Apay a Nangina ti Pagbiag?

MANIPUD Belgrade agingga iti Buenos Aires, manipud Lagos agingga iti Lima, manipud Manila agingga iti Mexico City, ken manipud Washington, D.C., agingga iti Wellington, sarsarangten dagiti gobierno ti implasion.

No dadduma dagiti gobierno a mismo agrigrigatda iti pinansial. Maysa a damag kunaenna a “ti Estados Unidos ad-adu ti nautangna iti napalabas a lima a tawen ngem [iti] intero a napalabas a historia.” Maysa nga Africano a gobierno ti nabiit pay a nangisanud iti nabayagen nga ur-urayen a panangipangato iti sueldo. Natakkuatanna, iti pakaibabainanna, a ti Tesureria awan ti umdas a kuartana a mangbayad iti baro a sueldo. Kasta met, iti maysa a dakkel a pagilian iti Latin America, nakaparpartak ti panagpangato ti implasion ta pagamkan ti gobierno nga inton agngudo ti 1988 dinanton kabaelan a bayadan ti sueldo ti nasurok a maysa a milion nga ad-adipen sibiko.

Dagiti lima-tawen a plano, ti panagbaba ti gatad ti kuarta, ti di pannakaipangato ti sueldo, panangtengngel iti presio, ken dagiti dadduma a panangparang-ay iti ekonomia ket naiwaragawag. Ngem dagiti problema narikutda ken narigat a magun-odan dagiti solusion. Tapno iyilustrar dagiti pakarigatan, imbalabala ti Agriingkayo! ditoy dagiti dadduma a kangrunaan a makagapu iti nangina a gatad ti pagbiag.

Ti Nakapuy nga Internasional nga Ekonomia

Sangalubongan a panagpipinnannuray. Kas inlawlawag ti maysa a manggasgasto: “Maymaysa ti lubong. Ti ekonomiatayo ket sangalubongan. . . . Awan ti mamaay ti pagarup a maysa laeng a solusion ti maipaay iti sangalubongan nga ekonomia.” Kas pangarigan, ti panagbaba ti ekonomia kadagiti Makinlaud a pagilian ket maiyakarton kadagiti napangpanglaw a pagilian, a makatakkuat a dinton magatang dagiti produktoda. Kasta met, ti panagpangato iti interes idiay Estados Unidos kaipapananna a dagiti nasnasion iti Latin America ken Africa ad-adunton ti parikutda a mangbayad kadagiti interes dagiti utangda. Kaaduanna, no napangpanglaw ti pagilian, basbassit ti impluensiana iti intero a kasasaad ti ekonomia, ngem ad-adda a maapektaran iti di nasayaat a kasasaad ti ekonomia.

Ti panagbaliwbaliw ti presio iti stock-market ipaganetgetna ti di kinatalged ti ekonomia ti lubong, agraman ti panagpipinnannurayda. Dagiti managipuonan mabutengda iti pananginanama iti ekonomia, a dayta makaupay a presio iti negosio iti E.U. a maipaay iti Agosto 1987 ken mabalin a ti di nainsiriban a sasao ti maysa nga opisial iti tesureria ket makuna nga umdasen a manggargari iti sangalubongan a panagbaba ti negosio idi Oktubre 1987.

Ti nakaro a parikut ti Estados Unidos maipapan iti utang, agraman ti di pannakabael wenno panagkedked dagiti kangrunaan a pannakabalin a mamagtutunos iti pagalagadan ti ekonomia, ti mamagbalin a narigat a maisubli a dagus ti panagtalek. Iti panangtukoy itoy a kasasaad, namakdaar ti ekonomista a ni Stephen Marris: “Nagulotayo. Awan ti nalaka a solusion.”

Panagbaliwbaliw ti presio. Kadagiti nabiit pay a tawtawen adda ti nakaro a panagbaliwbaliw ti presio ti krudo, dagiti metal, ken dagiti kangrunaan a bambanag. Ti bigla a panagpangato ti presio iti krudo idi 1970’s pinataudna ti nasaknap nga implasion ket rimsua ti sangalubongan a panagpababa ti ekonomia. Dagiti Rumangrang-ay a Pagilian a saan nga agpatpataud iti krudo ti nangnangruna a narigatan.

Idi 1980’s adda panagpababa iti presio dagiti kaaduan a bambanag. Daytoy linapdanna iti kasta unay ti irarang-ay ti ekonomia dagiti napanglaw a pagilian a dagiti kangrunaan a tagilakoda buklen kangrunaanna dagita a produkto. Dagiti pagilian a kas ti Mexico ken Nigeria, nga agpannuray a nangnangruna iti panangilako iti krudo, nakapadasda met iti kasta unay a panagpababa ti kasasaad ti panagbiag gapu iti panagpababa ti presio ti krudo. Ti kasta a panagpababa ti presio perdienna ti kasasayaatan a plano iti ekonomia.

Di Naannad a Panaggasto ti Gobierno

Panaggasto iti militaria. Ti nagupgop a gastos ti militaria idi 1987 ket napattapatta nga agarup maysa a trilion a doliar. Daytoy ket katupag iti agarup $1.8 milion iti maysa a minuto! Saan laeng a dagiti nabaknang a pagilian ti mangsayang iti kuarta kadagiti armas; dadduma a kapapanglawanen a pagilian implanodan ti 10 porsiento iti tinawen a panangipangato iti gastuenda iti depensa.

Ti ekonomista a ni John K. Galbraith, iti panangilawlawagna ti epekto iti kagimongan ken iti ekonomia ti panaggasto dagiti Rumangrang-ay a Pagpagilian iti militaria, kinunana: “Dagidiay agbaybayad kadagitoy nga armas isuda dagiti kapapanglawan kadagiti napanglaw. Magatang dagitoy uray awanen ti magatang a mangpasayaat iti panagbiag, uray awanen ti taraon a mismo.”

Dagiti proyekto a maaw-awagan “puraw nga elepante.” Makuna a ti ari ti Siam masansan a mangited iti puraw nga elepante nga awan magunggona dagiti di kaykayaten ti ari nga adipen. Agsipud ta maibilang a nasantuan ti animal, saan a mabalin a pagtrabaho. Iti kasta ti panangtaraken kenkuana ket pakairubuan ti daksanggasat nga immawat iti regalo. Kadagiti nabiit pay a tawen dagiti nasnasion iti Laud dida ingaggagara nga inaramid ti inaramid ti ari ti Siam. Dagiti programada a panangtulong ginastuanna dagiti nagdadakkelan a teknolohikal a proyekto a saan a kabaelan dagiti immawat a nasnasion a taginayonen ti pannakatarimaanna.

Dagitoy a nangingina, awan magunggona nga alikamen parigatenna ti ekonomia dagiti napanglaw a pagilian: dagiti naluho nga eropuerto a mammano a pagtayaban dagiti agbiahe nga eroplano, uso a moderno a bakery a saan a makaluto ti tinapay gapu ta awan ti arina, ti nagdakkelan a paktoria ti semento a kankanayon a madadael gapu ta kurang ti pannakaaywanna.

No dadduma dagiti gobierno iti Rumangrang-ay a Pagilian ibaklayda dagiti nagdadakkelan nga utang gapu iti nakaro a panaggasto kadagiti nagastos unay a proyekto kas kadagiti gakat a mangpataud iti koriente babaen iti panangusar iti danum, maaddaan kadagiti planta iti nuklear a bileg, ken uray pay dagiti kabbaro a kabisera a siudad.

Iyaadu ti Populasion

Kadagiti adu a pagilian iti lubong, ti napartak nga iyaadu ti populasion pababaenna ti kasasaad ti panagbiag. Ti pannakaipaay ti pagtaengan, trabaho, eskuelaan, ken uray pay ti panangpataud ti taraon dina mapennek ti umad-adu a kasapulan. Ti Mexico, kas pangarigan, gapu iti kasta unay nga iyaadu ti populasionna, masapul a mangpataud iti maysa a milion a trabaho iti tinawen tapno saan nga umadu dagiti awanan iti trabaho. Kadagiti adu a pagilian nga Africano ti napartak nga iyaadu ti populasion​—a pinakaro ti iyaakar kadagiti siudad​—ti nangiturong iti mamitlo a daras nga iyaadu ti panagangkat iti taraon ket nakagapu iti panagpababa ti kasasaad ti panagbiag bayat ti napalabas a dekada. Dadduma a maup-upay nga amma, gaput’ dida makasapul ti trabaho ken maipaayan ti dakkel a pamiliada, ti nangpanawen kadakuada wenno nagbekkelda payen.

Nainkasigudan a Pagkapuyan ti Sistema

Di maipadto a paglakuan. Ti panangipadto iti ekonomia ket pudno a saan nga eksakto a siensia. Ti parikut ket uray pay kadagiti narang-ayen a nasnasion marigatan dagiti eksperto a mangammo nga eksakto no ania ti mapaspasamak, idinto nga iti ekonomia dagiti Rumangrang-ay a Pagilian​—nga awan ti espisipiko nga impormasion a magun-odan​—daytat’ talaga nga imposible. Ken uray pay no mapagnunumuan dagiti ekonomista ti eksakto a kasasaad ti parikut, awan duadua a dagitoy mangipaayda iti nagduduma a solusion, sigun iti bukodda a panangmatmat iti politika ken iti kagimongan. Ti mangpakaro pay kadagiti bambanag, dagiti politiko, a mangaramid iti maudi a pangngeddeng, ipangagda laeng dagiti balakad iti ekonomia a makaay-ayo kadakuada.

Maipapan iti Estados Unidos, inlawlawag ti dati a sekretario iti komersio iti E.U. a ni Peter Peterson: “Kinapudnona, dagiti parikuttayo ket saan nga iti ekonomia. Imbes ketdi, malapdantayo gapu iti kinakurang ti panagkaykaysatayo iti politika. Ditay pay agtutunos iti kasasaad iti pakarigatantayo iti ekonomia.”

Saan a nalawag a kinaagum. Tunggal nasion itultuloyna ti bukodna a pagimbagan ti pagturayanna aniaman ti epekto dayta kadagiti dadduma. Ti panangtulong iti ekonomia, kas pangarigan, mabalin a babaen iti moderno a namilitaran nga alikamen, a maipatulod iti maysa a pagilian a dina pay mapakan dagiti umilina met laeng. Nalawag, ti panggep ti pagilian a nangidonar ket ekonomiko wenno napolitikaan imbes a natauan. Dagiti panagbuis nga inkeddeng dagiti nabaknang nga industrial a pagilian tapno salakniban dagiti managpataudda lapdanda ti panangikagumaan dagiti napanglaw a pagilian a mangilako kadagiti kangrunaan a produktoda.

Dagiti di narang-ay a pagilian babalawenda dagiti internasional nga institusion ti panagbanko gaput’ maseknanda laeng iti dagus a pannakabayad dagiti interes. Dadduma a proyekto ti masapul a mabaybay-an gapu iti kinakurang ti magasto, ta saanda a makapataud ti dagus a gunggona kadagiti nagpabulod. Ti nangato nga interes a bayadan dagiti nasnasion a nakautang kangrunaanna ket gapu iti awan mamaayna a panaggasto dagiti dadduma a nasnasion a nabakbaknang ngem isuda. Intudo ni Presidente Alfonsín iti Argentina nga iti lima a tawen nangipatulod ti Latin America iti Estados Unidos ken Europa ti kuarta a katupag iti dua a Marshall Plans.a Ti lugar, nupay kasta, ket ad-adda a nailumlum iti utang.

Korupsion ken kinabuklis. Dagiti presidente kadagiti dadduma a pagilian iti Africa ken Asia napabasolda a mangtaktakaw kadagiti binilion a doliar. Dagiti hepe ti polis ken dagiti opisiales iti nalatak a negosio iti Latin America nairamanda met kadagiti multi-milion a doliar a panagkusit. Dagitoy a nagdadakkel a gatad ti kuarta ket gagangay a mairuar kadagiti programa a nairanta a mangpasayaat iti kasasaad dagiti gagangay a tattao. Ti nasaknap a korupsion iti isuamin a kasasaad ti kagimongan pakapuyenna a naimbag ti ekonomia dagiti adu a nasnasion, isu a mangnayon iti pinansial a pakarigatan dagiti pimmanglawen a kaaduan a kasapulan a mangipaay iti dayta.

Ti kinaagum iti komersio nakaipaay met ti rigat gapu iti nangina a panagbiag. Ti agresibo a pamay-an ti panaglako dagiti multinasional a kompania ti tabako, kas pangarigan, nagballigida a mangallukoy kadagiti minilion a napanglawen a tattao a manggasto iti bassit a kuartada a maipaay iti sigarilio. Kadagiti rumangrang-ay a pagilian, ti mamagpeggad-salun-at, naingel-unay a sigarilio nasaknap a maiwaras, ket kaaduan a suki dida ammo ti peggadna iti salun-at. Dagiti nasasayaat a talon napagbalindan a pagmulaan iti tabako gapu iti pannakaawis iti pannakagun-od iti napateg a doliar, a masansan a saan a matungpal. Kabayatanna umadu dagiti sakit a mainaig iti panagsigarilio a kagiddan ti panagpangato ti ngina ti panagbiag.

Daytoy ababa a repaso kadagiti makagapu iti rigat gapu iti nangina a panagbiag umdasen a mangipakita ti nakaam-amak a karit a sangsanguen dagiti gobierno a mangikagkagumaan a mangpasayaat iti kasasaad dagiti umilida iti ekonomia. Ni Presidente Mitterrand iti Francia, iti panagsaritana iti gimong maipapan iti ekonomia, nagreklamo maipapan iti maysa a “lubong a kankanayon a mangguyguyod iti alpombra a nagbatayanyo a mangbutbuteng a tumbaennakayo.” Dagiti estadista ken ekonomiko iti Rumangrang-ay a Pagilian naammuanda ti kayatna a sawen manipud iti dakes a kapadasanda.

Dayta kadi kayatna a sawen nga awanen ti pannakabang-ar iti ekonomia? Ti kadi ekonomia ti lubong dinan kabaelan ti mangipaay iti nasayaat a kasasaad ti panagbiag iti amin a sangatauan? Ti sumaganad nga artikulo sungbatannanto dagitoy a saludsod.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 8]

Ti Parikut a Panagutang

Utang ti Nasion

Kadagiti adu a dagdaga ti gastos ti gobierno dakdakkel ngem ti sapulna. Ti kasta unay a panagutang a kasapulan daytoy a pamay-an mangiturong iti adu a tawtawen a naurnong a pagkurangan iti badyet, a no dadduma maawagan iti utang ti nasion. Ti pannakabayad daytoy nga utang, agraman ti interes, ti mangpilit iti gobierno a mangitultuloy iti panagutang, isu a mangipangato iti interes ket pakaruenna ti implasion. Kasta met, kas inlawlawag ti magasin a Time, di kayat dagiti gobierno a pababaen ti panaggastoda ta “dagiti “bumubotos, gapu ta tattaoda laeng, kayatda ti ad-adu a gunggona ngem basbassit ti buis, ket dagiti politiko, agsipud ta politikoda, anamonganda ti [pagayatan dagiti bumubotos].” Gapuna, maitantan ti panagbayad, ket ngumina ti pagbiag.

Internasional nga Utang

Gapu kadagiti nadumaduma a rason, dadduma a pagilian gumatangda ti ad-adu a bambanag ken serbisio ngem ti ilakoda, nga agbanag iti di panagtimbeng ti panagnegosio. Ti pagkuranganna masapul a mabayadan iti kuarta a maawat kadagiti dadduma a nasnasion, gagangay a doliar wenno dadduma pay a napapateg a kuarta. Daytoy a kuarta mabalin a mairuar iti reserba wenno iti nautang kadagiti dadduma a pagilian. No bumaba ti reserba ti pagilian ket awan dagiti utang, maipababa ti panaggatang wenno bumaba ti balor ti kuarta. Dagitoy nga addang pataudenna ti bigla a panagpangato ti presio dagiti imported a bambanag, nga adu kadagitoy ti kasapulan ti industria ken kasta met ti managusar.

Dagiti Rumangrang-ay a Pagilian a nangnangruna addaanda iti parikut iti saan a panagtimbeng ti negosio agsipud ta, iti ngangngani tunggal kaso, ti gatad dagiti bambanag nga ilakoda ket bimmaba iti kasta unay. Kas pangarigan, idi 1960 maysa a tonelada a kape ket makagatangen iti 37 tonelada nga abuno, ket idi 1982 dayta makagatangen iti 16 tonelada. Dagiti umasping met a presio ti maipaay iti cocoa, tsa, kapas, suer, lata, ken dadduma a kangrunaan a produkto a kangrunaan nga ilaklako dagiti saan a narang-ay a pagilian. Kas banag dagitoy a saan a nasayaat a termino ti panaglako, a bassit laeng ti maaramidanda tapno matengngel dayta, idi 1987 dagiti rumangrang-ay a pagilian nakautangdan iti nakangatngato a $1,000 bilion. Daytoy ket maysa a gilingan a bato a mangilemmesen kadakuada a manglapped iti irarang-ayda iti ekonomia ket pagpeggadenna pay ti kinatalged dagiti dadduma a gobierno.

Nabiit pay a nagkomento ti The New York Times: “Ti maymaysa nga isyu a mamagkaykaysa iti Latin America isu ti utang . . . Daytoy a parikut ti makimbiang iti kumapkapuy a kinalatak dagiti gobierno ket makita a kas ti kangrunaan a mangbalbaliw iti politika a mangapektar iti masanguananda.”

[Mapa iti panid 7]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Iyaadu ti Implasion iti Lubong 1980-85

(Naibatay iti El Mundo en Cifras, nga impablaak ti The Economist)

■ agingga iti 15%

■ 15 agingga iti 30%

■ 30 agingga iti 100%

■ nasurok a 100%

■ saan a magun-odan dagiti bilang