Mapukaw iti Maysa a Segundo!

AGPASPASIARKAYO iti naberde a kasamekan, kadagiti nangangayed nga intar dagiti kaykayo a tumayag agingga iti 15 grados iti tuktok ti uloyo. Iti ngatuenyo adut’ nagsisinggalot a biag, ti kapupuskolan, ti kabaknangan nga ecosphere ditoy daga. Dagiti kaykayo naabungotan kadagiti lanlanot a no dadduma ginasgasut a metros ti kaatiddogda ket naarkosan kadagiti mulmula a kumpet iti intero a puon ken sangsangada. Dagiti nalalasbang a tropikal a sabsabong ti mangpabanglo iti natalinaay a napudot nga angin.

Daytoy ti tropikal a rain forest wenno napuskol a kabakiran a kanayon a nabasa gaput’ kanayon a tudo. Ngem daytoy saan laeng a napintas a lugar, saan laeng a dagiti naserraan a pasilio dagiti naangep a kabakiran a mabalin a siripen ti lawag. Daytat’ mekanismo a di nakapapati ti kinarikutna a siuumiso ti panagtrabaho a sangsangkamaysa dagiti paspasetna.

Aglaplapusanan ti biag ditoy, a di maparisan ti kinanadumadumana iti sadinoman ditoy rabaw ti planetatayo. Adda laeng 6 porsiento iti kalawa ti daga a rain forest ngem addaan iti kagudua dagiti amin a mulmula ken kita dagiti animal. Dagitoy pataudenda ti agarup kakatlo dagiti amin a sibibiag a material iti daga. Iti adayo a ngatuenyo, ti dapian ti kabakiran isu ti pagtaengan dagiti naisangsangayan nga insekto ken tumatayab, agingga kadagiti bakes ken dagiti dadduma a mamalia. Kaaduanna ti pulos a di umulog iti daga. Dagiti kaykayo pakanenda ken iyaponda ida, ket dagitoy met ti mangpolinasion kadagiti kayo wenno kanenda dagiti bungbungada, isu a mangiwaras kadagiti bukbukelda babaen iti iblengda.

Inaldaw nga agtudo, isu a mangrusep kadagiti kaykayo ken pabilgenna ti narikut a siklo ti biagda. Ugasan ti tudo dagiti bulong ken dalusanna dagiti puonda kadagiti nasustansia a digo a mangtaraon kadagiti mula a maawagan epiphytes nga agtubo kadagiti kaykayo. Dagiti epiphytes tulonganda met ti kayo a mangiruar manipud iti angin iti kangrunaan a taraonna, ti nitrohena. Adu nga epiphytes ti addaan kadagiti nabulong a “tangke” a mangkarga iti adu a galon a danum, a mangpataud iti bassit a libtong iti angin iti ngato isu a pagaponan dagiti tukak iti kayo, salamander, ken tumatayab.

Aniaman a taraon a maregreg iti sirok ti kabakiran ti dagus a makan. Dagiti mamalia, buyot dagiti insekto, ken bakteria agtignayda amin a mangtumek kadagiti nuts, bangkay ti animal, ken dagiti bulbulong a pagbalinen nga abuno. Ket sigagagar nga awaten ti daga dayta. No kurobenyo ti rugit iti nagbatayanyo, masarakanyo ti napuskol, kasla espongha, a napudaw a ramramut ken buot. Dagitoy a buot tulonganda dagiti ramut a mangagsep a sipapartak kadagiti sustansia, sakbay ti panangiyanud ti tudo kadakuada.

Ngem kas pangarigan ngay ta ti panagpasiaryo iti rain forest ket limitado laeng iti bassit a pasetna, a ti kalawana ket agarup kadakkel ti maysa a pagay-ayaman ti Americano iti football. Ket kellaat, dayta intero a kabakiran mapukaw. Daytat’ naan-anayen a nadadael—iti maysa laeng a segundo! Bayat ti panangbuyayo a maam-amak, ti paset a sumaganad iti nagpasiaranyo, a kasta met laeng ti kalawana, ket napukaw iti sumaganad a segundo, ket ti sabali iti sumaganad, ket agtultuloyen. Kamaudiananna, agsolsolokayon a nakatakder iti nawaknitanen a kapatagan, ditoy daga a kasta unay ti pannakabilagna gapu iti nakapudpudot a tropikal nga init.

Sigun kadagiti dadduma a pattapatta, kastat’ kapartak ti pannakadadael dagiti rain forest iti lubong. Dadduma ti mangibaga a nangatngato pay. Sigun iti magasin a Newsweek, ti kalawa a kas ti kaguduat’ kadakkel ti California ti madadael iti tinawen. Awagan ti magasin a Scientific American a Setiembre 1989 dayta a maysa a kalawa a kas iti kadakkel ti nagtipon a kalawa ti Switzerland ken Netherlands.

Ngem aniaman ti kasaknapna, nakaam-amak ti pannakadadael. Ti pannakapukaw dagiti kabakiran pinataudna ti sanglubongan a panagrurod, ket daytat’ kaaduanna a naipamaysa iti maymaysa a pagilian.

Kaso a Pangarigan: Brazil

Idi 1987 dagiti panangretrato babaen iti satelait iti tukok ti Amazon impakitana a ti kapartak ti pannakapukaw dagiti kabakiran iti daytoy laeng maymaysa a lugar ket nangatngato ngem dagiti pattapatta iti pannakapukaw dagiti kabakiran iti intero a planeta! Bayat ti panangpuor dagiti tattao iti kabakiran tapno dalusan dayta, rinibribo nga uram ti masindian iti rinabii. Ti ulep ti asuk ket kas ti kadakkel ti India ket nakapuspuskol ta dadduma nga eropuerto ti masapul nga agserra. Iti maysa a pattapatta, ti Amazon a mismo mapukawna ti rain forest a kas iti kadakkel ti Belgium.

Ti taga Brazil nga environmentalista a ni José Lutzenberger awaganna dayta iti “kadadakkelan a holocaust iti historia ti biag.” Iti intero a lubong, dagiti environmentalista sisasaganada a makidangadang. Ipakaammoda iti publiko ti sasaaden dagiti rain forest. Uray pay dagiti T-shirts ken dagiti konsierto iwaragawagda ti, “Ispalen dagiti rain forest.” Kalpasanna dimteng ti pinansial a panangpilit.

Adda utang ti Brazil a nasurok a sangagasut a ribo a milion a doliar iti ganggannaet a daga ket masapul a gastuenna ti agarup 40 porsiento iti masapulanna iti panaglako iti gangannaet a pagilian tapno pagbayadna laeng iti interes. Daytat’ nangnangruna nga agpannuray iti ganggannaet a tulong ken utang. Gapuna rinugian dagiti internasional a banko ti saan nga agipautang kadagidiay a mabalin a mausar a pangdadael kadagiti kabakiran. Intukon dagiti narang-ayen a nasnasion ti panangsukatda iti utang ti Brazil a maipaay iti nasaysayaat a pannakasalaknib ti aglawlawda. Ti Presidente ti E.U. a ni Bush dinawatna pay iti Japan a saanna a papautangan ti Brazil ti pundo a pangibangon iti highway a lumasat iti di pay naas-asak a rain forest.

Sangalubongan a Parikut

Kadagiti adu a taga Brazil, amin daytoy a panangpilit ipasimudaagna ti kinamanaginsisingpet. Dagiti narang-ayen a pagilian nabayagen a pinabassitda dagiti kabakiranda ket mammano nga ipalubosda ti pananglapped ti aniaman a gangannaet a pannakabalin a manglapped kadakuada a mangaramid iti kasta. Ti Estados Unidos pukpukawennan ti maudi a rain forestna. Dagitoy saanda a tropikal, ket sigurado; dagitoy dagiti nalamiis a rain forest iti Makin-amianan a laud a Pacifico. Dagiti kita dagiti mulmula ken an-animal mapukawda sadiay.

Gapuna ti pannakapukaw dagiti kabakiran ket sangalubongan a parikut, saan laeng a parikut ti Brazil. Dagiti mapukpukaw a tropikal a rain forest ket nakapegpeggaden. Nasurok a kagudua kadagidiay a pannakapukaw ti mapasamak iti ruar ti Brazil. Ti Makintengnga nga Africa ken ti Makin-abagatan a daya nga Asia isu dagiti dua a kadadakkelan a lugar ti dadakkel a rain forest iti lubong, ket napartak met ti pannakapukaw dagiti kabakiran sadiay.

Ti pannakapukaw dagiti kabakiran adda epektona iti amin a lubong. Kaipapanan dayta ti bisin, pannakawaw, ken ipapatay dagiti minilion. Daytat’ parikut a mangapektar a mismo iti biagyo. Ramanenna ti taraon a kanenyo, ti agas nga usarenyo, ti panniempo iti pagnaedanyo—nalabit ti pay masanguanan ti sangatauan.

Ngem mabalin a panunotenyo: ‘Kasano a dagitoy a rain forest kastat’ kasaknap ti epektoda? Ania ngay no pudno a mapukawda iti sumagmamano laeng a dekada, kas ti kunaen dagiti eksperto? Pudno kadi a kastanto ti kadakkel ti didigra?’

Sakbay ti panangsungbattayo kadagidiay a saludsod, adda umuna: Kas pangrugian, aniat’ mangdadael kadagiti rain forest?

[Diagram/Mapa iti panid 5]

Dagiti Mapukpukaw a Kabakiran (Para iti aktual a pannnakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Sakbay ti pannakapukaw ti kabakiran

Kasaknapna itatta

Ti tawen 2000 iti kapartak ti pannakapukaw ti kabakiran itatta