Apay Ispalen Dagiti Kabakiran?

AGBUYBUYA ti maysa a bunggoy iti laban ti soccer ket agririawda a mangparparegta. Tarigagayanda nga agpaut iti agnanayon ti ay-ayam. Ngem kankanayon ti panangpaltogda kadagiti managay-ayam. Sinaggaysa, dagiti natay maipanawda iti tay-ak. Nakapungtot ti bunggoy idi kimmapuy ti ay-ayam.

Kasta met laeng ti pannakapukaw dagiti kabakiran. Tagiragsaken dagiti tattao dagiti kabakiran, kinapudnona, agpannurayda kadakuada. Ngem itultuloyda ti mangpatpatay kadagiti katupag dayta a managay-ayam: dagiti sinaggaysa a kita dagiti mulmula ken animal, a ti nakarikrikut a panagtitinnulongda ti mamagtalinaed iti kabakiran a sibibiag. Daytoy, nupay kasta, ket saan laeng nga ay-ayam. Apektarannakayo ti pannakapukaw ti kabakiran. Apektaranna ti kualidad iti panagbiagyo, uray no dikay pay nakakitkita iti rain forest.

Ti kasta unay a nagduduma a sibibiag a bambanag, nga awagan dagiti sientista iti kinanadumaduma iti biag, ti kunaen dagiti dadduma a kadadakkelan a gameng iti rain forest. Ti kagudua a kilometro kuadrado a rain forest iti Malaysia mabalin a mangpadakkel iti 835 a kita dagiti kaykayo, ad-adu pay ngem ti agtipon a padakkelen iti Estados Unidos ken Canada.

Ngem daytoy a nalasbang a kinarikut iti biag ket nalaka a madadael. Maysa a sientista impadisna dagiti sinaggaysa a kita iti tornilio iti maysa nga eroplano. No ad-adu ti torniliona a lumukay, ad-adu pay ti lumukay a sabsabali no dumagsen. No pudno dayta a panangipadis, ti planetatayo ket maysa nga “eroplano” nga addaan problema. Bayat a bumassit ti rain forest, pattapattaen dagiti dadduma a sangapulo ribo a kita ti mulmula ken an-animal ti mapukaw iti tinawen, a ti kapartak ti pannakapukaw itan ket agarup 400 a daras a naparpartak ngem idi iti historia iti planeta.

Pagleddaangan dagiti sientista ti awan mamaayna a pannakapukaw iti pannakaammo nga agtaud iti daytoy a panagbaba ti kinanadumaduma iti biag. Kunaenda a daytat’ kas iti maur-uram a libreria sakbay ti pannakabasa kadagiti liblibrona. Ngem ad-adu pay ti makita a pukaw. Kas pangarigan, agarup 25 porsiento kadagiti ag-agas a mairesita idiay Estados Unidos ti maala kadagiti mulmula iti tropikal a kabakiran. Maysa a kita ti kasta nga agas ti nangipangato iti pannakaikkat dagiti sintomas iti leukemia bayat ti kinaubing manipud 20 porsiento idi 1960 agingga iti 80 porsiento idi 1985. Gapuna, sigun iti World Wildlife Fund, ti rain forest “irepresnetarna ti nagdakkelan a parmasia.” Ket nakaad-adu a mulmula ti di pay nasarakan, a saan pay a nasuksukimat a mabalin a mausar iti medisina.

Kasta met, mammano kadatayo ti makabigbig no mano kadagiti taraontayo ti nagtaud kadagiti mulmula a dati a masarakan kadagiti rain forest. (Kitaenyo ti kahon iti panid 11.) Agingga itoy nga aldaw, dagiti sientista mangur-urnongda kadagiti genes manipud iti natangken, adda kadagiti kabakiran a kita dagitoy a mulmula ket usarenda ida a mangparang-ay iti panangibtur dagiti nakapkapuy a mangibtur ti sakit a kaputotanda, dagiti matartaripato a mulmula. Nakaekonomian dagiti sientista iti ginasut a milion a doliar iti pukaw iti apit iti kastoy a pamay-an.

Kasta met, ditay pay ammo no ania dagiti tumaud a taraon manipud iti rain forest a mabalin a tumaud a kas pagay-ayat ti sangalubongan. Kaaduan kadagiti taga Norte America ti di makaammo a sangagasut laeng a tawen a napalabas, minatmatan dagiti inapoda ti saba kas nakaskasdaaw, naisangsangayan a prutas ket binayadanda ti dua a doliar ti maysa a saba, a nabalkot a sinaggaysa.

Ti Sangalubongan a Ladawan

Ti tao a mismo isu ti ultimo a biktima iti pannakapukaw ti kabakiran. Dagiti epekto iti sangalubongan nga aglawlaw agrikos a rummuar agingga a likmutenda ti lubong. Kasano? Kitaentay manen ti gagangay a rain forest. Kas ipamatmat ti naganna, ti tudo ti naisangsangayan a pasetna. Nasurok a 20 centimetro a tudo ti agtinnag iti inaldaw, nasurok a 9 metros iti makatawen! Ti rain forest ket naan-anay a nadisenio a mangagsep iti daytoy a kasta unay a tudo.

Ti dapian ti manglapped iti puersa dagiti tedted ti tudo tapno dina iyanod ti daga. Adu a bulong ti addaan kadagiti immatiddog a murdong, wenno agleppay a murdong, isu a manglapped iti nadagsen a tedted ti tudo. Gapuna, ti nakapigpigsa a tudo mapakapuy agingga iti kankanayon a panagtedted, isu nga agtedted iti daga a nalaglag-an ti panagdissona. Dagiti murdong ipalubosda met ti napartak a panagtedted ti danum tapno makasublida daras, ket maisubli ti basa iti atmospera. Dagiti ramut agsependa ti 95 porsiento iti danum a makagteng iti daga ti kabakiran. Iti interamente, ti kabakiran agsepenna ti tudo kas maysa a nagdakkelan nga espongha ket kalpasanna main-inot nga iruarna dayta.

Ngem no awanen ti kabakiran, ti tudo diretso nga agtinnag ken nakapigpigsa iti nalukasan a daga ket iyanodna ti tinoneleda iti dayta. Kas pangarigan, idiay Côte d’Ivoire, Makinlaud nga Africa, maysa nga hektaria iti agsalog bassit a tropikal a rain forest ti makapukaw iti agarup tallo a kakasangagasut iti maysa a tonelada a daga iti tinawen. Ti isu met laeng a maysa a hektaria, a naikkat ti bakirna, natalon a daga, ti makapukaw iti 90 tonelada a daga iti tinawen; kas nalukasan a daga, 138 tonelada.

Dayta a pannakapukaw iti daga saanna laeng a dadaelen ti daga a maipaay iti panagtalon ken panagpastor. Nakalkaldaang, dagiti dam, a mangpataud iti nagdakkelan a pannakapukaw ti kabakiran, ti nadadael a mismo iti dayta. Babaen ti pannakalapunos iti arinsaed nga awiten dagiti karayan manipud kadagiti napukaw a kabakiran, dagitoy sipapartak a maserraanda ket agbalindan nga awan ti mamaayda. Dagiti luglugar nga adda iti igid ti baybay ken dagiti daga a pagpalakayan ket mulitan met ti aglablabes nga arinsaed.

Dagiti epekto ti tudo ken ti panniempo ket ad-adda pay a makadadael. Dagiti karayan nga agayus manipud iti tropikal a rain forest kaaduanna ket intero a makatawen. Ngem no awan ti kabakiran a mangtengngel iti panagayus iti danum nga agturong kadagiti karayan, dagitoy aglupiasda iti kellaat a panagtudo ket kalpasanna mamagaanda. Maysa a siklo ti layus ken tikag ti mapataud. Ti kasasaad ti panniempo mabalin a maapektaran iti rinibribo a kilometros iti aglawlaw, yantangay ti rain forest adut’ maitulongna a mangipaay iti kagudua iti basa iti lokal nga atmospera babaen iti transpiration wenno pannakaisubli ti danum iti atmospera. Gapuna, ti pannakapukaw ti kabakiran mabalin a namataud agpadpada kadagiti laylayus iti Bangladesh ken dagiti tikag iti Ethiopia a nangpapatay kadagiti adu iti daytoy napalabas a dekada.

Ngem ti pannakaikkat dagiti kabakiran mabalin nga apektaranna met ti klima iti intero a planeta. Dagiti rain forest mabalin a maawaganda ti berde a bara iti daga gapu ta agsependa ti carbon dioxide manipud iti angin, ket usarenda ti karbon a mangpataud iti puon ken sangsanga ken ukisda. No mapuoran ti kabakiran, amin dayta a karbon ket maibelleng iti atmospera. Ti parikut ket, ti tao ibelbellengna ti nakaad-adu a carbon dioxide iti atmospera (agpadpada babaen iti pananguramna kadagiti sungrod manipud iti daga ken babaen iti panangpukaw iti kabakiran) ta mabalin a tinignaynan ti sangalubongan a panagbara a maawagan “greenhouse effect,” isu a mamagpeggad iti pannakalunag dagiti nangabbungot a yelo iti polo ti planeta ket pangatuenna ti patas ti baybay, isu a manglapunos kadagiti luglugar iti igid ti baybay.a

Di ngarud pakasdaawan, a dagiti tattao iti isuamin a lubong ket mairamramanda iti krisis. Tumultulongda kadi. Adda kadi naitukon a solusion? Aniat’ adda a namnama iti daytoy makapaupay a kasasaad?

[Footnote]

[Kahon iti panid 11]

Kinawadwad Manipud kadagiti Kabakiran

Adda kadi maysa a tropikal a rain forest iti asidegyo a mismo itatta? Panunotenyo ti dadduma a taraon a dati a masarakan kadagiti rain forest iti aglawlaw ti lubong: pagay, mais, kamote, manioc (cassava, wenno tapioca), unas, saba, sua, kape, kamatis, tsokolate, piña, dagiti abokado, vanilia, kahel, adu a kita ti nuts, dagiti rekado, ken tsa. Interamente a kagudua iti taraon ti lubong ket agtaud kadagiti mulmula a nagtaud kadagiti rain forest! Ket dagitoy ti sumagmamano laeng kadagiti taraon.

Panunotenyo met dagiti ag-agas: Dagiti alkaloids manipud kadagiti lanot mausarda kas pangpalukay kadagiti piskel sakbay ti pannakaopera; nasayaat nga ramen iti hydrocortisone a manglapped iti ileletteg, ti quinina a manglapped iti malaria, digitalis a mangagas iti sakit ti puso, ti diosgenin kadagiti pildoras a manglapped iti sikog, ken ti ipecac a manggargari iti panagbakuar ket agtaudda amin kadagiti mulmula manipud iti rain forest. Dadduma a mulmula ipanamnamada ti pananglapped iti AIDS ken kanser, agraman ti panagibleng, gurigor, kagat ti uleg, ken conjunctivitis ken dadduma a sakit ti mata. Ania pay a dadduma nga agas ti mabalin a nailemmeng a di pay naammuan. Nakurkurang ngem 1 porsiento kadagiti kita ti mulmula iti rain forest ti nasukimaten dagiti sientista. Insennaay ti maysa a botaniko: “Daddadaelentayo dagiti bambanag a ditay pay ammo nga adda.”

Kaskasdi ad-adu a produkto ti agtaud kadagiti mapukpukaw a kabakiran: dagiti latex, resina, wax, asido, alkohol, pagparaman, pagpasam-it, tina, sinulid kas kadagiti nausar kadagiti life jackets, ti gum a nausar a mangaramid iti chewing gum, kawayan, ken uway—dagitoy a mismo ket pagtaudan ti nagdakkelan, sangalubongan nga industria.

[Diagram/Ladawan iti panid 9]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Paset iti Kabakiran

[Ladawan iti panid 10]

Dagiti Epekto iti Pannakapukaw ti Kabakiran