Dagiti Pagimbagan Dagiti Napuskol a Kabakiran

IDI 1844, ti Griego nga eskolar a ni Konstantin von Tischendorf nasaripatpatanna ti 129 a panid ti maysa a kadaanan a manuskrito iti maysa a pagbasuraan iti monasterio. Innala ni Tischendorf dagiti napapateg a panid, ket ita paset idan ti Codex Sinaiticus​—maysa kadagiti kalalatakan a manuskrito ti Biblia iti lubong.

Naispal dayta a gameng iti umiso a tiempo. Dagiti napuskol a kabakiran​—a masansan met a di maikankano ti pudno a kinapategda​—saanda unay a nainggasatan. No kalgaw iti kada tawen, rinibu nga uram a sindian dagiti ransero ken dagiti agakar-akar nga agmulmula paglawagenda ti tangatang iti tropiko. Kinuna ni Al Gore, nga itan ket bise-presidente ti E.U., a nakasaksi iti kasta a panagpuor iti Amazon: “Kasla imposible ti panangdadael. Dayta ti maysa kadagiti dakkel a trahedia iti amin a historia.”

Manmano a puorantayo ti banag nga ammotayo a napateg. Ti trahedia ti napuskol a kabakiran ket madaddadaelda sakbay a maawatantayo ti kinapategda, sakbay a maawatantayo no kasano ti panagandarda, ken uray pay sakbay a maammuantayo no ania ti linaonda. Ti panangpuor iti napuskol a kabakiran ket kaasping iti panangpuor iti libraria tapno papudoten ti maysa a pagtaengan​—a di man la sukimaten ti linaon dagiti libro.

Kadagiti kallabes a tawen rinugian dagiti sientipiko nga adalen dagitoy a “libro,” ti nakaad-adu a naurnong nga impormasion a linaon dagiti napuskol a kabakiran. Mangipaayda iti makapasiddaaw nga “impormasion.”

Naisangsangayan a Kabakiran

“Dagiti kayo kadagiti Indies ket banag a di mailawlawag, gapu iti kinaaduda,” kuna ti Español a manangisalaysay a ni Gonzalo Fernández de Oviedo idi 1526. Lima a siglo kalpasanna, umiso pay laeng dagiti panangipapanna. “Ti napuskol a kabakiran,” insurat ti autor a ni Cynthia Russ Ramsay, ket “napalalo ti kinanadumadumana, karirikutan, ken saan unay a maawatan a sistema ti ekolohia ditoy daga.”

Kuna ti biologo iti tropiko a ni Seymour Sohmer: “Ditay koma liplipatan a bassit laeng wenno awan pay ketdi ti ammotayo maipapan iti pamay-an ti pannakabukel ken no kasano nga agandar dagiti kaagnebanen a tropikal a kabakiran, uray di dakamaten dagiti mangbukel a mula ken animal.” Ti laeng kinaadu dagiti kita ken ti kinarikut ti panagnanaigda pagbalinenda a makapaupay ti trabaho dagiti managsirarak.

Ti maysa a kabakiran nga addaan iti kalalainganna a klima mabalin a naglaon laeng iti sumagmamano a kita ti kayo iti tunggal ektaria. Ti kagudua nga ektaria a napuskol a kabakiran, iti kasumbangirna, mabalin a biagenna ti nasurok a 80 a nadumaduma a kita, uray pay no ti intero a bilang dagiti kayo iti tunggal ektaria ket agpromedio laeng iti agarup 700. Tangay makabannog ken narigat a trabaho ti panangklase iti kasta a kinanadumaduma, manmano a disso iti napuskol a kabakiran a dakdakkel ngem sangaektaria ti nasukimaten. Dagidiay nasukimat, nupay kasta, makaipaayda kadagiti nakaskasdaaw a resulta.

Ti nagadu a nagduduma a kayo mangipaayda iti nagadu a pagtaengan ti nagadu nga agindeg iti kabakiran​—ad-adu pay ngem ti pagarupen ti maysa. Kuna ti National Academy of Sciences ti E.U. a ti kadawyan a 10 kilometro kuadrado a di pay nakutkuti a napuskol a kabakiran ket aglaon iti aginggat’ 125 a nadumaduma a kita ti mamalia, 100 a kita ti reptilia, 400 a kita ti tumatayab, ken 150 a kita dagiti kulibangbang. No idilig, madlawtayo a ti intero nga Amianan nga America ket sarungkaran ti kurang pay a 1,000 a kita dagiti tumatayab.

Nupay dadduma kadagiti nagadu a kita ti mula ken animal ti mabalin a masarakan iti nalawa a paset ti napuskol a kabakiran, dadduma ti adda laeng iti maysa a bantay. Dayta ti mamagbalin kadakuada a nalaka a madadael. Idi nalpasen a nagpukan dagiti agtrostroso iti maysa a bantay idiay Ecuador sumagmamano a tawenen ti napalabas, 90 kadagiti kita ti mula nga agtubo laeng sadiay ti naungawen.

Iti sidong dagita a trahedia, mamakdaar ti United States Interagency Task Force on Tropical Forests: “Masapul a mangyusuat a dagus ti komunidad dagiti nasion iti napartak ken agtutunos a panangrisut iti parikut no dagitoy a saan unay a maipatpateg ken nalabit di masukatan a gameng ket masalakniban iti agdadata a pannakadadael iti itatapog ti sumaganad a siglo.”

Ngem mabalin a tumaud dagiti saludsod: Napateg unay kadi dagitoy a nakaparsuaan a gameng? Ti kadi pannakapukaw ti napuskol a kabakiran dakkel ti epektona iti panagbiagtayo?

Taraon, Presko nga Angin, ken Agas

Rugianyo kadi ti aldaw babaen iti sangamalukong a cornflakes, nalabit nalingta nga itlog, ken sangatasa a napudot a kape? No kasta, saan a direkta a magunggonaankayo kadagiti tropikal a kabakiran. Ti mais, ti kape, ti manok a nagitlog, ken uray ti baka nga agpatpataud iti gatas​—aminda nagtaudda kadagiti animal ken mula iti tropikal a kabakiran. Ti mais aggapu idiay Abagatan nga America, ti kape aggapu idiay Ethiopia, dagiti taraken a manok matarakenda kadagiti kabakiran iti Asia, ken dagiti gagatasan a baka aggapuda kadagiti agpegpeggaden a banteng (atap a baka) iti Abagatan a Daya nga Asia. “Interamente a 80 a porsiento iti kankanentayo ti agtaud iti tropiko,” ilawlawag ti libro a Tropical Rainforest.

Masapul nga ammuen ti tao ti pagtataudan ti abastona a taraon. Agpadpada a kumapuy dagiti mula ken animal no nalabes ti panangpasayaat iti pulida. Ti napuskol a kabakiran, nga addaan iti nagadu a naurnong a kita, makaipaay iti nadumaduma a genetiko a kita a kasapulan a mangpabileg kadagitoy a mula wenno animal. Kas pagarigan, natakkuatan ti botaniko a taga Mexico a ni Rafael Guzmán ti baro a kita ti ruot a kabagian ti moderno a mais. Ti natakkuatanna pinagragsakna dagiti agmulmula ta daytoy a ruot (Zea diploperennis) ket naandur iti lima kadagiti pito a kangrunaan a sakit a mangdaddadael kadagiti mula a mais. Dagiti sientipiko inanamaenda nga usaren ti baro a kita a mangpataud iti kita ti mais a naandur iti sakit.

Idi 1987, sinalakniban ti gobierno ti Mexico ti bantay a pakasarakan itoy nga atap a mais. Ngem gapu ta madaddadaelen ti nagadu a kabakiran, awan duadua a mapukpukawen ti napapateg a kita a kas iti daytoy, uray pay sakbay a matakkuatanda. Kadagiti kabakiran iti Abagatan a daya nga Asia, adda sumagmamano a kita ti atap a baka a makapabileg iti puli dagiti kadawyan a pangen. Ngem amin dagitoy a kita agpegpeggadda a maungaw gapu iti pannakadadael ti pagindeganda.

Napateg met ti presko nga angin a kas iti taraontayo. Kas madlaw ti maysa a mangtagiragsak iti makapabileg a pannagna iti kabakiran, napateg ti maaramidan dagiti kayo a mangpabaro iti atmospera babaen iti oksihena. Ngem no mapuoranda, mapataud ti carbon dioxide ken carbon monoxide. Dagitoy dua a gas mangpataudda kadagiti parikut.

Pattapattaen ti dadduma a ti aramid ti tao dinoblenan ti kaadu ti carbon dioxide iti atmospera ti daga. Nupay ti panangmulit ti industria ti maipagarup a kangrunaan a pakaigapuanna, ti panangpuor kadagiti kabakiran ti pakaigapuan iti nasurok a 35 porsiento iti amin a maipugso a carbon dioxide. No addan iti atmospera, ti carbon dioxide mangpatauden iti maaw-awagan greenhouse effect, a kunaen ti adu a sientipiko a pakaigapuan ti nakaro a panagbara ti globo.

Dakdakes pay ti carbon monoxide. Dayta ti kangrunaan a makapapatay a ramen a masarakan iti angep a makasabidong kadagiti kabangibang dagiti siudad. Ngem ni managsirarak a James Greenberg nasdaaw a makasarak iti “nagadu a carbon monoxide iti tangatang dagiti kabakiran ti Amazon a kas kadagiti kabangibang dagiti siudad iti E.U.” Ti awan annadna a panangpuor kadagiti kabakiran ti Amazon minulitanda ti atmospera a mismo dagiti kayo a nadisenio a mangdalus iti dayta!

Malaksid a gubuayan iti taraon ken nadalus nga angin, ti napuskol a kabakiran pudno a gubuayan ti adu nga agas. Kakapat iti amin nga agas nga ireseta dagiti doktor ti agtaud kadagiti mula nga agtubtubo kadagiti tropikal a kabakiran. Aggapu kadagiti naagneb a kabakiran iti Andes ti kinina, a panglaban iti malaria; aggapu iti lugar ti Amazon, ti curare, a nausar a mangbang-ar iti masel no maopera; ken aggapu iti Madagascar ti domerosas a periwinkle, a dagiti alkaloid-na kasta unay ti panangpapartakda iti ilalasat ti adu a pasiente ti leukemia. Nupay adda dagita a nakaskasdaaw a resulta, agarup 7 porsiento laeng iti amin a mula iti tropiko a posible a makaagas ti nasukimaten. Ket maib-ibusen ti tiempo. Mamakdaar ti United States Cancer Institute a “ti nasaknap a panangpukaw iti naagneb a tropikal a kabakiran mabalin nga iparangarangna ti nakaro a pakaupayan ti kampania a manglaban iti kanser.”

Adda dadduma pay a nasken a trabaho nga aramiden dagiti napuskol a kabakiran​—nupay maapresiarto laeng ti kinapategda inton napukawen dagiti kabakiran. Karaman dagitoy ti panangtimbengna iti tudo ken temperatura agraman ti panangsalaknibna iti panagreggaay ti daga. “Ti aglaplapusanan nga apit kadagiti tropikal a kabakiran iti lubong artapanna ti agdama-aldaw a pannakaawattayo iti dayta,” kuna ti libro a The Emerald Realm: Earth’s Precious Rain Forests. “Ngem uray ita ammotayon ti di magatadan a pategna.”

“Italimengtay Laeng ti Pagay-ayattayo”

Sigurado a ti panangdadael iti pagsanikuaan a makaipaay kadatayo iti kinaaglaplapusanan ket naan-anay a kinamaag. Nasurok a 3,000 a tawenen ti napalabas, binilin ti Dios dagiti Israelita nga italimengda dagiti agbunga a kayo no gubatenda ti kabusorda a siudad. Simple ti rason nga intedna kadakuada: “Mangtedda iti taraonyo.” Kasta met, “dagiti kayo iti tay-ak saanda a tattao a masapul a rautenyo ida.” (Deuteronomio 20:19, 20, The New English Bible) Kasta met laeng ti makuna iti napuskol a kabakiran.

Nabatad, dagiti napuskol a kabakiran, kas kadagiti kayo nga agbunga, napatpategda no mabaybay-anda a sitatakder ngem no napukanda. Ngem iti daytoy moderno a lubong, masansan a dagiti apagbiit a gunggona rimbawanda dagiti agpaut a gunggona. Ti edukasion, nupay kasta, mabalbaliwanna dagiti kababalin. Ipatuldo ti ekologo iti Senegal a ni Baba Dioum: “Iti kinapudnona, italimengtay laeng ti pagay-ayattayo; ayatentay laeng ti maawatantayo; ket maawatantay laeng ti naisuro kadatayo.”

Tinakaw ni Tischendorf dagidiay kadaanan a panid iti Disierto ti Sinai gapu ta pagay-ayatna dagiti kadaanan a manuskrito ket kayatna nga italimeng dagitoy. Addanto kadi umdas a tattao a makasursuro a mangayat kadagiti napuskol a kabakiran iti maitutop a tiempo tapno ispalenda ida?

[Blurb iti panid 11]

Ti panangpuor iti napuskol a kabakiran ket kaasping ti panangpuor iti libraria tapno papudoten ti maysa a pagtaengan​—a di man la sukimaten ti linaon dagiti libro

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 8, 9]

Panangitalimeng Kadagiti Parsua iti Kabakiran

NAGAN-ANUP ni Jesús Elá kadagiti gorilia ken dadduma pay nga animal iti napuskol a kabakiran ti Africa iti agarup 15 a tawen. Ngem ita, saanen nga agan-anup. Nagbalinen a giya iti maysa a parke a pagitalimengan ti nakaparsuaan a nairanta a mangsalaknib iti 750 a gorilia iti kapatagan ti Equatorial Guinea.

“Ad-adda a tagiragsakek ti napuskol a kabakiran no diakon agan-anup,” kuna ni Jesús. Para kaniak, ti kabakiran ket kaasping ti purokko agsipud ta natalinaay ti riknak ditoy ken ipaayannak iti amin a kasapulak. Masapul nga agporsegitayo a mangitalimeng kadagitoy a kabakiran nga agpaay kadagiti annaktayo.”

Nainggasatan ni Jesús, a sigagagar a mangiraman iti panagayatna iti kabakiran kadagiti dadduma. Ad-adu itan a kuarta ti mabirokanna iti panangsalaknibna kadagiti gorilia ngem idi an-anupanna ida. Tangay maragsakan dagiti turista nga agbayad gapu iti pribilehio a makakita kadagita a bulos nga animal, dagiti parke mangipaayda iti pagsapulan dagiti tattao iti dayta a lugar ken mangipaayda kadagiti bisita iti pakalaglagipan iti nagadu a parsua. Ngem ti panangitalimeng iti daytoy a makakayaw a “panagnanaig ti biag,” kuna ti libro a Tropical Rainforest, sapulenna ti “nalalawa a pagitalimengan, a pakairamanan ti nagsayaatan, naan-anay a watershed.”a

Apay a masapul a nakalawlawa dagiti parke tapno makaipaay iti maitutop a pannalaknib? Pattapattaen ni John Terborgh, iti librona a Diversity and the Tropical Rain Forest, a ti mabalin a biagen a populasion dagiti jaguar (agarup 300 nga agpapaadu a nataengan) kasapulanda ti agarup 7,500 a kilometro kuadrado. “Babaen itoy a pagibatayan sumagmamano laeng a parke iti daga ti addaan umdas a lugar para kadagiti jaguar,” kunana. Dagiti tigre mabalin a nalawlawa pay ti masapulda a lugar. Ti agpapaadu a pangen dagiti tigre (400 nga animal) mabalin nga agkasapulan iti 40,000 kilometro kuadrado ti kalawana.

Babaen ti panangilasin iti nalawa a pagitalimengan para kadagiti agsida iti padada nga animal a kas kadagitoy, masalakniban met ti intero a napuskol a kabakiran. Kas kanayonan a gunggona, makatulong dagitoy nga animal a mangtaginayon iti salun-at ti komunidad dagiti animal.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 8, 9]

Dagiti Dadakkel ken Babassit a Parsua

1. Adu a dudon iti napuskol a kabakiran ti addaan nakapimpintas a kolor. Dadduma nga insekto nakasaysayaat ti pananglimoda ta narigatda a mailasin

2. Dagiti kulibangbang ket nakadkadlaw unay ken nalami a parparsua iti napuskol a kabakiran

3. Maysa a pangen dagiti bakes nga aglagtolagto kadagiti sanga nga umallatiw iti sabali a sanga ti maysa kadagiti makaliwliwa a buya iti kabakiran

4. Nupay ti jaguar ti di masupiat nga ari iti napuskol a kabakiran ti America, manmano a naturalista ti nakakita iti maysa iti kabakiran

5. Dagiti nalami a sabong ti orkidia arkosanda ti naagneb a kabakiran a nangabbungot iti tropikal a kabambantayan

6. Adda nakurang a 5,000 a tigre a nabati iti kabakiran

7. Ti maitutop pannakanaganna a rhinoceros beetle iti tropikal nga America adda nakaam-amak a sarana ngem saan a mangdangran

8. Nupay dagiti gorilia ket masalsalakniban a kita, masarakan pay laeng ti karneda kadagiti pagtagilakuan iti Africa. Mula ti kankanen daytoy a naamo a higante ken agpasiar ti grinupo a pamilia iti kabakiran

9. Dagiti ocelot naan-anupanda agingga a dandani maungawdan gapu iti nagpintas a lalatda a pelt

10. Dagiti loro karamanda kadagiti kaarimbangawan ken mannakilangen a tumatayab iti kabakiran

11. Kas iparangarang ti dadakkel a matana, ti galago mangan iti rabii

[Credit Line]

Foto: Zoo de Baños

Foto: Zoo de la Casa de Campo, Madrid

[Credit Line]

Foto: Zoo de Baños

[Dagiti ladawan iti panid 7]

Dagiti napuskol a kabakiran agpataudda iti (1) cacao, (2) domerosas a periwinkle, a mausar a pangagas iti leukemia, ken (3) lana ti palma. (4) Ti panangkalbo iti kabakiran ti pakaigapuan ti makadadael a panagreggaay