Ti Irarang-ay ken Pannakarbek ti Sangalubongan a Komersio

Paset 3—Ti Naagum a Komersio Iparangna Dagiti Pudno a Kababalinna

BAYAT a nangrugi ti maika-16 a siglo, ti komersio ti Europa ket dinominaran ti Hanseatic League idiay amianan, maysa nga asosasion ti panagtagilako dagiti il-ili ti Alemania iti Amianan; ti Inglatera ken ti Netherlands idiay laud; ken ti Venice idiay abagatan.

Kadagiti siniglo, binukbukodan ti Venice ti negosio ti rekado. Dagiti pannakitulag a naaramid kadagiti Arabo, ken idi agangay kadagiti Ottoman a Turko, sibaballigi a sinerraanda dagiti Makindaya a desdes ti panagnegosio kadagiti mabalin a kainnagaw iti panagtagilako. No kayat dagiti sabsabali a kariten daytoy a panangbukbukod, masapul a bumirukda kadagiti kabbaro a desdes nga agturong iti Adayo a Daya. Nangrugi ti panagbiruk. Maysa a resulta daytoy a panagbiruk isu ti pannakatakkuat ken pannakaparukma kadagiti daga ti America.

Kabayatan ti 1490’s ti papa nangted iti pammalubos iti Portugal ken España maipaay iti maysa a kampania ti panangparukma iti di pay ammo a lubong idi. Ngem saan laeng a basta relihiuso a panangallukoy ti nangtignay kadagitoy dua a Katoliko a pannakabalin. Inkumento ni Propesor Shepard Clough: “Apaman a dagiti kalintegan kadagiti kataktakkuat a paset ti lubong ket naipasdeken, dagiti managkiddaw naggarasugasda tapno magun-odanda dagiti ekonomiko a gunggona a mabalin a maalada manipud kadagiti takkuatda.” Innayonna: “Ngangngani la adda di gagangay a panaggartem iti panangdagdag dagiti nakaun-una iti panangnamnama a bumaknang. Adda ditoy ti maysa a makapainteres a kumentario agpadpada kadagiti motibo ti panangtakkuat ken kadagiti agraraira nga idolohia iti Makinlaud a lubong.” Ti panaggartem maipaay iti balitok ken kadagiti kumberte ti nangiyabug kadagiti Kastila a manangparukma iti panangsamsamda iti Baro a Lubong.

Kabayatanna, agbalbalin idin ti Netherlands a katan-okan a nakomersialan a pannakabalin, maysa a pagannayasan a di pinatanor dagiti dadduma a natatan-ok iti komersio. Kinapudnona, kabayatan ti maika-17 a siglo, nabatad a ti laeng Inglatera ti addaan bileg a mangkarit kadagiti Olandes. Bimmara ti ekonomiko a panagsalisal. Iti las-ud ti 30 a tawen, idi 1618, dagiti Ingles dinobleda ti kadakkel ti bunggoyda; idi ngalay ti maika-17 a siglo, dagiti managdaliasat nga agtagtagilako nga Olandes ket mamimpat a dakdakkelen ngem ti nagtitipon a bunggoy ti Italia, Portugal, ken España.

Ti sentro ti komersio ti Europa ket naiyakar ngarud manipud iti Mediteraneo agturong idiay takdang ti Atlantico. Iti panangawagna iti daytoy a “naan-anay a panagbalbaliw ti komersio” ken “maysa kadagiti dadakkel nga iyaakar iti historia,” kunaen ni Clough a namataud daytoy ti maysa a “paglaingan ti ekonomia a namagbalin a posible ti napolitikaan ken kultural a panangidaulo ti Makinlaud nga Europa iti Makinlaud a kultura.”

Rimmang-ay dagiti Imperio Saan Laeng a Gapu iti Kinaimbag

Idi 1602 pinagkaykaysa dagiti Olandes ti adu a kompania ti panagnegosio nga iwanwanwan dagiti managtagilakoda ket binuangayda ti Dutch East India Company. Kadagiti simmaganad a dekada, malaksid iti kaadda ti nawadwad a panagballigina iti panagkomersio idiay Japan ken Java, pinaksiatna dagiti Portuguese manipud iti maaw-awagan itan a Makinlaud a Malaysia, Sri Lanka, ken ti Moluccas (Spice Islands). “Kas kadagiti Portuguese ken dagiti Kastila,” kuna ni Clough, “[dagiti Olandes] kayatda a dagiti magunggona iti panagnegosio iti Daya mabukodanda a masalimetmetan.” Ket saan a nakaskasdaaw! Dakkel unay ti magunggona idi iti panagnegosio ta idi maika-17 a siglo, ti Netherlands nagbalinen a kababaknangan nga estado idiay Makinlaud nga Europa no iti tunggal umilina. Ti Amsterdam nagbalin a pinansial ken pagtagilakuan a sentro ti Makinlaud a lubong.—Kitaenyo ti kahon, panid 23.

Nangbuangay ti Denmark ken Francia kadagiti umasping a kompania. Ngem ti immuna, ken daydiay idi agangay isut’ kadakkelan ti impluensia, ket naipasdek idi 1600, ti English East India Company. Dayta sinandianna dagiti Pranses ken dagiti Portuguese idiay India. Kalpasanna dagiti Ingles naragpatda met ti nakomersialan a kinadaeg idiay China.

Kabayatanna, idiay Makinlaud a Hemispero, ti Dutch West India Company ket nagnegosio iti asukar, tabako, ken dutdot. Ket dagiti Ingles, kalpasan panangbuangayda iti Hudson’s Bay Company idiay Canada idi 1670, okupadoda iti panangpadas a bumirok iti dalan nga agturong iti Pacifico bayat a nagtagilakoda kadagiti dagdaga a kaparanget ti Hudson Bay.

Kunaen ni agiwarwarnak a Peter Newman a ti panagdangadang iti nagbaetan ti Hudson’s Bay Company ken maysa kadagiti kasalisalna, ti North West Company, “ket maysa a salisal iti negosio kadagiti pagtagilakuan ken dutdot, ngem daytat’ sipapartak a nagbalin a dangadang maipaay iti pannakabalin ken teritoria. . . . Ti agsinnumbangir a dasig tinamingna dagiti sungsungbatanna babaen iti kinaranggas.” Dagiti pudpudno a biktima isu dagiti Indian a linakuan dagitoy a kompania. “Ti arak ti nagbalin a kuarta iti negosio ti dutdot,” kunana, nga innayonna a daytoy a “negosio iti arak minulitanna dagiti pamilia ken rinakrakna ti kultura ti India.”a

Gapuna timmaud ti dua a nabileg ken dakkel impluensiana nga imperio, agpadpada a rimmang-ay saan laeng a gapu iti kinaimbag—uray met iti kinaranggas! Ti naagum a komersio iparparangna idin ti pudno a kababalinna. Kas kunaen ti The Columbia History of the World: “Dagiti Olandes ken Ingles naglayagda kadagiti taaw ti lubong kas dagiti ahente maipaay iti nakomersialan a panggep . . . Para kadagitoy a kompania ti motibo ti panagganansia isu ti kapapatgan.”—Kukuami dagiti italiko.

Panagganansia a Pananggundaway kadagiti Sabsabali

Manipud iti maika-16 aginggat’ maika-18 a siglo, maysa nga ekonomiko a sistema a nagdinamag kas merkantilismo sipipigsa nga inimpluensiaanna ti Europeo a kapanunotan. Ilawlawag ti The New Encyclopædia Britannica: “Ti [merkantilismo] impapilitna a ti pannakagun-od ti kinabaknang, kangrunaanna ti kinabaknang iti porma ti balitok, ket kangangatuan pategna maipaay iti pagannurotan ti pagilian. . . . Ti pagannurotan ti negosio a naituding babaen ti merkantilistiko a pilosopia ket simple laeng: iparegta dagiti panaglako iti ruar ti pagilian, upayen dagiti panagangkat, ken alaen dagiti maparuar kadagiti ganansia iti panaglako iti ruar ti pagilian iti porma ti balitok.”

Ti panangipaalagad itoy a pagannurotan masansan a nagresulta kadagiti nakaro a di kinahustisia. Nagundawayan dagiti kolonia bayat a tinontonelada a balitok ti nasamsam tapno magunggonaan ti nangsakop a pagilian. Iti ababa a pannao, ti merkantilismo insarmingna ti agimbubukodan, naagum a kababalin a tinaraken ti lubong ti komersio sipud pay panangrugina, maysa nga espiritu nga adda pay laeng ita.

Naaddaan ti merkantilismo kadagiti manangbabalawna, kangrunaan kadakuada ket maysa a lalaki a taga Scotland a managan Adam Smith. Maysa a nalatak a sosial a pilosopo ken politikal nga ekonomista, impablaak ni Smith ti panagsukimat iti ekonomiko idi 1776 a napauluan An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Nupay kagurana ti merkantilismo, saan a nagsao ni Smith maibusor iti pananggun-od iti ganansia kas tignayen ti bukod a pagimbagan. Iti kasunganina, inkalinteganna a dagiti tattao ket idadauluan ti maysa a “di makita nga ima” a mangtigtignay kadakuada a makinamin iti ekonomiko a pannakisalisal iti pananggun-od ti bukod a pagimbagan ti indibidual; ngem dayta met laeng a bukod a pagimbagan, inrasonanna, ket mabalin a makagunggona iti intero a kagimongan.

Intandudo ni Smith ti teoria a laissez-faire (Pranses: “ipalubos nga aramiden”), ti kapanunotan nga aginggat’ mabalin rebbeng a di makibiang dagiti gobierno kadagiti ekonomiko nga aramid dagiti indibidual. Silalawag ngarud nga inyebkasna ti ideolohia ti kadaanan a kapitalismo.

Ti kapitalismo, ti agraraira ita ken, kas kunaen ti dadduma, ti kababalligian nga ekonomiko a sistema, ket nagaladan ti pribado a panangtagikua iti sanikua, buyogen ti nawaya a panaggiginnatang dagiti indibidual wenno kompania nga agsisinnalisal a maipaay kadagiti ganansia. Ti moderno a historia ti kapitalismo ket nangrugi idi maika-16 a siglo kadagiti ili ti makintengnga ken makinamianan nga Italia, ngem nasapsapa pay dagiti nagtaudanna. Ni Propesor Emeritus iti Historia a ni Elias J. Bickerman ilawlawagna a “ti ekonomiko a pannakausar ti [Ingles] a sao a ‘capital,’ manipud iti Latin a “caput,” a kaipapananna ti ‘ulo,’ nagtaud iti Nababiloniaan a termino a kinaipapananna met ti ‘ulo’ ken naaddaan ti isu met laeng nga ekonomiko a kayulogan.”

Ipanayag ti komersio ti pudno a kababalinna iti pananggun-od iti bukod a pagimbagan ti indibidual wenno ti pagilian. Kas pangarigan, daytat’ saan a namingga iti pananglappedna iti kinapudno. Kunaen ti The Collins Atlas of World History: “Ti manangikur-it-mapa nagbalin metten a mangakem iti, ken no dadduma maysa a kautibo dagiti, nakomersialan a sikap. Dagiti takkuat ipanayagda dagiti di mapattapatta a gubuayan ti kinabaknang. Mapalubosan kadi ti manangikur-it-mapa a mangipanayag itoy nga impormasion iti lubong? Dina kadi ket koma rebbeng nga ilemmeng dayta manipud kadagiti maipato a kasalisal? . . . Idi maika-17 a siglo, ti Dutch East India Company di nangipablaak kadagiti dokumento a makaited impormasion kadagiti kasalisalna.”

Dakdakes pay nga amang ti naaramidan ti komersio. Manipud maika-17 aginggat’ maika-19 a siglo, nagnegosio daytoy iti panangilakona iti mapattapatta a sangapulo a milion nga Africano iti pannakatagabo, rinibo kadakuada ti natay iti pannakaibiaheda agturong kadagiti daga ti America. Ti libro a Roots, ni Alex Haley, ken ti pannakaidramana iti telebision idi 1977, impakitana ti eksakto a ladawan daytoy a nakaal-alas a didigra.

Dagiti Pagbangon a Bloke—Kasano Komat’ Pannakaaramatda?

Manipud rugi ti natauan a historia, nakaadal dagiti imperpekto a tao babaen iti panangpadpadas. Saan a babaen iti nadiosan a panangipaltiing, no di ket babaen awan pannakabannogna a panagsirarak ken nalabit babaen pannakaiparna, natakkuatanda dagiti kangrunaan a sientipiko a kinapudno, nga inaramat dagiti kabbaro a partuat. Idi 1750, bayat a nangrugi nga agtignay ti Gran Britania manipud ekonomia ti panagtalon agturong iti daydiay pagrairaan ti industria ken ti panagaramat kadagiti makina, dadduma kadagitoy a partuat—kas pagbangon a bloke—ket magun-odanen a maaramat iti panangbangon iti maysa a baro a lubong.

Ti windmill, a nalataken idiay Iran ken Afghanistan uray idi maikanem wenno maikapito a siglo K.P., insaganana ti dalan iti pannakatakkuat ken pannakaparang-ay dagiti sabsabali pay a gubuayan ti enerhia. Ngem situtulok kadi ti naagum a komersio a mangpalabas kadagiti aglablabes a ganansia tapno maipasigurado a dagitoy a gubuayan ket agbalin a natalged, adayo iti polusion, ken mapagtalkan? Wenno gundawayanna kadi dagiti krisis ti enerhia—mabalin a pataudenna pay ida—maigapu laeng iti bukod a pagimbagan?

Ti pulbura ti paltog, a napartuat idiay China idi maikasangapulo a siglo ket maysa a pagnam-ayan maipaay iti panagminas ken panagbangon a trabaho. Ngem ti kadi naagum a komersio addaan iti nasin-aw a panagbuteng tapno dina gundawayan daytoy nga aramiden nga ig-igam a pangpabaknang kadagiti agtagilako ti armas ngem kasukat met dagiti natauan a biag?

Ti panangrunaw iti landok, a nalabit addan idiay China uray pay idi maikanem a siglo K.P., ket maysa a pakpakauna iti asero a pakaibangonan ti moderno a lubong. Ngem situtulok kadi ti naagum a komersio a mangkissay kadagiti ganansiana tapno maliklikan ti polusion, dagiti aksidente, ken ti panaglilinnipit nga ibunga ti industrial a panawen?

Panawen ti makaibaga. Nupay kasta, dagitoy ken sabsabali pay a pagbangon a bloke ket naisangrat a tumulong iti pannakaiyeg ti maysa a sangalubongan a panagbalbaliw nga, inton agangay, tumulongto a mangipagteng iti maysa a banag a di pay nakitkita ti lubong. Basaenyo iti sumaganad a ruarmi ti: “Ti Industrial a Panagbalbaliw—Nangituggod iti Ania?”

[Footnote]

[Kahon iti panid 23]

Ti Negosio a Panagbangko

K.K.P.: Dagiti kadaanan a templo ti Babilonia ken Griego tinengngelda dagiti sinsilio dagiti managdeposito para iti pannakasaluadda; yantangay saan a naggigiddan nga innala ti tunggal maysa dagiti sinsiliona, dadduma kadakuada ti mabalin nga utangen dagiti sabsabali.

Edad Media: Nangrugi ti moderno a panagbangko, a pinarang-ay dagiti agtagtagilako nga Italiano a nagaramat kadagiti agdaldaliasat a klerigo kas ahente a mangiyallatiw kadagiti surat ti iyuutang manipud maysa a pagilian agturong iti sabali; idiay Inglatera nangrugi dagiti platero nga agpautang nga addaan interes kadagiti gatad a naideposito kadakuada nga italimengda.

1408: Maysa nga institusion nga awagan dagiti dadduma ti pakpakauna dagiti moderno a bangko ket naipasdek idiay Genoa, Italia, a sinaruno dagiti umasping met laeng idiay Venice (1587) ken Amsterdam (1609). Kunaen ti maysa a historiador a “dagiti nasayaat a serbisio nga impaay ti Bank of Amsterdam ket nakatulongda a nangaramid iti Amsterdam a pinansial a sentro ti lubong.”

1661: Ti Bank of Stockholm, maysa a saringit ti Bank of Amsterdam, nangrugi a mangiruar kadagiti kari ti bangko (dagiti kari ti bangko a bayadanna daydiay mangik-ikut iti daytoy), maysa nga aramid a pinarang-ay dagiti Ingles idi agangay.

1670: Ti immuna a pagsakaan, a nanglukat idiay London, ket maysa a pagibangkuan a mangtaming kadagiti pautang ken utang ti agsumbangir a dasig; ti itataud ti moderno a tseke, kasta met iti daytoy a tawen, pinalubosanna ti parokiano ti bangko a mangiyalis kadagiti depositona kadagiti sabsabali a bangko wenno ti paset ti nabatbati nga urnongna kadagiti sabsabali pay nga indibidual.

1694: Pannakaipasdek ti Bank of England, isu a nagbalin a kangrunaan a manangiruar-kari a bangko (ti namataud iti papel de bangko).

1944: Pannakapataud ti International Bank for Reconstruction and Development, a naawagan met World Bank, maysa a naidaddaduma nga ahensia a naisinggalut unay iti Naciones Unidas ken naisangrat a mangitukon iti pinansial a tulong kadagiti nasion a kamengna maipaay kadagiti panagbangon manen ken panangparang-ay a proyekto.

1946: Naipasdek ti International Monetary Fund tapno “parang-ayenna ti panagtitinnulong iti kuarta, panagtalinaed ti gatad ti kuarta, panagsaknap ti tagilako; panangsaranget kadagiti parikut iti balance-of-payments.”—The Concise Columbia Encyclopedia.

1989: Ti Delors Plan isingasingna nga aramaten ti European Community ti maymaysa a klase ti kuarta ken mangipasdek iti maysa nga European Central Bank kabayatan ti 1990’s.

1991: Pananglukat ti European Bank for Reconstruction and Development, maysa nga ahensia a binuangay ti nasurok a 40 a pagilian idi 1990 tapno mangipaay pinansial a tulong iti panangipasubli kadagiti kimmapuy nga ekonomia ti Makindaya nga Europa.

[Ladawan iti panid 21]

Dagiti Indian, a masansan a mabayadan iti arak, ket biktima ti komersio dagiti puraw

[Credit Line]

Harper’s Encyclopædia of United States History