Panangmatmat iti Lubong
‘Ti Kaudian nga Absoluto a Sistema’
“Kumarkaro ti di pannakapnek iti Iglesia Katolika ti Alemania iti agdama a konserbatibo a pagannayasan ti Vatican,” ireport ti periodiko ti Roma a La Repubblica kalpasan ti nabiit pay a panangdutok ni Juan Paulo II iti 30 a kabbaro a kardinal. Ipatangken ti agdindinamag a kumonkontra a teologo a ni Hans Küng nga inton mapili ti sumaganad a papa, “kasapulan unay ti maysa a bagi dagiti bumotos a pudno a mangirepresentar iti intero nga Iglesia Katolika.” Patien ni Küng a “napukaw ngaminen ti papa ti panagtalek ti adu a nasungdo a miembro ti iglesia.” Itultuloy ni Küng: “Di mailibak a, kalpasan ti pannakarpuog ti Stalinismo, ti Romano Katoliko a sistema ti kaudian a nabatbati pay laeng nga absoluto a sistema iti Makinlaud a lubong.”
Lapdan ti Nasapa a Panaglakay
“Ibagay ti tattao ti balbalay agpaay iti ubbing. Apay a di met ibagay ida kadagiti lallakayen?” iyimtuod ti gerontologist a ni Wilson Jacob Filho ti São Paulo University, Brazil. Malaksid kadagiti nataltalged a pagtaengan agpaay kadagiti lallakay, isingasingna nga agehersisioda tapno mapatibker ti sistema ti piskel a pangkissay iti peggad ti panagkapuy. Ania dagiti kangrunaan a kabusor ti napaut a biag? Sigun iti plastic surgeon a ni Rogério Izar Neves, iti São Paulo University met laeng, dagiti kabusor isut’ “saan unay nga aktibo a panagbiag, saan a balanse a pannangan (nangnangruna kadagiti taraon a nabaknang iti taba), panagsigarilio, nalabes a panaginum iti arak, pannakataranta, ken kurang a turog.” Ilawlawag ti Jornal da Tarde a ti nakaro a pannakataranta pakapuyenna ti sistema a panglaban iti sakit, “a mainaig unay iti panangrugi ti nadumaduma a sakit agraman panaglakay.” Kuna pay ni Dr. Neves: “Ti kinaawan interes iti biag ti kangrunaan a pakaigapuan ti nasapa a panaglakay.”
Peggad iti Salun-at ti Panangsugat iti Bagi
“Ipaspasugat ti tattao ti paset ti bagida a di pay nasugat adun a tawen ti napalabas,” kuna ni John Pelton, direktor ti salun-at ti aglawlaw agpaay iti Calgary Health Services iti Canada. Daytoy iramanna ti kiday, bibig, dila, ken puseg, sigun iti maysa a report iti The Vancouver Sun. Iti danagda a daytoy nga agsaksaknap nga uso a mabalin a mangyakar iti AIDS ken hepatitis B ken C ti nangtignay iti Environmental Health Services at Alberta Health a mangyam-ammo kadagiti pagalagadan a mangkontrol iti panangsugat iti bagi. “Dagiti kabbaro a pagalagadan ti mangsaklawto inton agangay iti intero a di makontrol a personal a serbisio, kas iti panagpatatak, panangikkat iti muldot ti bagi babaen iti napudot a wax, panagpatató, electrolysis, ken sensory deprivation,” ket repasuento dagiti opisial ti salun-at ti publiko ken ti industria ti maysa a balabala dagitoy a pagalagadan, kuna pay ti report. No maipapan iti pannakausar dagiti alikamen a pangtebbeng iti lapayag a mangsugat iti bagi, aminen ti maysa a mangar-aramat iti dayta: “Naimatanganmin dagiti tattao a mayos-ospital gapu iti impeksion. Kinaagpaysuanna, talaga a nakabutbuteng dayta.”
Pannakapukaw ti Saad ti Iglesia
Ti kadakkelan a Protestante a denominasion iti Canada, ti United Church of Canada, “ket addaan iti lumaklakay ken bumasbassiten a miembro, sa di agtutunos dagiti lider ken miembro ti parokona no ania dagiti rumbeng a maipangpangruna,” kuna ti The Toronto Star. Nupay nasurok a 3,000,000 ti makuna a miembro ti iglesia, 750,000 laeng ti nairehistro iti iglesia. Ti kaaduan a kasayaatan a manangitandudona isu dagiti agtawen iti nasurok a 55, idinto ta di maallukoy iti dayta ti annak ken appoko dagiti miembro. Napakdaaran ti iglesia a rumbeng a mangaramid iti madagdagus a tignay a mangkorehir iti panangimaneharna ta no saan isut’ matay. Kayat dagiti miembro a maipangpangruna koma ti panagdayaw ken espiritualidad, idinto ta kaykayat dagiti lider ti iglesia a mataming dagiti parikut ti kagimongan ken sangalubongan. No marpuog ti iglesia, “kaipapanannanto met dayta a din napateg kadagiti taga Canada ti napateg idi iti United Church,” ipakdaar ti sosiologo ti Alberta a ni Reginald Bibby. “Ti ibilang ti iglesia a napateg ket saan a napateg iti panawen, kuarta wenno atension dagiti taga Canada.”
Ti Impatawid ti Gubat
Nagsubli idiay playa ti Normandy idi Hunio 1994 ti pito ribu a beterano iti Aliado a panangraut iti Europa, 51 a tawenen ti napalabas. Ngem dakes unay dagiti pakalaglagipan para kadagiti ginasut kadakuada a rumbeng a tulongan ti sikiatrista tapno mapagballigianda ti danag nga imbunga ti selebrasion. “Napalalot’ pannakariribuk ti dadduma a beterano kalpasan ti D-Day,” inlawlawag ni Dr. Graham Lucas, iti panagsaona iti biang ti Combat Stress, maysa nga organisasion ti kaasi a tumultulong kadagiti beterano. “Mariknada a nakabasolda, a dida maikari a maispal idinto ta pimmusay ti sabsabali, ken agsagsagabada iti pannakabatibat ken nariribuk a pannaturog.” Dagita a rikna a namedmedmedan iti adu a tawen ti nakaigapuan dagiti ulcer, angkit, ken saksakit ti kudil, ipadamag ti The Sunday Times ti Londres. Kastoy ti panangilawlawag ti maysa a lakayen a soldado, a dagiti pakalaglagipanna ti mangbatbatibat pay laeng kenkuana: “Mabalin nga aglablabeskayo iti pananglaglagip kadagiti pasamak ti gubat. Di ngamin maawatan dagiti tattao nga awan sadiay no aniat’ kaaspingna.”
Parasitiko a Lames
Ti candiru ket maysa a parasitiko a lames nga agadu iti karkarayan ti Amazon. Daytoy a nasaragasag a kasla igat a parsua, nga agarup 2.5 centimetro ti kaatiddogna, ket masansan a masarakan iti asang ti dadakkel nga ikan, a sadiay agtaraon iti darada. Maserrekna pay ti aniaman nga abut iti bagi ti tao a pakaigapuan ti panagletteg, panagpadara, ken no dadduma ipapatay ti biktima. Itay nabiit, maysa a basbassit ken narawrawet a kita daytoy a lames, a kagudua laeng ngem ti aktual a kadakkelna, ti natakuatan idiay Brazil. Addaan iti kasla banniit-sukogna a dua a ngipen iti likud ti ngiwatna a nagpigsa a kumagat, a mamagbalin nga imposible a makapaluspos ti biktima. Kadagiti “agtataeng iti asideg ti karayan, nga addaan bassit wenno awanan pasilidad ti medisina, makaituggod dayta iti grabe nga impeksion,” ipadamag ti New Scientist.
Dagiti Agpegpeggad nga Unibersidad
“Agngangabiten a marpuog dagiti nabaybay-an nga unibersidad iti Africa,” ireport ti WeekendStar ti Johannesburg. Maigapu iti kurang a pundo, adda sumagmamano laeng a computer, ken iti dadduma a kasasaad, napugsat dagiti telepono. Maysa nga unibersidad ti addaan 35,000 a nairehistro nga estudiante, ngem nadisenio laeng idi nga agpaay iti 5,000. Kagudua laeng dagiti mannursuro ti mangisursuro iti sigud a mapadpadayawan nga unibersidad ti Uganda. Ti sueldo ti maysa a mannursuro iti daytoy nga eskuelaan ket nabatad nga agarup $19 iti kada bulan. Adun a bulan a nagserra ti dadduma nga unibersidad maigapu iti iyaalsa dagiti mannursuro wenno estudiante. Inkomento ti maysa a propesor a taga Kenya: “Ti pannakadadael ti akademia iti Africa ket kumarkaro.”
Asino ti Mangaramid iti Trabaho iti Balay?
“Kasla saan pay a mayaplikar iti aglawlaw ti pamilia ti panagpada [ti lalaki ken babai],” kuna ti Corriere della Sera, a nangipadamag maipapan iti surbey ti Central Statistics Institute iti panangusar dagiti Italiano a pamilia iti tiempo. Agtartrabaho man iti ruar wenno saan, ti babai pay laeng ti kasapulan a “mangibaklay iti panangurnos iti pamilia,” nga ipamaysana—no addaan annak—ti promedio a 7 nga oras ken 18 minutos nga agtrabaho iti balay, no idildilig iti 1 nga oras ken 48 minutos ni lakayna. Iti kasumbangirna, kasla nasaysayaat ti kasasaad dagiti agsolsolo nga inna, a mangurnos iti kurang a dua nga oras iti trabaho iti balay iti kada aldaw. “Manipud kinaubing, ‘ituding’ dagiti inna ti babbalasitangda iti panagtagibalay,” inayon ti La Repubblica.
Pannakaatiw ti Dangadang iti Sarut
Iti dangadang kontra iti sakit, ti pannakidangadang iti sarut ket “naan-anay a napaay iti intero a sangalubongan,” sigun ken ni Propesor Jacques Grosset, mangidadaulo iti departamento ti bacteriology-virology iti La Pitié-Salpétrière Hospital idiay Paris. No saan a maagasan dagiti pasiente, ti matay iti sarut ket agarup 50 porsiento. Nupay ti diagnosis ken panangagas ket di magun-odan ti agarup kagudua kadagiti agsagsagaba iti TB iti sangalubongan, intudo ni Propesor Grosset a ti pudno a didigra ket kadagidiay addaan iti sakit kadagiti narang-ay-teknolohiana a pagilian kagudua laeng, a sadiay nalakada a magun-odan dagiti antibiotiko, ti agtultuloy nga agpaagas agingga a naan-anay a maimbaganda. “Di agpaagas ti sabali pay a kagudua, wenno di regular ti panagpaagasda, a pakaigapuan ti ad-adu a matay (25 porsiento kadagidiay naagasan) ken mangpataud met iti grupo dagiti tubercle bacillus a di mangikankano kadagiti antibiotiko.”
Ti Venezuela ken AIDS
Ti Venezuela ti addaan iti maikatlo a kaaduan iti AIDS idiay Latin America, a sumaruno iti Brazil ken Mexico, kuna ti El Universal ti Caracas, Venezuela. Pattapattaen ni Dr. Arellano Médici nga adda 350,000 a tattao iti pagilian ti naimpektaran iti makapapatay a virus, nupay ti Ministry of Health ti mangamin laeng iti 3,000. Ti kinapudno nga iti tunggal naakaran a tao, nalabit ginasut pay ti naimpektaran ngem dida ammo a ti makagapu isu ti “naisalsalumina a kinalulok iti kagimongantayo,” sigun ken ni Médici. Intudo ni Médici a ti naakaran a tattao rumbeng nga agbiagda a nadalus iti moral, saan laeng a maigapu iti peggad a maakaranda ti sabsabali no di ket ti kaadda ti nadumaduma a kita ti virus ti AIDS. Nalaka a maakaran dagiti naakaranen a tao iti sabali pay a virus, a mangpakaro iti agdama a kasasaad ti salun-atda. Pattapattaen ti maysa a gubuayan nga inton tawen 2000, tunggal pamilia iti lubong ti addaanton iti miembro nga addaan AIDS.