Ti Irarang-ay ken Pannakarbek ti Sangalubongan a Komersio

Paset 1c—Sadiay Namunganayan ti Pakadanagan ti Kuarta

DADDUMA a relihiuso ken napolitikaan nga elemento iti natauan a kagimongan ti matunton iti al-aldaw ni Nimrod, isu a rinibo a tawen ti napalabasen imbangonna ti Babilonia. Pudno met daytoy, nupay saan unay a nalatak, kadagiti dadduma nga elemento iti lubong iti negosio ken komersio.—Genesis 10:8-12.

Ti Namarsua ti sangatauan, Daydiay a siuumiso a mangikeddeng iti pagalagadan iti naimbag ken dakes, nalaka laeng a makaaramid iti maysa a sistema iti ekonomia a makabael a mangipaay iti umdas a kasapulan iti dakkel a natauan a pamilia a pinanggepna. Ngem apaman a ti immuna a pagassawaan linaksidda ti nadiosan a panangiwanwan ken naparuarda iti Paraiso, nagbukbukoden dagiti tao. (Genesis 3:1-24) Gaput’ agwaywayasdan nga awan ti panangiturong ti Dios, dagiti tao nangpatauddan kalpasanna ti bukodda a kita ti relihion ken bukodda a kita ti gobierno. Ket idi nalawagen a kasapulan ti dadduma a kita ti sistema iti panangimaton iti sangakabbalayan a mangipaay iti material a kasapulan ti umad-adu a pamiliada, rinugianda ti nangpataud iti awagantayo a maysa a sistema iti ekonomia. Daytoy met inaramidda a bukbukodda nga awan ti panangiwanwan ti Dios.

Nalawag nga idi tiempo ni Nimrod (c. 2270 K.K.P.), ti pakaibatayan iti kasta a sistema kaaduanna ket adda iti umiso a lugar. Ilawlawag ti The Collins Atlas of World History a “manipud iti maikatlo a milenio a nagtultuloy ti Mesopotamia [Babilonia] nangpataud kadagiti nabibileg a korporasion dagiti negosiante. Nangipempenda kadagiti bambanag, nanginanamada, inusarda dagiti nadumaduma a kita ti bambanag kas kuarta, ken inusarda dagiti bareta, nangnangruna ti pirak, a nakitikitan a nagduduma ti dagsen ken kadakkel ken no dadduma addaan pakabigbigan a pudno dagitoy.” Kunaen ti The Encyclopedia Americana a dagiti agnaed iti Shinar idi ugma—ti dati a nagan ti naawagan kamaudiananna a Babilonia—addaan iti “nakaskasdaaw ti kinarikutna a sistema iti panangipabulod, panangbulod, panangideposito, ken panangipaay iti letter of credit wenno surat a mangipalubos iti maysa a mangiruar iti kuarta iti dadduma a banko a maisingir iti banko a nangaramid iti surat.”

Ti aramid a nalawag a gagangayen iti Mesopotamia isu ti panangusar iti puonan kas tagilako ken ti panangisingir iti tubo iti panangusar iti dayta. Gapuna, ti kuarta nagbalin a pamay-an a mangipaay iti rigat iti ekonomia. Dagiti rekord a nakali idiay rebbek ti Babilonia ipalgakna dagiti transaksion ti negosio a nanggundaway kadagiti nakalkaldaang a kasasaad ti dadduma kadagiti umilina. Uray pay idi, ti moderno nga aramid a di nainkalintegan a panagtubo isu a pakarigatan dagiti dadduma ket kadawyanen. Awan duadua a dagiti negosiante iti Babilonia ken Nineve masansan a masarsarita a buyogen iti pananggura ken pananglais.

Dagiti ar-aramid iti komersio idi kaaldawan ni Nimrod saan a direkta a tinukoy ti Biblia. Kaskasdi, dagiti ebkas a masarakan iti umuna a libro, kas iti “gumatang,” “aglako,” ken “agnegosio,” ipamatmatda nga iti sumagmamano a gasut a tawen kamaudiananna, gagangayen dagiti ar-aramid iti komersio.—Kitaenyo ti Genesis 25:31; 34:10, 21; 39:1; 41:56, 57.

Pudno met nga iti napaut a tiempo, ti teksto a cuneiform naulimekda no maipapan kadagiti ar-aramid ti komersio iti kagimongan ti Babilonia. Iti panangaminna a daytoy ket narigat nga ilawlawag, ti libro nga Ancient Mesopotamia nupay kasta agserra a “ti maysa dina maipato a ti pannakinegosio simmardeng bayat dagiti milenio, nangnangruna ta dagitoy rimmang-ayda iti kasta unay kadagiti simmaruno a panawen.” Daytoy a libro isingasingna a dayta a tiempo iti pannakinegosio mabalin nga agpannuray a nangnangruna iti panangtengngel dagiti Aramaico ket ti papiro ken lalat ti nausar a material a pagsuratan.

Agpadpada ti Mesopotamia ken Egipto naglatakda gapu kadagiti bunggoy dagiti negosianteda. Kamaudiananna, iti nasaksaknap a pamay-an, dagiti taga Fenecia sinukatanda ti panagnegosio a lumasat kadagiti dalan iti daga babaen iti komersio a lumasat iti baybay. Ti puerto ti Cartago, Tiro, ken Sidon nagbalinda a nalatak a sentro ti komersio. Maaramid ti pannakinegosio babaen ti panagsisinnukat kadagiti banag agingga idi agarup maika-walo a siglo K.K.P., idi dagiti Griego rinugianda ti nagusar iti pinanday a kuarta a kas ti pamay-an ti panagsisinnukat. Ket sigun iti The Collins Atlas of World History, “dagiti siglo a simmaruno [500 K.K.P.] ket mailasin babaen ti irarang-ay ti negosio, kuarta, banko, panagibiahe, ta sumagmamano a historiador indiligda ida iti panawen ti kapitalista, a kaawatan nga aglablabes a panangipapan.”

Kinapudnona, nanipud pay idi, dagiti sistema ti ekonomia naibataydan iti kuarta. Nupay no impalubos ti Dios ti umiso a pannakausarna, dina impalubos ti di umiso a pannakausarna. (Eclesiastes 7:12; Lucas 16:1-9) Ti inaagum a tarigagay a mangikut iti kuarta ti makagapu iti panangballikug dagiti tao iti kinahustisia, mangliput kadagiti gagayyem, agtiri iti kinapudno, ken mamapatay pay. Paliiwenyo, nupay kasta, a daytoy saan a basol ti kuarta a mismo no di ket ti nabuklis a panangmatmat dagiti tao a mangsapul iti dayta. Uray pay kasta, saan a panaglablabes ti panangikuna a ‘nakapatpateg ti kuarta a mangiringpas kadagiti banag ditoy lubong,’ wenno ar-aramidenen ti kuarta dayta iti nadumaduma a pamay-an iti rinibribo a tawtawen.—Kitaenyo ti kahon, panid 7.

Gapuna, bayat dagiti siglo sakbay ti Kinakristiano naipasdeken ti pakaibatayan dagiti adu a paspaset iti komersio ken ekonomia a pagaammotayo unay itan. Ngem nupay napauten ti historiana, ti lubong iti komersio dina napataud dagiti awan agumna a sistema ti ekonomia a makabael a manglapped kadagiti pakadanagan. Kaskasdi ditay maupay. Makitkitan ti panagpatingga ti pakadanagan iti kuarta. Iti sumaganad a lima a bilangtayo, ilawlawagminto ti ad-adu pay.

[Blurb iti panid 8]

Ti inaagum a panagtarigagay iti kuarta ti makagapu iti panangballikug dagiti tao iti kinahustisia, mangliput kadagiti gagayyem, agtiri iti kinapudno ken mamapatay pay

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

Dati nga Asin Nagbalin a Plastik

Asin:

Dagiti rasion nga asin naipaay kadagiti soldado a Romano, ngem dagitoy kamaudiananna sinukatanen ti kuarta, wenno salarium. Ti baka (pecus) isut’ pamay-an ti panagsisinnukat iti kadaanan a Roma. Dagitoy a Latin a sasao ti nagtaudan dagiti termino a “sueldo” ken “multa.”

Metal:

Iti kadaanan a Mesopotamia (maika-18 agingga iti maika-16 siglo K.K.P.), kanayon a mausar ti pirak iti pannakinegosio. Idiay kadaanan nga Egipto, ti gambang, pirak, ken balitok nausarda. Bayat ti dinastia ti Ming iti China (1368-1644 K.P.), insurat ti propesor iti historia nga Insik a ni Hans Bielenstein, “ti gambang nagtalinaed a pagrukodan kadagiti nababbaba ti balorna [a kuarta], ket ti pirak ti kankanayon a mausar para kadagiti nabalbalor.

Sinsilio:

Dagiti nagtimbukel a pagrukodan iti dagsen ken gatad, a naaramid iti gagangay a naglaok a balitok ken pirak a maawagan electrum, ket pinataud dagiti Lydians iti Anatolia bayat ti maika-pito a siglo K.K.P. ket nalabit isu dagitoy ti immuna a pudno a sinsilio; agarup maysa a siglo kalpasanna, napampandayen dagiti sinsilio idiay Grecia.

Papel:

Ti umuna a papel a kuarta iti lubong nagparang idi 1024 idiay China, idi ti di ninamnama a panagrang-ay ti komersio nagbanag iti panagkurang iti sinsilio. Kunaen ni Propesor Bielenstein: “Dagiti eksperimento iti makunkuna a Tumayab a Kuarta naaramiden idi 811, idi panawen ti T’ang. Ti gobierno nangiruar kadagiti money drafts a mabalin nga usaren iti pannakinegosio ket kamaudiananna mabalin nga isukat iti kuarta.” Nangrugi idiay Inglatera idi 1821, adu a nasion ti nangusar iti balitok, a kaipapananna a dagiti umili mabalin a sukatanda ti papel a kuarta iti aniaman a tiempo iti pudno a balitok nga iduldulin ti gobiernoda. Nanipud idi binaybay-andan ti panangusar iti balitok, nupay kasta, dagiti gobierno itatta basta ibilangdan ti kuartada nga adda gatadna, nga awan ti makita a banag a katupagna.

Tseke:

Pinataud dagiti bankero nga Ingles bayat ti maika-17 a siglo, dagiti tseke ket naisurat a bilin a mangbayad iti kuarta babaen iti banko; daytoy a pamay-an iti negosio, nga agpadpada a natalged ken nanam-ay, nagbalinen a nalatak ken nasaknap.

Plastik:

Dagiti credit card, nga awagan dagiti dadduma a kuarta a plastik, naiyam-ammo idiay Estados Unidos idi 1920’s ket di nagbayag kinayawanna ti interes dagiti tao iti isuamin a lubong. Ti kinanam-ay ken dagiti dadduma a pagimbagan nga ipaayda ket matupagan bassit, nupay kasta, ti peggad iti gartem a gumatang ken ti nalabes a panaggasto.