Populasion ti Lubong—Aniat’ Masanguananna?

TI NAKAPUY a pagtaengan, di nadalus a kasasaad, nakirang a taraon ken nadalus a danum, sakit, malnutrision—dagitoy ken adu a dadduma pay a pakarigatan ti pudno a pasamak iti inaldaw-aldaw a biag ti kaaduan iti populasion ti lubong. Kaskasdi, kas nakitatayon, kaaduan a tattao nga agbibiag iti sidong dagitoy a kasasaad ti nakapagballigi kadakuada ken itultuloyda ti inaldaw a panagbiagda.

Nupay kasta, ti ngay masanguanan? Agtultuloyto kadi nga agibtur dagiti tao iti kasta a narikut a kasasaad iti biag iti agnanayon? Ti mangparikut pay kadagiti bambanag, ti ngay panangdadael ken pakadanagan nga ipadpadto dagiti sientista iti aglawlaw ken dagiti dadduma pay kas resulta iti agtultuloy nga iyaadu ti populasion? Ibagbagada a rugrugitantayo ti pagtaengantayo babaen iti panangmulit iti angin, danum, ken daga a pagpanpannurayantayo. Itudoda met ti greenhouse effect—ti panangipugso kadagiti gas, kas iti carbon dioxide, methane, chlorofluorocarbons (dagiti pagpalamiis ken pagpalabutab), nga agbanag iti panagpudot iti atmospera ket baliwanna ti padron ti panniempo iti lubong, a nakaam-amak ti pagbanaganna. Aminto kadi dagitoy iyegda ti pannakapukaw iti sibilisasion kas pagaammotayon? Usigentayo a naimbag ti sumagmamano kadagiti kangrunaan a banag.

Nakaad-adu Unay Aya ti Tao?

Umuna unay, agtultuloyto aya ti iyaadu ti populasion iti awan inggana? Adda aya aniaman a mangipamatmat no manonto ti pakagtenganna? Siempre, pudno nga umad-adu ti populasion uray no ikagkagumaan ti panagplano iti pamilia. Ti tinawen nga iyaaduna itan ket agarup 90 milion (katupag ti sabali pay a Mexico iti tinawen). Agparang nga awan ti dagdagus a namnama a mangpasardeng iti dayta. No kumitatayo iti masanguanan, nupay kasta, kaaduan a mangad-adal iti kaadu ti populasion umanamongda nga agsardengton nga umadu ti populasion kamaudiananna. Ti pampanunotenda a saludsod ket kasano kaadu ken kaano.

Sigun iti pattapatta iti UN Population Fund, ti populasion ti lubong mabalin a makagteng iti 14 bilion sakbay a sumardeng nga umadu. Dadduma, nupay kasta, pattapattaenda a mabalin a makagteng iti kangatuan a bilang a nagbaetan ti 10 bilion ken 11 bilion. Aniaman ti kaso, ti napateg a saludsod ket: Nakaad-adunto unay aya ti tao? Malaon aya ti daga ti manipud mamindua wenno mamitlo a daras ti agdama a populasionna?

Manipud iti panangmatmat iti estadistika, ti 14 bilion a tattao iti sangalubongan agpromedio iti 104 a tattao iti tunggal kilometro kuadrado. Kas nakitatayon, ti populasion ti Hong Kong ket 5,592 a tattao iti tunggal kilometro kuadrado. Itatta, ti kaadu ti populasion ti Netherlands ket 430, ket ti Japan 327, ket dagitoy dagiti pagilian a mangtagtagiragsak iti nangatngato ngem promedio a kasasaad iti panagbiag. Nalawag, uray pay no umadu ti populasion ti lubong agingga iti naipadto a bilang, ti bilang ti tattao saan nga isu ti parikut.

Addanto Kadi Umdas a Taraon?

Ti ngay, ngarud, abasto a taraon? Makapataud aya ti daga iti umdas a mangpakan iti 10 bilion wenno 14 bilion a tattao? Nalawag, ti agdama a patpatauden ti lubong a taraon saan nga umdas a mangaywan iti kasta a populasion. Kinapudnona, masansan a mangngegtayo ti maipapan iti kinakirang ti taraon, malnutrision, ken panagbisin. Daytoy kadi kaipapananna a ditay makapatpataud iti umdas a taraon a mangpakan iti populasion itan, a di pay iramraman ti mamindua wenno mamitlo pay a daras?

Daytat’ maysa a saludsod a narigat a sungbatan agsipud ta daytat’ agpannuray iti kaipapanan ti “umdas.” Nupay no ginasgasut a milion a tattao kadagiti kapapanglawan a nasnasion iti lubong dida makagun-od iti umdas a taraon a mangtaginayon uray pay iti kabassitan, makapasalun-at a taraon, dagiti tao iti nabaknang, industrialisado a nasnasion agsagsagabada manipud iti pagbanagan iti nalabes ti kinabaknangna a taraon—istrok, dadduma a kita iti kanser, sakit ti puso, ken dadduma pay. Kasano ti panangapektar daytoy iti kasasaad ti taraon? Iti maysa a panangkuenta, kasapulan iti lima kilogramo a binukel a mangpataud iti maysa kilogramo a beefsteak. Kas banagna, ti kakapat iti umili iti lubong a mannangan-karne usarenda ti dandani kagudua iti maapit a binukel iti lubong.

No maipapan iti nakadagupan ti maapit a taraon, paliiwenyo ti kunaen ti libro a Bread for the World: “No ti agdama a maapit ti lubong a taraon ket parepareho ti pannakaiwarasna kadagiti amin a tao ditoy lubong, a bassit laeng ti masayang, addaan ti tunggal maysa ti umdas. Apag-isu laeng, nalabit, ngem umdas.” Ti sasao ket naaramid idi 1975, nasurok a 15 a tawenen a napalabas. Ania ti kasasaad itatta? Sigun iti World Resources Institute, “iti napalabas a duapulo a tawen, immadu ti nakadagupan iti naapit a taraon, a linab-awanna ti makalikaguman. Kas banagna, iti nabiit pay a tawtawen, ti presio dagiti kangrunaan a taraon iti sangalubongan a pagtagilakuan pudno a bimmaba.” Dadduma a panagadal ipakitada a ti presio ti kangrunaan a taraon a kas iti bagas, mais, soybeans, ken dadduma pay a binukel bimmaba iti kagudua wenno ad-adu pay bayat dayta a tiempo.

Ti kangrunaan a kaipapanan daytoy ket ti parikut iti taraon saan nga agpannuray a nangnangruna iti kaadu ken ti kadawyan iti panangusar. Ti baro a teknolohia iti panangtaripato ti mula nakasarak kadagiti pamay-an a mangpataud iti nadumaduma a kita ti pagay, trigo, ken dadduma a binukel a mabalin nga agdoble ti agdama a maapit. Nupay kasta, adu kadagiti paglaingan iti daytoy a banag ti naipamaysa kadagiti kadarato a malako a mulmula, kas iti tabako ken kamatis, tapno penneken ti pagayatan dagiti babaknang imbes a bussogen dagiti napanglaw.

Ti Ngay Aglawlaw?

Umad-adu, dagidiay a mangsipsiput iti tema ti makabigbigbigen a ti iyaadu iti populasion ket maysa laeng kadagiti bambanag a mamagpegpeggad iti masanguanan a pagimbagan ti sangatauan. Kas pangarigan, iti libroda a The Population Explosion, da Paul ken Anne Ehrlich insingasingda a ti epekto iti aramid ti tao iti aglawlawtayo mabalin nga iyebkas iti kastoy a simple nga equation: Epekto = populasion × kinabaknang × agdama nga epekto ti teknolohia iti aglawlaw.

Babaen itoy a pagalagadan, agrason dagiti autor a dagiti pagilian a kas ti Estados Unidos aglablabes ti populasionda, saan a gapu ta adu unay ti tattao sadiay, no di ket gapu ta ti kinabaknangda agpannuray iti kaadu ti usarenda a gagangay a kinabaknang ken gapu kadagiti teknolohia a mangrarit iti aglawlawda.

Dadduma a panagadal ti kasla mangpatalged iti daytoy. Inadaw ti The New York Times ti ekonomista a ni Daniel Hamermesh, a kunkunana a ‘dagiti maipugso iti angin a mangpatpataud iti greenhouse effect ket ad-adda a mainaig iti pamay-an ti panangusar iti ekonomia ngem iti kaadu dagiti mangipugpugso kadagiti gas. Ti gagangay nga Americano mangipaay iti 19 a daras a kaadu ti carbon dioxide kas iti gagangay nga umili iti India. Ket posible a mapasamak, kas pangarigan, a ti nabnabiag ti ekonomiana a Brazil a nabannayat ti panagadu ti populasionna mabalin a raritenna a naparpartak ti tropikal a kabakiranna ngem ti napangpanglaw a Brazil a naparpartak ti iyaadu ti populasionna.’

Babaen ti panangpampanunot iti dayta, napaliiw ni Alan Durning iti Worldwatch Institute: “Ti kababaknangan a bilion a tattao iti lubong nakapataudda iti maysa a kita iti sibilisasion a nabuklis iti kinabaknang ken manangsayang ta agpegpeggaden ti planeta. Ti estilo ti panagbiag daytoy a makinngato a dibision—dagiti mangmammaneho iti kotse, mannangan iti karne ti baka, managinum iti soda, ken dagiti tattao a kaykayatda ti mangusar kadagiti bambanag nga ibellengen kalpasan ti panangusar—buklenda ti peggad iti ekolohia nga awan ti aniaman a pakaipadisan ti kinakarona malaksid nalabit ti iyaadu ti populasion.” Intudona a daytoy a “kakalima a kabaknangan” iti sangatauan ti mangpatpataud iti dandani siam a kakapullo iti chlorofluorocarbons ken nasurok a kagudua dagiti dadduma a gas a mangpatpataud iti panagbara ti atmospera isu a mangpappapeggad iti aglawlaw.

Ti Pudno nga Isyu

Manipud iti salaysay nga adda iti ngato, nalawag a ti panangpabasol laeng iti iyaadu ti populasion iti ay-ay a sangsanguen ti sangatauan itatta kaipapananna ti di pannakaawat iti pudno a parikut. Ti isyu a sangsanguentayo ket saan a gapu ta agkurkurangen ti lugar a pagnaedan wenno ti daga dinan kabaelan ti mangpataud iti umdas a taraon a maipaay iti makapasalun-at a taraon para iti tunggal maysa wenno ti gagangay a kinabaknangna ket maibuston iti aniaman a tiempo. Dagitoy ket sintomas laeng. Ti pudno nga isyu ket umad-adu a tattao ti agtartarigagay iti nangatngato a tukad iti panagusar iti material a dida pampanunoten ti pagbanagan ti ar-aramidda. Daytoy di mapmapnek a tarigagay ad-adu ti dadaelenna iti aglawlawtayo ta malab-awan ti kabaelan ti daga a mangpataud iti dayta. Iti sabali a pannao, ti kangrunaan a parikut ad-adda a gapu iti kasasaad ti sangatauan ngem iti bilang ti tao.

Ti mannurat a ni Alan Durning kastoy ti kunana: “Iti narasi a biosphere, ti kamaudianan a pagtungpalan ti sangatauan agpannuray iti no mapataudtayo ti ad-adda a panagteppel iti bagi, a naibatay iti nasaknap a kababalin a panangkissay iti panagusar ken panangsapul iti di namaterialan a kinabaknang.” Naawatan a naimbag ti punto, ngem ti saludsod ket, Agboluntarionto kadi dagiti tao iti sadinoman a mangpataud iti panagteppel iti bagida, a kissayan ti panagusar, ket sapulen ti di namaterialan a kinabaknang? Nikanoman. Babaen iti panangipato iti panagimbubukodan ken ti bukod a panagragsak nga estilo ti panagbiag a nasaknap itatta, ad-adda a mapasamak ti kasungani dayta. Kaaduan a tattao itatta ti kasla agbibiag iti pagalagadan a: “Mangantayo ken uminumtayo, yantangay inton bigat mataytayo.”—1 Corinto 15:32.

Uray pay no kalalainganna ti kaadu ti tattao a makabigbig iti kinapudno ket rugianda a baliwan ti wagas ti panagbiagda, ditay pay laeng kabaelan a baliktaden a dagdagus ti kasasaad iti aniaman a tiempo. Paliiwenyo dagiti adu nga aktibo a grupo a mangitantandudo iti aglawlaw ken dagiti kasukat nga estilo ti panagbiag a nagparang kadagiti napalabas a tawtawen. Dadduma kadakuada mabalin a nagballigida a naipadamag iti paulo dagiti damdamag, ngem adda kadi aniaman a pudno nga epektoda iti aw-awid ti makunkuna a kangrunaan a paset iti kagimongan? Awan a pulos. Ania ti parikut? Gapu ta ti intero a sistema—komersial, kultural, ken politikal—nakabalanda a mangitandudo iti naisigud a kapanunotan nga agbalinton nga awan ti mamaay dagiti bambanag ken ti panagusar nga ibelleng laeng kalpasanna. Iti kastoy a kasasaad awan ti mapasamak a panagbalbaliw no saan a naan-anay a mabaliwan ti pannakaibangon manipud iti pamuon. Ket dayta kasapulanna ti kasta unay a panangisuro manen.

Adda Kadi Naraniag a Masanguanan?

Mabalin nga ipadis ti kasasaad iti maysa a pamilia nga agnanaed iti addaan muebles ken naan-anay a naikkan kadagiti alikamen a balay nga impaay ti maysa a naparabur a tao. Tapno naan-anay a komportable idiay pagtaengan, napalubosanda a mangusar kadagiti amin a pasilidades iti balay agingga a mapnekda. Ania ti mapasamak no ti pamilia rugiannan a dadaelen dagiti muebles, abutan ti datar, buongen ti tawa, seksekan dagiti tubtubo, mangusar iti ad-adu a koriente ngem ti kabaelan dagiti barot, iti ababa a pannao, pagpeggaden ti balay agingga a naan-anay a madadael? Ti kadi makinkukua iti balay basta agpaliiw laeng ket awan ti aramidenna iti dayta? Saan. Awan duadua agtignay a mangikkat kadagiti manangdadael nga agnanaed manipud iti sanikuana ket isublina dayta iti umiso a kasasaadna. Awan ti mangibaga a ti kasta a panagtignay ket di nainkalintegan.

Ti ngay, ngarud, natauan a pamilia? Saantay kadi nga agnanaed nga agbibiag iti nagsayaatan dagiti mueblesna ken alikamenna a balay nga impaay ti Namarsua, ni Jehova a Dios? Wen, kasta ti kasasaadtayo, ta kas kunaen ti salmista: “Ti daga kukua ni Jehova ken amin nga adda kenkuana, ti nabunga a daga ken dagiti agnaed kenkuana.” (Salmo 24:1; 50:12) Saan laeng nga impaay ti Dios kadatayo dagiti amin a kasapulan tapno agbiagtayo—lawag, angin, danum, ken taraon—no di ket impaayna met ida nga aglaplapusanan ken nadumaduma tapno tagiragsaken ti biag. Kaskasdi, kas agnaed, kasano ti panagtignay ti sangatauan? Daksanggasat, saan a nasayaat. Literal a daddadaelentayo daytoy nagpintasan a pagtaengan a pagnanaedantayo. Anianto ti aramiden ti makinkukua, ni Jehova a Dios, iti dayta?

“Dadaelennanto dagidiay a mangrebrebbek iti daga”—daytanto ti aramiden ti Dios! (Apocalipsis 11:18) Ket kasano ti panangaramidna iti dayta? Sumungbat ti Biblia: “Ket kadagiti al-aldaw dagita nga ar-ari ti Dios ti langit mamangonto ti maysa a pagarian a kaanoman dinto madadael. Ket ti panagturayna dinto met maited iti sabali nga ili. Ngem burakennanto ken ibusennanto amin dagitoy a pagpagarian, ket isu agtalinaedto iti agnanayon.”—Daniel 2:44.

Aniat’ inanamaentayo iti sidong ti panagturay ti Agnanayon a Pagarian ti Dios? Kadagiti sasao ni mammadto nga Isaias, naikkantayo iti panirpatan no anianto ti dumteng:

“Ket isuda bangonendanto dagiti balbalay ken agnaeddanto kadakuada; ket agmuladanto kadagiti kaubasan ket kanendanto ti bungada. Isuda didanto mangbangon ket sabali ti agnaed; didanto agmula ket sabali ti mangan. Ta kas kadagiti al-aldaw ti maysa a kayo kastadanto dagiti al-aldaw ti ilik; ket dagiti pinilik agragsakdanto iti mabayag iti aramid dagiti im-imada. Isuda didanto agtrabaho iti ubbaw, didanto agpasngay a maipaay iti didigra; ta isuda ti kapuonan ti binendisionan ni Jehova, ken ti putotda makiadda kadakuada.”—Isaias 65:21-23.

Anian a nagraniag a masanguanan dayta para iti sangatauan! Iti dayta a baro a lubong nga aramiden ti Dios, saanton a masaplit ti sangatauan kadagiti parikut iti pagtaengan, taraon, danum, salun-at, ken pannakabaybay-a. Kamaudiananna, ti natulnog a sangatauan, iti sidong ti panangiwanwan ti Dios, mabalindanton a punuen ti daga ken taripatuen dayta, nga awan ti panagpeggad iti aglablabes a populasion.—Genesis 1:28.

[Kahon iti panid 13]

Apay a Masansan a Nangina ti Taraon?

Uray pay no ti pudno a gatad ti taraon bumabbaba, ti gagangay a kapadasan ket nguminngina ti presio ti taraon. Apay? Ti maysa a simple a rason isu ti panagbalin dagiti away a siudad. Tapno mapakan ti umariwekwek kadagiti kankanayon a dumakdakkel a siudad iti lubong, ti taraon masapul a maibiahe iti nawatiwat a lugar. Idiay Estados Unidos, kas pangarigan, “ti gagangay a sangkasakmol a taraon maibiahe iti 2,100 kilometros manipud iti talon nga agturong iti plato a panganan,” kuna iti panagadal ti Worldwatch. Ti mangusar masapul nga agbayad saan laeng a maipaay iti taraon no di ket ti nailemmeng a gatad iti panangisagana, panangempake, ken ti panangibiahe.

[Diagram iti panid 10]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti atmospera ti daga lapdanna ti pudot ti init. Ngem ti pudot a mapataud—nga awiten ti infrared a radiasion—saan a nalaka a sumngaw gapu kadagiti gas a patauden ti greenhouse, isu a mangnayon iti ad-adda pay nga ibabara ti rabaw ti daga

“Greenhouse gases”

Sumsumngaw a radiasion

Napupok nga “infrared” a radiasion

[Dagiti Ladawan iti panid 12]

Kasapulan iti lima kilogramo a binukel a mangpataud iti maysa a kilogramo a beefsteak. Gapuna, ti kakapat iti populasion ti lubong a mannangan-karne usarenda ti dandani kagudua iti maapit a binukel iti lubong