Ti Rebolusion a Pranses​—Panirpatan Kadagiti Bambanag nga Umay

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Francia

Napasamak ti Rebolusion a Pranses 200 a tawtawenen a napalabas, idi 1789. Ania dagiti makagapu? Ania a pangarigan dagiti bambanag nga umay ti imbatina?

“DAYTA kadit’ maysa nga iyaalsa?” inimtuod ti ari.

“Saan, Apo, daytat’ maysa a rebolusion.”

Ti Pranses nga ari a ni Louis XVI inimtuodna dayta a saludsod idi Hulio 14, 1789, ti aldaw a pannakadarup ti Bastile idiay Paris. Impakitana a ti turay a Pranses dina nabigbig dagiti paspasamak a mangiyegto iti napaut a panagbalbaliw idiay Francia a mabalin a mangipaayto iti maysa a panirpatan dagiti bambanag nga umay.

Bayat iti maika-18 a siglo, ti bisin pinataudnan dagiti adu nga iyaalsa idiay Francia. Iti maysa a rabii iti rebolusion, agarup 10 milion iti populasion a 25 milion ti nagpannuray iti tulong a maipaay iti pannakalasat. Mainayon iti dayta, madaddadaelen ti pannakabalin ti turay, di ikankano ti administrasion dagiti reporma, ket dagiti mamasirib pagduaduaanda no ti autoridad ti ari ket natantan-ok ngem kadagiti nasional a pagimbagan.

Dagiti “Estado-Heneral”

Idi 1788 napasanguan ti turay iti pinansial a krisis, nangnangruna gapu iti panangsuportar dagiti Pranses kadagiti Americano iti Gubatda a maipaay iti Independensia a maibusor iti Britania. Napilitan ti ari a mangtipon iti maawagan “Estado-Heneral.” Daytoy ket buklen dagiti tallo a klase iti nasion: ti klero (ti umuna nga estado); dagiti natatan-ok (ti maikadua nga estado); ken dagiti gagangay a tattao (ti maikatlo nga estado).

Ti klero irepresentarna laeng ti 150,000 a tattao, dagiti natatan-ok agarup 500,000, ket ti maikatlo nga estado nasurok a 24,500,000. Tunggal maysa kadagiti tallo a klase addaanda iti maysa a botos. Daytoy kaipapananna a dagiti gagangay a tattao (nga addaan iti maysa a botos) saanda a makaipaay iti reporma no ti klero ken dagiti natatan-ok (nga addaan iti dua a botos) saanda nga umanamong. Gapuna ti klero ken dagiti natatan-ok​—agarup 3 porsiento iti populasion​—mabalin a lab-awanda ti sabali a 97 porsiento! Kasta met, ti klero ken dagiti natatan-ok kukuada ti agarup 36 porsiento iti daga ket saan a masapul nga agbayadda iti buis.

No adu unay a tattao ti mabisbisin, dagiti pannakabagi dagiti gagangay a tattao babalawenda ti kinadiktador ti gobierno, ti di nainkalintegan a sistema ti panagbuis ken panagbotos, ken ti awan a kinahustisia ken kinabaknang ti herarkia Katolika agraman dagiti natatan-ok. Nupay kasta, ti ari kasla natalged, yantangay maipagarup nga isut’ agturay babaen iti nadiosan a kalintegan. Ket dagiti tattao mamatida pay laeng iti relihion a Katoliko. Kaskasdi, iti nakurkurang nga uppat a tawen, naituang ti monarkia, ket naiyuswat ti panangikkat iti kinakristiano.

Idi primavera iti 1789, nangrugin ti pamay-an ti panagbalbaliw. Agsipud ta dadduma kadagiti natatan-ok agkedkedda nga umawat iti panagbalbaliw iti pamay-an ti eleksion, dagiti diputado iti maikatlo nga estado ti nangideklara kadagiti bagbagida a National Assembly. Daytoy ti nangtanda iti panagballigi iti rebolusion dagiti gagangay a tattao ken ti panungpalan ti naan-anay a monarkia.

Dagiti mannalon, nupay kasta, pagamkanda ti iyaalsa ti ari ken ti aristokrasia a mangituang iti maikatlo nga estado. Daytoy ti nangiduron kadagiti tattao a mangloob kadagiti kastilio ken kadagiti manor, isu a nagbanag iti iyaalsa ti kaaduan. Idi rabii iti Agosto 4, 1789, tapno masalimetmetan ti urnos, inkeddeng ti Assembly nga ikkaten ti pribilehio dagiti natatan-ok ken pukawen ti feudal a turay. Gapuna, iti sumagmamano laeng nga aldaw, ti pamuon ti daan a turay ket narbek.

Dagiti Kalintegan ti Tao

Idin inrugi ti Assembly ti Declaration of the Rights of Man. Dagiti pagalagadan iti wayawaya, panagpapada, ken ti panagkakabsat naiwaragawag. Ngem ti Assembly masapul a pagballigianna ti panangbusor ti klero sakbay ti panangisingitna kadagiti artikulo 10 ken 11, isu a nangbigbig kadagiti kalintegan iti relihion ken iti panangiyebkas.

Adut’ mamati a nasarakandan ti naan-anay a gobierno. Agtungpaldanto iti pannakapaay, nupay kasta, agsipud ta ti iglesia, nga inrepresentar ni Papa Pio VI, kinondenarna ti Declaration. Adu a rebolusionario ti nanggura met iti Declaration, isu a simmuko iti di mapmapnek a pannakawaw iti dara.

Nasurok a 150 a tawtawen kamaudiananna, idi 1948, ti General Assembly iti Naciones Unidas inawatna ti Universal Declaration of Human Rights, a tinignay ti teksto a Pranses idi 1789. Ngem itatta, kas iti napalabas, adu a mangisasao laeng kadagita a kalintegan ti sipapanayag a di mangikankano kadagiti prinsipio a nailanad iti dayta. Anian a pudno unay dagiti sasao iti Eclesiastes 8:9: “Dadduma a tattao addaanda ti pannakabalin ket dagiti dadduma agsagabada iti panangiturayda.”​—Today’s English Version.

Nabingaybingay ti Iglesia

Idi Agosto 1789 dadduma a diputado ti simmurot iti kapanunotan a mamagbalin a kukua ti nasion ti sanikua ti iglesia. Ti singasing nagbalin a linteg, ket ti estado innalana ti sanikua ti iglesia. Mainayon iti dayta, pinilit ti Assembly dagiti papadi nga isapatada ti kinasungdoda iti Civil Constitution of the Clergy isu nga inaramidna.

Nabingaybingay ti iglesia. Adda dagiti papadi ti estado (60 porsiento iti klero), isu a nangawat iti panagsapata, ken dagiti papadi a madi nga agsapata iti kinasungdo, a nagtalinaedda a nasungdo iti Roma. Daytoy a pannakabingay ti nangpataud kadagiti adu a panagsusuppiat. Dagiti papadi a nagkedked nga agsapata ket masansan a maibilangda a kabkabusor iti rebolusion ken iti pagilian.

Riribuk ken Panangibukbok iti Dara

Dagiti peggad iti ruar ti namagpeggad met iti rebolusion. Dagiti monarkia a gangannaet pampanunotenda ti makibiang kadagiti ar-aramid dagiti Pranses tapno isubli ti ari iti trono. No maipapan kadagiti gagangay a tattao, napukawdan ti panagtalekda ken Louis XVI, idi Hunio 21, 1791, idi a pinadasna ti tumalaw iti pagilian.

Idi primavera iti 1792, gapu iti kumarkaro a panangbusor iti rebolusion kadagiti dadduma nga Europeo a pagpagilian, indeklara ti Francia ti gubat iti ari iti Bohemia ken Hungaria. Nagsaknap ti gubat iti intero nga Europa ket nagtultuloy agingga idi 1799, nga adda nasurok a 500,000 a Pranses a biktima.

Idi Agosto ken Setiembre 1792, nakaron ti rebolusion. Naikkat iti trono ti ari, nakondenar iti ipapatay, ket naiwaragawag ti maysa a republika. Napapatay ti ari idi Enero 21, 1793, ket ti reina, ni Marie Antoinette, napapatay idi Oktubre 16, 1793. Adu a di mannakitinnulong a papadi ti naidestierro. Narikna dagiti rebolusionario a masapul a wayawayaanda dagiti dadduma a tattao nga adda pay laeng iti sidong dagiti narungsot a monarkia. Ngem dagiti manangwayawaya masansan nga agtungpalda met a narungsot a mismo.

Awan, nupay kasta, ti nakaiyeg iti bang-ar kadagiti pakarigatan a pinadakes iti gubat. Simmaruno iti bilin a mangilista kadagiti 300,000 a lallaki iti buyot, bimtak ti riribuk iti pagilian. Idiay makinlaud a Francia, maysa a buyot a Katoliko a mangsupsuportar iti ari ti naporma iti sidong ti emblema iti krus ken ti sagrado a puso. Daytat’ nangtengngel kadagiti il-ili iti uppat a lugar ket pinapatayda dagiti republikano sadiay.

Ti sentro a gobierno ginundawayanna dagitoy a parikut a manggun-od a mismo iti pannakabalin a diktador a tengtenglen ti “Committee of Public Safety,” a ni Robespierre ti kangrunaan a miembro. Ti pammutbuteng nagbalin a maysa a prinsipio iti gobierno. Masansan, maibaddek dagiti kalintegan a nailanad iti Declaration ti 1789. Ti tribuna iti rebolusion mangipaulogda ti umad-adu a sentensia iti panangpapatay, ket naglataken iti kinarungsot ti guillotina.

Panangikkat iti Kinakristiano

Manipud idi otonio ti 1793, nangipasdek ti gobierno a rebolusionario ti dakkel a plano a panangikkat iti kinakristiano. Ti panggep isu ti panangibangon iti “baro a tao” a maikkatanto iti bisio. Ti relihion a Katoliko naakusar a padpadasenna a gundawayan ti nalaka a panamatpati dagiti tattao. Dadduma nga ig-iglesia ti nadadael, ket dagiti dadduma napagbalinda a baraks. Napilit dagiti klero nga agikkat iti bokasionda ken mangasawa. Dagidiay agkedked maarestoda ket mapapatay. Dadduma ti pimmanaw iti pagilian.

Nasukatan ti Katoliko a relihion iti relihion ti Panagrason. Dadduma ti nangmatmat iti Panagrason kas maysa a diosa, ti “Ina iti pagilian.” Kalpasanna, ti panagdayaw iti Panagrason ket sinukatan iti awan diosna a relihion nga impatungpal ni Robespierre. Pinukawna dagiti kalabanna ket impasdekna ti maysa a narungsot a kinadiktador. Daytoy a kinamauyong iti dara ti nangpukaw kamaudiananna iti biagna. Isut’ naiguyod nga agririaw iti guillotina idi Hulio 28, 1794.

Dagiti nakalasat a politiko tarigagayanda a liklikan ti kinadiktador a tenglen ti maymaysa a tao, gapuna intalekda ti pannakabalin iti panangiturong ti lima a miembro. Ngem bayat ti panagtultuloy ti gubat ket kimmaro ti pinansial a kasasaad, ti pannakaikabil ti pannakabalin iti maymaysa nga indibidual, ni Napoleon Bonaparte, ket naanamongan. Naluktan ti dalan a maipaay iti sabali manen a diktador.

Immula ti Rebolusion a Pranses dagiti kapanunotan a kamaudiananna dimmakkel nga agpadpada a demokrasia ken diktador. Impakitana met no aniat’ mapasamak no dagiti napolitikaan a pannakabalin ket kellaat a busorenda ti organisado a relihion. Iti daytoy, daytat’ mabalin a mangipaay iti panirpatan kadagiti bambanag nga umay.​—Apocalipsis 17:16; 18:1-24.

[Ladawan iti panid 8]

Iti uneg ti Notre Dame Cathedral, maysa nga idolatroso a piesta maipaay iti diosa ti Panagrason

[Credit Line]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Picture Credit Line iti panid 26]

Manipud iti dati a kitikit, ni H. Bricher sc.