna ngarud isut’ iyaadayuna nga ad-adda pay.” Ti kinakurang ti pannakipagrikna ti ina ti mangpakaro pay iti kasasaad. Tapno makatulong, ngarud, ti umuna a banag a nasken ket . . .

Empatia

Ti empatia, wenno “pannakipagrikna,” isu ti panangikagumaan a makipagrikna iti sabali. (1 Pedro 3:8) Bigbigenyo a ti naliday a tao pudno a makasakit ti nakem. Pudno ti rigatna ket saan a parparbo laeng. “Makipagsangitkayo kadagiti tattao nga agsangit,” imbalakad ni apostol Pablo. (Roma 12:15) Iti sabali a pannao, padasenyo nga awaten ti rigat a marikrikna ti malidliday a tao.

Nupay no dikay ammo nga eksakto no ania ti riknana, makaipakitakayo iti pudno nga interes iti panagtarigagay a mangammo. Paregtaenyo dayta nga agsao, ket no iruarna dagiti rikriknana, padasenyo a kitaen dagiti bambanag manipud kadagiti matana, nga ikabilyo ti bagiyo iti lugarna. Liklikanyo ti mangipato a sasao a kas ti, ‘Saan a rumbeng a kasta ti riknam’ wenno, ‘Di umiso a kababalin dayta.’ Ti rikna ti malidliday a tao ket nangnangruna a narasi, ket dagita a mangbabalaw a komento ti mangriribuk laeng kenkuana. Gagangay nga awanen ti panagraemna iti bagina met laeng.

Panangibangon Manen iti Panagraem iti Bagi

Tapno maisubli ti panagraem iti bagi met laeng, masapul nga awisenyo ti tao a makirinnason. Iti naalumamay a pamay-an, tulonganyo a makakita a ti nababa a panangmatmatna iti bagina met laeng ket di umiso. Ngem ti basta panangipaay kenkuana iti makatignay a sasao, nga ibaga kenkuana nga isu ket ‘napateg a tao,’ ket saan nga isu ti sungbat. “Kas iti maysa a manguksob iti pagan-anayna iti tiempo a nalam-ek ken kas masukaan a soda kasta ti mangikanta kadagiti kankanta iti maysa a puso a sibabantut,” kuna ti Proverbio 25:20. Ti kasta a narabaw a panangikagumaan ti mangibati iti malidliday a saan a naragsak ken marurod, ta pulos a dida ammuen no apay a dayta mariknana nga awan ti mamaayna.

Kas pangarigan, ti malidliday a tao mabalin a kunaenna: ‘Mariknak a basta awan ti mamaayko ket pulosto nga awan ti pategko.’ Mabalin nga imtuodenyo iti makakarit a pamay-an: ‘Mabalin kadi nga ibagam kaniak no apay a kasta ti panagrikriknam?’ Bayat ti panangilawlawagna, umimdengkayo a naimbag. Ti kasta a naimbag a pannakaasikaso ti mangipanamnama kenkuana a ti sasawenna ket napateg. Bayat ti panangyebkasna iti rikriknana, mabalin nga imtuodenyo dagiti dadduma pay a salsaludsod a mangtulong kenkuana a mangilasin ken mangkorehir kadagiti panagrasrason a mabalin a mangpatpataud iti panagliday.a

Mangusarkayo iti simple, direkta a salsaludsod, saan nga iti makaunget a pamay-an, no di ket iti panangikagumaan a mamagpanunot iti tao. (Kitaenyo ti kahon, panid 13.) No makitayo a ti tao ket mangar-aramid kadagiti bambanag a mabalin a makagapu iti parikut, ngarud iti pamay-an a saan a panangpabasol kenkuana, mabalin a siaanus nga imtuodenyo: ‘Ti kadi ar-aramidem agingga iti daytoy a punto tultulongannaka? Kasapulam kadi ti mangaramid iti naiduma a pamay-an?’ Babaen ti pananggutugotmo kenkuana a mangipaay kadagiti singasing mabalin a naisubli ti panagtalekna iti bagina.

Ti malidliday a tao ti agannayas a di mangikankano kadagiti nasayaat a kababalinna; ket isentrona ti atensionna iti personal a paglainganna ken kabaelanna. Mabalin nga isut’ nalaing a mangtaripato kadagiti mulmula wenno nalaing nga agluto. Mabalin nga isut’ nakapadakkel kadagiti nararagsak, natalgeden ti kasasaadda nga annak. Sapulenyo dagiti bambanag a nagballigianen ti malidliday ket ipalagipyo daytoy kenkuana. Mabalin pay a paisuratyo ti dadduma kadagitoy tapno marepasona kalpasanna. Makatulong met no usarenna ti paglainganna a mangtulong kadakayo.

Kas pangarigan, ni Maria, a maysa a nakalalaing a modista, nagbalin a nakaro ti panaglidayna. Maysa kadagiti gagayyemna ti nangimtuod: “Kayatmo kadi ti tumulong kaniak a mangpili ti tela ken ti maysa a padron. Kayatko ti agaramid iti maysa a terno.” Intukon ni Maria ti mangaramid iti dayta a maipaay kenkuana. “Ay, aramidem nga agpayso?” insungbat ti gayyemna. Kalpasanna, sibabara a nagyaman ken Maria maipaay iti terno ket babaen iti surat imbagana kenkuana dagiti amin a nagsayaatan a komento a nagun-odanna gapu iti dayta. “Daytoy ti nangparang-ay iti panagtalekko ket pinaraniagna dagiti al-aldawko,” kinuna ni Maria. “Kamaudiananna naammuak nga isut’ nagliday ket ammona a daytoy a trabaho ti dakkel a tulong kenkuana. Pudno a kasta. Ad-adu ti naaramidanna kaniak ngem ti naaramidak kenkuana.”

Gapuna tulonganyo ti malidliday a mangpataud iti sumagmamano nga espisipiko nga ababa a kalat a kabaelanda nga aramiden ken maitunos iti kasasaadda. Dagitoy ket mabalin a dagiti simple a trabaho iti pagtaengan, ti maysa a proyekto a handicraft, wenno uray pay ti makaay-ayo a sasao. Kas ti kinuna ti maysa a babai a nakaro ti panaglidayna: “Padpadasek ti mangibaga iti banag a makapabileg iti pamiliak wenno iti maysa a gayyem iti inaldaw.”

No ti Asawa ti Agliday

Ti damo a pagarup dagiti adu no nakaro ti panagliday ti asawada ket mabalin nga isuda ti makagapu iti naliday a rikriknada. Daytoy pataudenna ti basol a, no dadduma, makapataud iti riri. Kaskasdi, ti panagliday ket saan a nasken a pagilasinan a ti maysa ket addaan iti dakes a panagasawa.

Kalpasan ti panangadal iti panagbiag dagiti 40 a malidliday a babai, ni Myrna Weissman ken Eugene Paykel iti libroda a The Depressed Woman nagkonklusionda: “Saan nga amin a malidliday a babai ket nakapuy ti panagasawada sakbay ti panagsakitda. Nakasarakkami iti adu a panagasawa nga addaan iti siwayawaya ken nalaka a komunikasion, ti pannakipagrikna ti maysa ken maysa iti kasapulan ti sabali, . . . addan sakbayna ti panagliday. Ti sakit ti nangipaay iti kasta unay a rigat iti relasionda.”​—Kuami dagiti italiko.

No dadduma, nupay kasta, nupay no saan a kanayon a dayta ti mangpataud iti panagliday, ti saan a nasayaat wenno mapugsat a relasion iti asawa ti mabalin a mangpataud iti kasasaad a mamagliday. Dagiti dadduma a bambanag a mangtignay iti panagliday ti nailista iti kahon iti panid 15. Maysa nga asawa a lalaki a ti malidliday nga asawana ti nagtarigagay nga agbekkel ti nangamin: “Saanak a serioso no maipapan iti panangsipsiput iti emosional ken naespirituan a kasapulanna. Para kaniak isut’ maysa a kaduak iti kuarto imbes a maysa nga asawa. Okupadoak unay a mangtultulong kadagiti dadduma a mangipaay iti panangipanamnama ken kinabara a tarigagayanna ken kasapulanna. Masapul a parang-ayek ti komunikasion ken kasta met iramanko ti bagik ken ti biagko kenkuana.” Ket addada bambanag a mabalin a makitayo iti pamiliayo a makasapul iti panangparang-ay? Ngem ania pay ti makatulongto iti asawa?

◻ Anus, Anus, Anus! Agsipud ta ti malidliday a tao adda iti emosional a rigat, mabalin nga isu ti mangbugkaw iti asawana. Ni Victoria, a nagsagaba iti nakaro a panagliday, impudnona: “Kagurak ti bagik met laeng ket saanak a naragsak. Masiguradok a ti asawak ken dagiti ubbing kayatdak a kandaduan iti kloset ket ibellengdan ti tulbek. Kaskasdi, nangngegkon iti ginasgasut a daras, ‘Inay-ayatdaka; ammomi a dika gaggagaraen dayta’ wenno, ‘Mabalin a nabannogka laeng.’” Wen, bigbigenyo a ti tao sawenna dagiti adu a bambanag a dina gaggagaraen wenno saan a pudno a kasta ti kayatna a sawen. Uray pay ni Job, maysa a lalaki iti pammati, inaminna a gapu iti rigrigatna “nadursok dagiti sasaona.” (Job 6:3) Ti pannakaammo a saan a dakayo ti puntiria ti tumulong kadakayo a sumungbat a siaalumamay, siaanus isu a gagangay a mangpasayaat iti kasasaad. (Proverbio 15:1; 19:11) Dikay inanamaen ti maysa nga asawa a maimbagan iti agpatnag laeng.

◻ Mangipaay iti Nainkasuratan ken Emosional a Panangsuporta. Adu a malidliday a tattao ti nakasarak a dagiti gimong dagiti Saksi ni Jehova nakaipaayda iti naespirituan a pammaregta nga agibtur. (Hebreo 10:25) Ngem ni Irene, a ti panaglidayna ti nagpaut iti 18 a bulbulan, inaminna: “Maysa a rabii sakbay ti gimong, nagsangitak gapu ta ngangngani diak maibturan a panunoten ti panangsango iti tunggal maysa.” Kinunana pay: “Ngem ti asawak pinaregtanak, ket kalpasan ti panagkararagmi, napanen iti gimong ti pamiliami. Nupay no makidangadangak iti panagluak bayat ti gimong, agyamanak unay ken Jehova gapu iti panangipaayna kaniak iti bileg nga addaak sadiay.”

Mainayon iti naespirituan a tulong, ti malidliday nga asawa kasapulanna ti panangipanamnama nga isu addaan iti emosional a panangsuportaryo. Ni Irene deskribirenna no kasano ti panangaramid ti asawana iti daytoy: “Idiay pagtaengan kalpasan a naturogen dagiti ubbing, agsaritakami iti asawak, ket no dadduma agsangitak iti ngangngani maysa nga oras. Ti manangsuportar a pannakaawatna ket nakatulong iti kasta unay. Isut’ makipagkararag a kaduak, immimdeng kaniak, wenno nangipaay kaniak iti badang​—iti aniaman a kasapulak iti dayta a tiempo.” Agsipud ta ti maysa a Kristiano maseknan maipapan iti panangay-ayona iti asawana, masansan nga ipanamnamayo iti malidliday nga isu ti mangar-aramid iti daytoy.​—1 Corinto 7:33, 34.

◻ Mangipaay iti Pisikal a Tulong. Dagiti trabaho iti pagtaengan ken ti panangaywan kadagiti ubbing ti mabalin a kellaat a mangringbaw iti malidliday nga asawa a babai. Ti asawa a lalaki (agraman dagiti ubbing) mabalin a makatulongda iti panagdalus ken iti panagluto. Padasenyo a liklikan ti panangimtuod kenkuana no ania ti aramiden, ta daytoy ti mabalin a mangnayon iti rigatna. “Ti asawak, ni Bob, dina baybay-an a maibunton ti aniaman a banag kaniak iti dayta a tiempo. Isut’ kasla lapped,” inlawlawag ni Elizabeth, maysa nga ina a nakaro ti panaglidayna. “Ti laeng ipampamaysak idi isu ti panagimbagko.” Kinunana pay: “Ti doktor saanna laeng nga inresita dagiti ag-agas no di ket imbagana met nga agehersisioak nga inaldaw. Pinaregtanak ni Bob a mangsurot kadagiti bilin ti doktor. Inaldaw a magnakami.” Ti nasayaat ti pannakaiplanona a panagpasiar a kadua ti malidliday ket makatulong met. Amin daytoy sapulenna ti panangidaulo iti biang ti asawa a lalaki.

Tulong Manipud kadagiti Dadduma

“Ti pudno a kadua naayat iti isuamin a tiempo, ket isu ti maysa a kabsat a nayanak a makipagsagaba iti rigat,” kuna ti Proverbio 17:17. Ti kinapudno iti kasta a pannakigayyem ket nalawag a makita bayat iti tiempo iti rigat, kas iti panagliday. Kasano a makatulong ti maysa a gayyem?

“Idi malidlidayak, nagsurat ti maysa a gayyem kaniak iti nanim-ano a daras ket kankanayon a nangiraman kadagiti makaparegta a Kasuratan,” impadamag ni Maria. “Basaek a maulit-ulit ti surat, nga agsangsangitak bayat ti panangbasak iti dayta. Dagita a sursurat ti kasla balitok kaniak.” Dagiti makaparegta a sursurat, kard, ken dagiti awag ti telepono ti maapresiar iti kasta unay. Dagiti nabara a panagsarungkar makatulongda met. “No awan ti dumteng, dayta ti mangipatalged iti kapanunotan a dakami ket agsolsolokami,” kuna ni Elizabeth. “Makipagkararagkayo a kadua ti tao, mangisalaysay kadagiti makapabileg a kapkapadasan, ken mangluto pay iti taraon ken iyeg dayta kas maysa a pamilia. Maysa a gayyem ti nangaramid iti maysa a kahon dagiti adu a nagduduma a bambanag. Ti panangbungonna iti tunggal banag ti nangipaay iti nagsayaatan a surpresa.”

Siempre, no maipapan kadagiti bambanag a kas ti panangaramid iti maysa a banag wenno panangaramid kadagiti trabaho iti pagtaengan a maipaay iti malidliday a kararua, masapul a mannakaawatkayo. Imdenganyo. Dikay ipilit ti panangaramid iti maysa a banag no dina kayat dayta. No dadduma, ti pannakaammo nga adda maysa a mangar-aramid iti trabaho a masapul koma nga aramidem ti mabalin a mangnayon pay iti pannakabasol. Ti malidliday mabalin a kaykayatna dayta a saan a maaramid.

Dagiti panglakayen, wenno dagiti naespirituan a manangipastor, iti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova nakaipaayda met iti nakapatpateg a tulong. Ilawlawag ni Irene: “Nakisaritaak iti dua a panglakayen maipapan iti parikut. (Nakiraman met ti asawak iti panangsuportar.) Daytoy ket maysa a dakkel nga addang ket nakatulong iti kasta unay. Nasarakak a dagitoy a lallaki ket pudno a mangipategda.” Babaen iti siaannad nga iyiimdeng ken babaen iti naimbag a panagsagana, dagitoy a lallaki mabaelanda ti “agsao a buyogen ti panangliwliwa kadagiti maupay ti nakemda.”b​—1 Tesalonica 5:14; Proverbio 12:18.

Ti pannakaammo no kaano ti panangsapul iti propesional a tulong ket nasken​—kinapudnona, dayta ti mabalin a mangispal iti biag! No dadduma agbalin a nakaro unay dagiti kasasaad ta masapul a maaramid dagiti urnos a mangkita a magun-odan ti maupay ti nakemda dagiti kasapulan a tulong. Saankay nga agtalek a ti maupay ti nakemna ti mangikeddeng. Masansan kaipapananna ti pannakitulag a maipaay kenkuana. Mabalinyo ti mangipanamnama kenkuana babaen ti panagkuna: ‘Masiguradok a ti sakitmo ket saan unay a serioso, ngem masapul a masukimat dayta tapno mabang-aran ti panagduadua ti isuamin. Nupay no inay-ayatka unay, saanak a maysa a doktor.’ Naanuskayo koma, ngem natibker!

Ti panangtulong iti gayyem wenno asawa ti mabalin a mangparmek iti panagliday ngem saan a nalaka a trabaho dayta, ngem ti panangitultuloy iti dayta ti mabalin a makaispal iti biag. Ti panangipategyo ket masansan a mangipaay iti pagdumaan. Kas pangarigan, ni Margaret, idi nagtenganna ti kababaan a riknana, ti nangibaga iti asawana a kayatnan ti sumuko ken matayen. Ti asawana ti sibabara a nagkuna: “Tulonganka tapno saanka a sumuko.” Gaput’ naragsakan unay iti pannakakita iti panangipategna, inlawlawag ni Margaret: “Ammok a kabaelak ti agtultuloy.” Pudno a nagtultuloy ket kamaudiananna naparmekna ti panaglidayna.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 13]

Panagrason iti Pamay-an a Mangpabileg iti Panagraem iti Bagi

Maysa a babai, a ti panagasawana ti narbek gapu iti saan a kinamatalek ti asawana, ti naupay ket kayatnan ti agbekkel. Kalpasanna isut’ nagipudno iti maysa a nalaing a manangbalakad: “No awan ni Raymond, awan ti mamaayko . . . Saanak a naragsak no awan ni Raymond.”

Inimtuod ti manangbalakad: “Naragsakka kadi idi kaduam ni Raymond?” Ti sungbatna: “Saan, kankanayon nga agapakami ket aglidayak.” Inimtuodna pay: “Kunam nga awan ti mamaaymo no awan ni Raymond. Sakbay a nasabetmo ni Raymond, mariknam kadi nga awan ti mamaaymo?”

“Saan, mariknak a maysaak a natan-ok a tao,” kinuna ti naliday a babai. Simmungbat ngarud ti manangbalakad: “No maysaka a natan-ok a tao sakbay a naam-ammom ni Raymond, apay nga isut’ kasapulam tapno agbalinka a natan-ok itatta?” Iti panangisalaysayna iti daytoy a kaso iti librona a “Cognitive Therapy and the Emotional Disorders,” ni Dr. Aaron Beck kinunana: “Iti sumaganad a panagsaludsod, kinuna ti babai a ti punto a pudno a nangtignay kenkuana ket: Kasano nga isut’ ‘awan ti mamaayna’ no awan ni Raymond​—idinto nga isut’ nagbiag a siraragsak ken naan-anay a tao sakbay ti pannakaam-ammona kenkuana?” Ti babai naparmekna ti panaglidayna.

[Kahon iti panid 15]

Ti Kadi Aglawlaw ti Pagtaengan Makapataud iti Panagliday?

◻ Ti kadi panagraem ti bagi mapakapuy babaen kadagiti awan mamaayna a komento kas iti ‘Apay a saanka a nasaysayaat nga asawa?’ ‘Inay-ayatka nupay kasta ti kinataom,’ wenno ‘Apay a saanka a managpanunot a kankanayon?’

◻ Maulit-ulit kadi a magargari ti pannakabasol babaen iti kankanayon a panangipabaklay iti asawa ti rebbengen, aniaman dagiti kinapudno?

◻ Ti kadi kasasaad iti pagtaengan upayenna ti sipapanayag a panangipakita iti rikna, isu a mamagbalin a ti mangipakita iti kasta ket nakapuy?

◻ Maiparikna kadi iti maysa nga isu ti masapul a ngangngani naan-anay tapno maragpatna ti inanamaen ti asawana?

◻ Ti kadi silulukat ken direkta a komunikasion nalapdan?

[Dagiti ladawan iti panid 16]

Ti maysa a naliday a tao ti nagkuna a ‘dagiti sursurat manipud kadagiti gagayyem ket kasla balitok’