Ti Di Unay Maikankano nga Artist iti Tiempotayo

“Ti Nakaparsuaan isu ti arte ti Dios.”​—Sir Thomas Browne, maika-17 a siglo a doktor.

LEONARDO DA VINCI, Rembrandt, van Gogh​—dagitoy ti nagnagan a pagaammo dagiti riniwriw. Nupay dikay pay nakita ti maysa kadagiti orihinal a painting-da, ammoyo dagitoy a lallaki kas natatan-ok nga artist. Ti arteda, kayariganna, pinagbalinna ida nga imortal.

Inladawanda iti canvas ti misterioso nga isem, mangtukay rikna a ladawan, ti panirpatan iti kinapintas ti nakaparsuaan, a mangapektar pay laeng iti kapanunotan ti agbuybuya. Maallukoytayo iti nakaallukoyanda​—uray pay no adu a siglon ti nagbaetantayo.

Nalabit saantay nga artist wenno kritiko ti arte, ngem madlawtay pay laeng ti kinadayag ti arte. Kas iti artist a pakaawisantayo ti gapuananna, madlawtayo met ti kinapintas. Ti pannakailasintayo iti kolor, langa, padron, ken lawag nalabit maysa a banag a ditay unay ikankano, ngem paset ti biagtayo dayta. Awan duadua a pagay-ayattayo nga arkosan ti pagtaengantayo iti bambanag wenno painting a makaay-ayo iti mata. Nupay agduduma ti panaggusto, daytoy a pannakailasin iti kinapintas ket maysa a sagut a pagraramanan ti kaaduan iti sangatauan. Ket daytat’ maysa a sagut a mangyadani kadatayo iti Namarsuatayo.

Ti Sagut a Kinapintas

Ti pannakailasin iti kinapintas ket maysa kadagiti adu a kalidad a mangiduma iti sangatauan kadagiti ayup. Ti gapuanan a Summa Artis​—Historia General del Arte (Comprehensive Treatise of Art​—A General History of Art) ipabigbigna a “ti tao mabalin a kunaen a kas ti ayup a makailasin iti kinapintas.” Agsipud ta naidumatayo kadagiti ayup, gapu ta naiduma ti panangmatmattayo iti nakaparsuaan. Apresiaren kadi ti maysa nga aso ti napintas nga ilelennek ti init?

Asino ti nangaramid kadatayo a kasta? Ilawlawag ti Biblia a “ti Dios rinugianna a pinarsua ti tao a kaladladawanna, iti ladawan ti Dios isu pinarsuana.” (Genesis 1:27) Saan a gapu ta ti Dios ket kaing-ingas ti immuna a nagannaktayo. Imbes ketdi, inikkan ida ti Dios kadagiti kalidad nga ik-ikutanna a mismo. Maysa kadagitoy isu ti abilidad a mangapresiar iti kinapintas.

Babaen iti di matukod a pamay-an, ti utek ti tao madlawna ti kinapintas. Umuna, dagiti sentidotayo iyallatiwda iti utek ti impormasion maipapan kadagiti uni, angot, kolor, ken langa ti bambanag a makaawis kadatayo. Ngem ti kinapintas saan laeng nga isut’ pakabuklan dagidiay nga elektrokemikal a pakatignayan, a basta mangibaga laeng no aniat’ mapaspasamak iti aglawlawtayo. Ditay matmatan ti kayo, sabong, wenno tumatayab a kas iti panangmatmat ti ayup. Nupay awan ti dagus a pagimbagan nga ipaay dagitoy a bambanag, mangparagsakda met kadatayo. Mabigbig ti utektayo ti kinapintasda.

Daytoy a kabaelan tignayenna ti riknatayo ken pabaknangenna ti biagtayo. Ni Mary, nga agindeg idiay España, nabatad a malaglagipna pay laeng ti maysa a rabii ti Nobiembre sumagmamano a tawen ti napalabasen idi nagtakder iti sibay ti maysa nga adayo a dan-aw ket binuyana ti ilelennek ti init. “Agtaytayab idi nga umadani kaniak ti nakaad-adu a pangen dagiti kannaway a mangay-ayab iti maysa ken maysa,” kunana. “Rinibribu a tumatayab ti agsasaruno nga agrikusrikus iti lumabága a langit. Ti tinawen nga iyaakarda manipud Russia ken Scandinavia ti nangisangpet kadakuada ditoy España a paginanaanda. Nakapimpintas daytoy a kapadasan nga uray la pinagsangitnak.”

Apay Adda Sagut a Kinapintas?

Para iti adu a tattao ti pannakailasin iti kinapintas nabatad nga ipamatmatna ti kaadda ti maysa a naayat a Namarsua, nga agtarigagay a dagiti intelihente a parsuana tagiragsakenda ti artena. Talaga a nainkalintegan ken makapnek ti panangipabiangtayo iti pannakailasintayo ti kinapintas iti naayat a Namarsua. Ilawlawag ti Biblia a “ti Dios ket ayat,” ket ti bugas ti ayat isut’ panangiranud. (1 Juan 4:8; Aramid 20:35) Nagragsakan ni Jehova a nangiranud iti naarte a panamarsuana kadatayo. No pulos a di nangngegan ti obramaestra iti musika wenno pulos a di makita ti nakapimpintas a painting, mapukaw ti kinapintasda. Naparsua ti arte a mairanud ken tagiragsaken​—awan mamaayna no awan dagiti managbuya.

Kasta met, pinarsua ni Jehova dagiti napintas a bambanag gapu iti panggep​—a mairanud ken matagiragsak. Kinapudnona, ti pagtaengan ti immuna a nagannaktayo ket maysa a naglawaan a paraiso a parke a naawagan Eden​—a kaipapananna “Pagragsakan.” Saan laeng a pinunno ti Dios ti daga iti kinaartena no di ket nangipaay met iti sangatauan iti abilidad a makadlaw ken mangapresiar iti dayta. Ket anian a nakaad-adu ti mabuya a kinapintas! Kas napaliiw ni Paul Davies, “kasla ‘ikagkagumaan’ ti nakaparsuaan ti mangpataud no dadduma iti makaallukoy ken makagunggona nga uniberso.” Matakuatantayo a makaallukoy ken makagunggona ti uniberso agsipud ta ‘inkagumaan’ ni Jehova ti nangparsua kadatayo a makabael a mangadal ken mangtagiragsak iti dayta.

Di ngarud pakasdaawan a ti pannakailasin iti kinapintas ti nakaparsuaan​—ken ti tarigagay a mangtulad iti dayta​—ket kadawyanen iti isuamin a kultura, manipud kadagiti kadaanan nga artist [a nagipinta kadagiti ladawan] iti gukayab agingga kadagiti Impressionist. Rinibu a tawenen ti napalabas, dagiti agindeg iti makin-amianan nga España nagipintada kadagiti detaliado a ladawan dagiti animal iti gukayab ti Altamira, Cantabria. Nasurok a maysa a siglo ti napalabas, dagiti painter nga Impressionist rimmuarda kadagiti pagtrabahuanda ket pinadasda a tuladen ti nakarangranga a kolor iti tay-ak ti sabsabong wenno ti agbaliwbaliw a padron ti lawag iti danum. Uray pay dagiti ubbing pagaammoda ti napipintas a bambanag. Kinapudnona, kaaduan kadakuada no maikkan kadagiti krayola ken papel ket pagay-ayatda ti ag-drawing ti aniaman a makitada a makaallukoy iti panunotda.

Itatta, adu a nataengan ti mangayat a mangretrato tapno malagipda ti maysa a napintas a buya a nakaallukoyanda. Ngem uray awan ti kamera, mapanunottayo ti nagpipintas a ladawan a nakitatayo nalabit pinulpullo a tawenen ti napalabas. Nabatad, inaramidnatay ti Dios nga addaan iti abilidad a mangtagiragsak iti naindagaan a pagtaengantayo, nga inarkosanna a nakapimpintas. (Salmo 115:16) Nupay kasta, adda pay sabali a rason no apay nga inikkannatay ti Dios iti kabaelan a mangilasin iti kinapintas.

‘Dagiti Kualidadna a Silalawag a Makita’

Ti panangpaunegtayo iti panangapresiartayo iti arte ti makatulong kadatayo a mangam-ammo iti Namarsuatayo, a ti mangnibinibi nga aramidna ti nanglikmut kadatayo. Iti maysa nga okasion, imbaga ni Jesus kadagiti adalanna a mingminganda a naimbag dagiti atap a sabong nga agtubtubo iti aglawlaw ti Galilea. “Agsursurokayo kadagiti lirio iti talon,” kinunana, “no kasano ti panagdakkelda; dida agbannog, wenno mambi; ngem kunak kadakayo nga uray ni Solomon iti isuamin a dayagna saan a nakawesan a kas iti maysa kadagitoy.” (Mateo 6:28, 29) Ti kinapintas ti awan kaes-eskanna nga atap a sabong ti makaipalagip kadatayo a ti Dios maseknan iti kasapulan ti natauan a pamilia.

Kinuna pay ni Jesus a mailasinyo ti maysa a tao babaen kadagiti “bunga[na],” wenno aramidna. (Mateo 7:16-20) Gapuna, mainanama laeng a ti aramid ti Dios iti panamarsua ti mangipaawat kadatayo iti personalidadna. Ania ti dadduma ‘kadagiti kualidadna a silalawag a makita manipud pannakaparsua ti lubong ken agpatpatuloy’?​—Roma 1:20.

“Anian a nagadu dagiti ar-aramidmo, O Jehova!” inyebkas ti salmista. “Nainsiriban ti panangaramidmo kadakuada amin.” (Salmo 104:24) Maiparangarang pay ti sirib ti Dios kadagiti inusarna a kolor a “mangiladawan” kadagiti mula ken dagiti ayup iti daga. “Adu a pakaragsakan ti ipaay ti kolor iti rikrikna ken kadagiti mata,” kuna da Fabris ken Germani iti libroda a Colore, Disegno ed estetica nell’arte grafica (Color​—Design and Aesthetics in Graphic Art). Dagiti agkabagay ken agkontra a kolor, a makaay-ayo iti mata ken mangparagsak iti rikna, addada iti isuamin a disso. Ngem nalabit ti ad-adda a makaallukoy iti mata isu dagidiay epekto ti kolor a patauden ti iridescence​—naraniag a kas bullalayaw a kolor​—nakadkadlaw a pammaneknek iti nasirib a disenio.

Kadawyan dagiti kolor nga iridescence nangnangruna kadagiti hummingbird.a Aniat’ mamagbalin a makaallukoy unay ti kolor ti dutdotda? Ti maikatlo a makinrabaw a naisangsangayan a dutdotda pagbalinenna ti silnag ti init a naidumduma a kas iti kolor ti bullalayaw​—kas iti aramiden ti prism. Ti kadawyan a nagnagan ti hummingbird kas iti rubi, sapiro, ken esmeralda, siuumiso a paneknekanda dagiti rumimat a nalabaga, asul, ken berde a mangarkos kadagitoy a kakasla alahas a billit. “Aniat’ panggep ti nangayed a kinapintas dagitoy a nakapimpintas a parsua?” iyimtuod ni Sara Godwin iti librona a Hummingbirds. “Agingga iti matukod ti siensia, awan panggep dayta ditoy daga malaksid ti panangallukoy iti managbuya,” isungbatna. Kinapudnona, awan ti artist a tao a nangusaren iti kasta a panagbabagay ti kolor!

Madlawtayo ti pannakabalin ti Dios iti dumaranudor a dissuor, ti panagugot ken panagatab, ti dumaranudor a dalluyon, wenno ti natatayag a kaykayo iti kabakiran nga agpallayog a maisurot iti napigsa nga angin. Daytoy a dinamiko nga arte ket talaga a makaawis a kas iti nakataltalna nga eksena. Dineskribir idi ti nalatak a naturalist nga Americano a ni John Muir ti epekto ti bagyo iti maysa a grupo dagiti Douglas fir ti Sierra Nevada idiay California:

“Nupay naganúsda pay, dagitoy ket agarup a 100 a pie ti katayagda, ket dagiti nalap-it, narabuy a tuktokda kasta unay ti panagpallayog ken panagwagaywayda. . . . Dagiti nakuttong nga uggotda nagsayaatan ti panaguy-oy ken pannakaiwasiwasda iti nakapegpegges a dissuor, nga agruknoy ken agliad a maiwasiwas, agrikrikus, a mangsursurot iti di mailadawan a patakder ken paidda a kurba.” Kas insurat ti salmista rinibribu a tawen ti napalabasen, ‘ti bagyo nga angin idaydayawna ni Jehova’​—mangipaay dayta ti pagarigan iti naisangsangayan a pannakabalinna.​—Salmo 148:7, 8.

Ti maysa a billit ket nabayagen a simbolo ti ayat kadagiti Hapones. Daytat’ nagpintas a kannaway dagiti Hapones, ket nakadaydayag ti salsala ti panagaremna a kas iti kinangayed ti aniaman a ballet. Dagitoy a tumatayab a managpabuya ket maipatpategda ta maibilangda a “naisangsangayan a monumento ti nakaparsuaan” idiay Japan. Tangay agkadua dagiti kannaway aginggat’ tungpal-biag ken agbiagda iti 50 wenno nasursurok pay a tawen, ibilang dagiti Hapones ida a nagsayaatan a pagarigan iti kinamatalek ti agassawa.

Ti ngay ayat ti Dios? Makapainteres, ipadis ti Biblia ti naayat a panangsalaknib ni Jehova kadagiti nasungdo kenkuana iti maysa a nagannak a tumatayab a mangusar iti payakna a mangsalinong iti annakna iti dakes a panniempo. Saritaen ti Deuteronomio 32:11 maipapan iti maysa nga agila a “mangwagwag iti umokna, nga agpayakpak iti rabaw ti urbonna, nga ukradenna dagiti payakna, alaenna ida, awitenna ida iti rabaw dagiti payakna.” Aramiden daytoy ti nagannak nga agila tapno paregtaenna ti urbonna a mangpanaw iti umok ken agtayaben. Nupay manmano a makita, addada naipadamag a kaso a tultulongan dagiti agila ti urbonda babaen ti panangawitda kadakuada kadagiti payakda.​—Salmo 17:8.

No matmatantay a naimbag ti lubong ti nakaparsuaan iti aglawlawtayo, madlawtayo ti dadduma nga agkurkurri a prinsipio a mangipalgak met kadagiti aspeto ti personalidad ti Dios.

Ti Panagduduma Ket Rekado ti Biag

Ti panagduduma iti mangnibinibi nga aramid ti Dios ket banag a dagus a madlaw. Dagiti nadumaduma a mula, billit, animal, ken insekto ket nakaskasdaaw. Ti maysa laeng nga ektaria a tropikal a kabakiran mabalin nga aglaon iti 300 a nadumaduma a kita ti kaykayo ken 41,000 a kita ti insekto; ti tallo a kilometro kuadrado mabalin a pagtaengan iti 1,500 a kita dagiti kulibangbang; ken ti maysa a kayo mabalin a pagtaengan ti 150 a kita dagiti abal-abal! Ket no kasano nga awan ti agpada a dua a tao, kasta met ti makuna iti kaykayo nga oak wenno dagiti tigre. Ti bukodyo a kasasaad (originality), maysa a kalidad nga ipatpateg dagiti artist a tattao, ket nainkasigudan a paset ti nakaparsuaan.

Siempre, nadakamattay laeng ti sumagmamano nga aspeto ti arte ti nakaparsuaan. Babaen ti panangpaliiw a naimbag iti dayta, maawatantayo iti ad-adu pay a kasasaad iti personalidad ti Dios. Ngem tapno maaramid dayta, masapul nga iyaplikartayo ti inted-Dios a kabaelantayo a manganag iti arte. Kasano a masursurotayo ti nasaysayaat a panangapresiar iti arte ti katan-okan nga Artist?

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 7]

Masapul a Maammuantayo No Asino ti Nangikabil Kadatayo Ditoy

Naminsan adda teolohikal a panagsarita dagiti managipatarus iti Biblia a da Ronald Knox ken sientista a John Scott Haldane. “Iti uniberso a naglaon iti riniwriw a planeta,” kinuna ni Haldane, “saan kadi a rumbeng laeng nga agparang ti biag iti uray maysa laeng kadakuada?”

“Sir,” insungbat ni Knox, “no nakasarak ti Scotland Yard [departamento dagiti detective idiay Londres] iti maysa a bangkay iti kargaderayo, ibagayo kadi kadakuada: ‘Riniwriw dagiti kargadera iti lubong​—sigurado a maysa la ketdi kadakuada ti naglaon iti maysa a bangkay?’ Pagarupek a kayatdanto pay laeng a maammuan no asino ti nangikabil iti dayta sadiay.”​—The Little, Brown Book of Anecdotes.

Malaksid iti panangpennek iti kinausiosotayo, adda pay sabali a rason no apay a rumbeng a maammuantayo no asino ti nangikabil kadatayo ditoy​—tapno maipaaytayo ti pammadayaw Kenkuana. Ania koma ti reaksion ti maysa a nalaing nga artist no adda natangsit a kritiko a mangdeskribir iti gapuananna nga aksidente laeng a rimsua iti pagaramidan ti painting? Kasta met, anian a nagdakkelan a pananginsultotayo iti Namarsua iti uniberso no kunaentayo a naiparna laeng a rimsua ti artena?

[Credit Line]

Impaay ti ROE/Anglo-Australian Observatory, rinetrato ni David Malin

[Dagiti ladawan iti panid 8]

Dagiti tumaytayab a kannaway

Dagiti painting iti gukayab iti Altamira, España

[Dagiti ladawan iti panid 9]

Dagiti dolphin, hummingbird, ken dissuor ipalgakda amin dagiti aspeto iti personalidad ti Naindaklan nga Artist

[Dagiti Credit Line]

Godo-​Foto

G. C. Kelly, Tucson, AZ

Godo-​Foto