Ti Irarang-ay ken Pannakarbek ti Sangalubongan a Komersio

Paset 1a​—Tengtenglen ti Pakadanagan iti Kuarta

“Nupay dagiti inna ken amma ti nangted kadatayo iti biag, ti laeng kuarta ti mangitalimeng iti dayta.”—The Japanese Family Storehouse; or, The Millionaires’ Gospel, ni Ihara Saikaku.

ADDA kadi tiempo a kasapulanyo unay idi ti kuarta? Wenno nasarakanyo kadi nga awan ti umdas a kuarta a pagbayadyo iti nasken a banag? Wenno nakitayo kadi ti pamiliayo a nabisinan wenno nakapuy ti pannakakawesda? Minilion a tattao itatta ti sumungbat iti wen kadagidiay a saludsod. Ammoda ti kasasaad iti panagdanag iti kuarta.

Panunotenyo laengen ti danag ti maysa nga awan panggedanna nga ama nga addaan annak a pakanen ken utang a babayadan. Panunotenyo ti madandanagan a nabannogen nga ina a makilinlinea a gumatang iti narigat a gun-oden a banag ket masarakannanto laeng nga awanen ti nagyan dagiti estante wenno nangina unay ti presio. Usigenyo met ti rigat ti ehekutibo iti negosio a ti kompaniana sangsanguenna ti nalawagen a pannakalugi wenno ti rigat ti maysa a gobierno a mangikagkagumaan a lumapsut iti binilion a doliar nga utangna.

Iti lubong itatta uray dagiti dadduma a sasao tignayenda ti panagdanag. Ti masapulan (kuarta, bambanag, wenno serbisio a maawat gapu iti bannog wenno ti panangusar kadagiti dadduma a kinabaknang) mabalin a nakababbaba ta ti kasasaad ti panagbiagtayo (ti tukad ti ekonomia a nakairuamantayo) ket kasta unay ti panagpeggadna. Daytoy mabalin a gapu iti kinaawan ti panggedan, babaen ti panagkapuy wenno panagpababa ti kasasaad ti negosio (nakarkaro ti naud-udi ngem ti immuna), wenno babaen ti implasion (ngumina ti presio gapu ta ad-adu ti kasapulan ngem ti suplay, ket basbassit ti magatang ti kuarta). No kurang ti kuartatayo ditay kabaelanen ti gumatang iti bambanag ken serbisio a kasapulantayo nga inaldaw.

Ti Pannakabalin ti Pakarigatan iti Ekonomia

Ti Dakkel a Panagpababa ti Ekonomia idi 1930’s, kuna ti maysa nga autoridad, ket maysa a trahedia ti ekonomia a “nangapektar iti tunggal pagilian ken iti tunggal kasasaad ti panagbiag, iti kagimongan ken iti politika, iti pagilian a mismo ken iti internasional.” Babaen iti panangpabileg kadagiti managlablabes a napolitikaan a puersa idiay Alemania ken Italia, daytat’ nakatulong a nangiyeg iti Gubat Sangalubongan II, isu a mangiladawan iti pannakabalin ti rigat ti ekonomia. Kastat’ insurat ni John K. Galbraith iti librona a Money: Whence It Came, Where It Went: “Idiay Alemania idi nasapa pay a 1933, naisaad ni Adolf Hitler nga agturay. Mabalin a ti panagballigina ket gapu iti kasta unay a kinaawan ti pagtrabahuan ken ti nakaro a pannakaipababa ti tangdan, sueldo, presio ken ti gatad dagiti sanikua.” Iti panagkomentona maipapan iti implasion idiay Estados Unidos iti dayta a tiempo, innayon pay ni Galbraith: “Aniaman ti kinapateg ti kuarta, awan ti agduadua iti kinapateg dagiti pagam-amkan a pinataudna.”

Dagiti napolitikaan a panagbalbaliw a nagsaknap iti Makindaya nga Europa idi pagnguduan iti 1980’s ket inimpluensiaan a nangnangruna dagiti bambanag iti ekonomia. Dagita a bambanag masansan met a makaikeddeng kadagiti panagbobotos iti Makinlaud a demokrasia, a sadiay dagiti tao, kas ti nabayagen a maibagbaga, agbotosda bayat a maallukoyda kadagidiay isyu a mangapektar iti libretada.

Masansan a mausar ti rigat iti ekonomia iti panangikagumaan a mangpilit iti gobierno a mangbalbaliw kadagiti pagalagadanna. Gapuna, no dadduma, dagiti paglintegan iti moderno nga ekonomia nagbalindan a katupag dagiti namilitaran a pananglakub idi ugma. Idi 1986, ti Europa, Japan, ken ti Estados Unidos nangipasdekda kadagiti linteg iti ekonomia a maibusor iti Sud Africa tapno supiaten ti pagalagadanna a panangidumduma iti rasa, a nalawag nga adda balligina. Idi 1990 ti nagkaykaysa a lubong, a nairepresentar iti NU, nangipaayda iti rigat iti ekonomia iti Iraq, a nalawag a di unay nagballigi.

Nupay kasta, kasla nalawagen ti pagturonganna. Kunaen ni Jacques Attali, mannurat a Pranses ken manangbalakad iti presidente, a ‘dagiti negosiante addaandan iti nalatlatak a paset kadagiti ar-aramid ti lubong.’ Ket maysa a pagiwarnak ti nagkomento: “[Iti adu a pagilian] ti bileg ti ekonomia sinukatannan ti bileg ti militaria kas ti pakarukodan dagiti bambanag.”

Lumuklukay Aya ti Panangtengngelna?

Dagiti gagangay a didigra, sakit, ken krimen riribukenna ti ekonomia. Kasta met ti utang ken dagiti pagkurangan iti badyet. Sigun iti The Collins Atlas of World History, “ti internasional nga utang [kadagiti rumangrang-ay a pagilian] ket nagdakkelan ta ti lubong, no dadduma, dandanin iti nagdakkelan a didigra iti ekonomia, ket ti kumarkaro a kinapanglaw, agraman dagiti amin a pakaupayan ken pammutbuteng nga ipasimudaagna, pudno a nakaam-amak.”

Bayat a dadduma a gobierno ti masapsaplit iti di magawidan nga implasion, dadduma ti situtured a mangikagkagumaan a manglapped iti dayta. Maiparangarang ti di kinatalged kadagiti agbaliwbaliw nga stock market. Ti kellaat a panagsakit ti pangulo iti politika, wenno ti awan nakaibatayanna a saosao, mabalin a dadaelenna ti kinabaknang iti sumagmamano laeng nga oras. Ti pannakarbek ti Wall Street idi Oktubre 1987—a nakarkaro pay ngem idi 1929—naawagan ti kadadaksan a lawas iti pinansial a historia. Dandani 385 bilion a doliar a gatad ti sanikua ti E.U. ti napukaw. Nagsubli ti kasasaad ti paglakuan, ngem kunaen dagiti adu nga eksperto a dumtengto pay laeng ti pudno a pannakarbek. “Nasaysayat nga inanamaen ti lubong a dinanto koma mapadasan dayta maudi a pinansial a pannakarbek,” insurat ti mannurat a ni George J. Church.

Imbes a lumuklukay, ti panangtengngel ti rigat ti ekonomia ken dagiti pataudenda a pakadanagan kasla umir-irut. Gapuna napudno kadi ti panangusig a mabalin a dumtengto ti panagpatinggana?