Panangampon​—Apay ken Kasano?

APAY a bimmassit unay ti bilang dagiti naampon nga ubbing idiay Britania bayat ti napalabas a 20 a tawen? Dua a rason ti naisingasing​—ti legal a panagparegreg ken ti umad-adun a pannakaawat ti maysa nga ina a mangpadakkel iti anakna nga awan ti asawana. Makita itan a kas karit a mabalin a sarangten a sibaballigi ti panagbalin nga agsolsolo a nagannak a pamilia iti moderno a kagimongan.

Nupay kasta, iti laeng nasurok a 100 a tawen a napalabas, naiduma idi dagiti bambanag. Idi nagsikog ni Polly, ti ina ni Edgar Wallace, ti Ingles a mannurat kadagiti crime novel, babaen iti baro ti nangyempleo kenkuana, isut’ pimmanaw ket nagpasngay a sililimed. Siam nga aldaw ni Edgar idi inyurnos ti komadrona ti asawa ni George Freeman, maysa a kargador idiay tiendaan ti ikan iti Billingsgate iti London, a mangaywan kenkuana. Sangapulo ti annak da Freeman idi, ket dimmakkel ni Edgar a pagaammo a kas Dick Freeman. Kanayon a sinustentuan ni Polly ti anakna, ket pulos a di naammuan ti ama ti kaadda ti anakna.

Ita no di kayat dagiti annak, masansan nga ibaklay dagiti autoridad iti gobierno ti rebbengen agpaay kadakuada. Adu nga ubbing ti ay-aywananda agsipud ta kasapulanda ti pannalaknib manipud iti pannakaabuso wenno gapu ta addaanda iti pisikal wenno mental nga an-annayen. Dagidiay naulila gapu iti pagbutbutngan a gubat ken dagiti annak a gapu iti panangrames kankanayon a paaduenna ti bilang dagiti ubbing nga agkasapulan unay iti panangipateg ken pannalaknib ti nagannak​—iti maysa a sao, panangampon.

Agampon Wenno Saan nga Agampon?

Pulos a saan a nalaka ti agampon iti ubing, ket pulos a saan a nainsiriban ti mangaramid iti dagus a pangngeddeng no panunoten dayta. No natay ti anakyo, kasayaatan no palabsenyo pay ti pannakakellaat wenno panagladingit sakbay a mangaramid iti maudi a pangngeddeng a mangampon. Mabalin a pudno daytoy iti agassawa a naibaga a saanda nga aganak.

Matawid ti tunggal ubing ti naisangsangayan a kababalin ti genetiko. Masansan a masdaaw dagiti nagannak iti kabaelan dagiti annakda, ngem nagrigat nga ikeddeng ti mental ken emosional a kabaelan ti ubing no di ammo dagiti nagannakna.

Nangato kadi ti panangipategyo iti maaramidan ti akademia? No kasta, anianto ti riknayo no dinto maragpat ti inamponyo nga ubing ti inanamaenyo? Ibilangyonto kadi a karit a mabalin a masarangetyo ti ubing nga adda kurkurangna iti mental wenno baldado iti pisikal?

Saludsodandakayonto dagiti nasanay a kameng ti ahensia a pagamponan wenno dagiti trabahador ti gobierno maipapan kadagitoy a banag sakbay a mangaramidkayo iti maudi a pangngeddeng. Ti kasta unay a pakaseknanda agpaayto iti kinatalged ken pagragsakan ti ubing.

No Ikeddengyo ti Mangampon . . .

Addaan ti tunggal pagilian kadagiti bukodna a linteg ken pagalagadan iti panagampon a masapul a maadal. Idiay Britania, adda ginasgasut a sosiedad a pagamponan, ket gagangay a makitinnulongda kadagiti lokal nga autoridad ti gobierno. Amin a sosiedad adda dagiti bukodda a paglintegan.

Nangnangruna a nalatak idiay Britania dagiti padayá ti panangampon, a sadiay adu a mainanama a nagannak ti makilangen kadagiti ubbing a mabalin nga amponen, nga awan ti panagalumiim a maipakuyog iti agsolsolo a panagam-ammo. Ti natalna a kasasaad pagbalinenna a nalaklaka para iti mainanama a nagannak nga agkedked ken mamagbalin a saan unay a makapaupay kadagiti ubbing, yantangay awan ti maiputputong a maymaysa nga ubing a nakaipamaysaan ti atension.

Gagangay a maipaalagad ti kangatuan nga edad dagidiay mangampon, mabalin nga agarup 35 wenno 40 a tawen​—nupay masansan nga agaplikar daytoy iti panangampon kadagiti maladaga, saan a kadagiti natataenganen nga ubbing. Kuna dagiti sosiedad a pagamponan a ti kangatuan nga edad iramanna ti kapaut ti biag dagiti mainanama a nagannak. Nupay kasta, pagaammoda a kakuykuyog ti edad dagiti napapateg a kapadasan.

Adu a tawenen ti napalabas, nayurnos laeng kadagiti pagassawaan ti panagampon. Ita, mabalin a sibaballigi nga agaplikar dagiti di naasawaan a mangampon kadagiti ubbing. Kasta met, saan a ti kinaawan ti trabaho ken kinabaldado dagiti nasken a rason a saan a maawat dagiti mainanama a nagannak. Ti kangrunaan a parikut, Ania ti ipaay ti urnos iti ubing?

Uray pay no naikeddengen ti panangampon, mabalin a kankanayon a mapaliiw dagiti nagannak tapno maipanamnama a nasayaat ti pannakaaramid dagiti bambanag.

Manipud Sabali a Pulí?

Tallopulo a tawen ti napalabasen, narigat nga ipaampon dagiti nangisit nga ubbing idiay Britania kadagiti nangisit a pamilia, isu nga adu ti napan kadagiti puraw a nagannak. Nanipud idi 1989, ugalin ti nasion ti Britania nga ipaampon dagiti ubbing kadagiti mangampon a nagannak a pareho ti pulída. Patienda nga iti kastoy a pamay-an nalaklaka a makilangen ti ubing iti pulí ken kulturana. Nupay kasta, nangiturong daytoy kadagiti mapagduaduaan a kasasaad.

Nabiit pay nga impadamag ti The Sunday Times a dadduma a puraw a nagannak ti “naibilang a kas ‘nangisit’” tapno makaamponda iti nangisit nga ubing. Gagangayen a dagiti puraw a nagannak mangtagibida iti nangisit nga ubing, a kaipapananna a temporario nga aywananda dayta. Ngem no maipaidam kamaudiananna ti kalinteganda a mangampon nga agnanayon iti dayta nga ubing, agbanag dayta iti pannakariribuk ti emosion agpadpada ti ubing ken dagiti nagannak.

Ti agassawa a taga Scotland, a nangampon iti dua nga Indian nga ubbing iti innem a tawen, nabiit pay a sinangoda ti kasta a parikut a di agkapulí a panangampon. Impalubos ti korte ti panangampon gapu iti pannakaawat a dagiti nagannak “ikagumaanda nga ipakaammo kadagiti ubbing ti [pulí]da ken mapadakkelda a buyogen iti pannakaawat iti pulí a nagtaudanda ken dagiti tradisionda,” ipadamag ti The Times. Kastoy ti ar-aramidenen dagiti nangampon a nagannak. Naisuro kadagiti ubbing ti pagsasao a Punjabi ket no dadduma agkawesda iti kawes iti nakayanakanda.

Adut’ umanamongto iti kapaliiwan ti babai a Britano a pannakangiwat ti social service a nagkuna a ti agduma a pulí a panangampon rumbeng nga ad-adda a mapalubosan. “Agbibiagtayo iti adut’ kulturana a kagimongan,” kinunana, “ket ti panangtagibi ken panangampon rumbeng nga iparangarangna dayta.”

Manipud Sabali a Pagilian?

‘Rumangrang-ay a negosio,’ sigun iti periodiko a The Independent, ti panangampon kadagiti ubbing manipud ganggannaet a pagilian. Nupay ipakita dagiti report a di legal ti dadduma a transaksion, ti Eastern Europe ti kangrunaan a gubuayan ti supply agpaay iti Britania.

Kas pagarigan, nabaybay-anen ti dadduma a maladaga a naipasngay kas bunga ti panangrames bayat ti pannakasinasina ti dati a Yugoslavia. Kunada a nairegregen ti dadduma no saan a nakibiang ti “ahente ti maladaga,” a nangikari a mangampon iti ubing no maipasngayton. Maseknan dagiti gobierno iti pagilian iti Laud, nupay kasta, maipapan kadagiti panangbayad tapno magun-odan ti dadduma kadagitoy a panangampon.

Ti ad-adda pay a pakaseknan isut’ mainaig iti kunada a panangpalsipikar dagiti doktor kadagiti papeles iti tiempo ti pannakaipasngay. Impadamag ti periodiko a The European a naibaga iti dadduma nga inna idiay Ukraine a natay a naipasngay ti maladagada. Naikuna met a dagitoy nga ubbing ti nailako kamaudiananna. Dadduma nga inna ti mabalin a napakaammuan nga adda kurkurang dagiti annakda. Iti sidong dagita a pakapilitan, nalaklaka a maallukoy dagiti madanagan nga inna a mangipaampon kadagiti annakda. Ngem dadduma nga ubbing ti pulos a dinto makagteng iti balay a pagamponan a pakaipananda koma no di ket maipanda iti ganggannaet a pagpagilian.

Rumsua ti rurod kadagiti napanglaw a pagilian. Kunada nga ad-adda koma a tumulong ti nabaknang a Laud kadagiti katutubo a pamilia a mangaywan kadagiti annakda iti aglawlaw ti pagtaenganda imbes nga alaenda ida nga ipaampon iti ganggannaet a kultura.

Masapul met a maawatan ti Laud a ti nabayagen a tradision a napalawa a pamilia, ti pamuon ti komunidad ti adu a kultura. Gagangay a saanto a maikedked iti ubing ti panangaywan no makipagnaed iti grupo ti tribuna, uray no matay dagiti nagannak. Malaksid kadagiti asideg a miembro ti pamiliana, kas kadagiti apong, ti napalawa a pamilia dagiti uliteg ken ikit ibilangdanto nga anakda ti ubing, ket aniaman a panangampon dagiti saanda a kabagian mabalin a maawatan ken mamatmatan a kas di maanamongan a pannakibiang.a

Saan a nalaka ti panangyurnos iti panangampon, ken uray no naikeddengen dayta, nasken ti panagtrabaho a naimbag tapno agballigi dayta. Ngem kas makitatayto, adda met dagiti dakkel a rag-o.

[Footnote]

[Kahon iti panid 5]

Birokennakto Ngata ti Anakko?

NAGDIBORSIO dagiti nagannak kaniak idi agtawenak iti 11. Kasapulak unay ti ayat. Idi addaak iti kolehio, nairamanak iti romantiko a relasion; ta daydit’ pamay-an a panggun-odko iti panangipateg. Idin, naduktalak a masikogak, isu a nakaupayak. Minamaag unay daydi. Talaga a dakam iti padak nga estudiante ti saan a nataengan. Diak pay idi nagus-usar kadagiti droga, arak, wenno sigarilio, ngem ti nobiok kasta unay ti pannakadangranna iti LSD sipud idi nangrugi a nagusar.

Nabalakadanak nga agparegreg, ngem kinasaritanak ni tatangko a diak agparegreg. Diak kayat ti agsikog, ngem diak met kayat ti mangkettel ti biag. Idi naipasngay ti barok idi 1978, inkeddengko a diak usaren ti apeliedo ni tatangna iti sertipiko ti nakayanakanna tapno maipasigurado a dinto maala ti amana. Kinapudnona, immanamongak a maampon ti maladaga manipud pannakaipasngay; gapuna isut’ naipanaw a dagus kaniak ket temporario nga inaywanan ti social service ti gobierno. Diak man la nakita. Ngem idi agangay, nagbaliw ti panunotko. Saankon nga impaaywan ti anakko ket inkagumaak a padakkelen. Ngem diak kabaelan, ket dandani naaddaanak iti nervous breakdown.

Agarup innem a bulanen ti barok idi naaprobaran ti panangampon ket masapul nga ipaamponkon. Malagipko a nariknak a kasla adda nangduyok kaniak iti imuko. Natayakon iti emosional. Idi laeng immawatak iti propesional a panangbalakad bayat ti napalabas a dua a tawen a nabaelak ti nangipasdek kadagiti napapateg a relasion. Diak makapagladingit​—saan a natay ti anakko. Ngem diak met makapanunot ti maipapan kenkuana​—diak kayat nga aramiden dayta. Nakaam-amak.

Ti ad-adda a makapasakit isut’ pannakangngegko iti kuna dagiti tattao: “No ipaamponmo ti anakmo, dika ay-ayaten ti anakmo.” Ngem saan a pudno dayta kaniak! Gapu ta inay-ayatko ti barok isu nga impaamponko! Agingga iti maudi a kanito, kanayon a salsaludsodak ti bagik: ‘Ania koma ti aramidek? Ania ti mabalinko nga aramiden?’ Awan ti pamuspusan. Ammok a talaga a diakto kabaelan ket agsagabanto ti anakko no padasek ti mangaywan kenkuana.

Idiay England, awaten itan ti kagimongan dagiti agsolsolo a nagannak a pamilia​—ngem saan pay idi nagpasngayak. Tarigagayak nga inaywanak koma a naimbag ti barok. Pagarupek a ti panangbalakad a nabiit pay a nagun-odak mabalin a nakatulong koma, ngem naladaw unayen. Sibibiag pay kadi ti barok? Ania ngata a kita ti ubing ti nagbalinanna? Iti edad a 18, dagiti naampon nga ubbing legal nga adda kalinteganda a mangbirok kadagiti nagannakda. Masansan a pampanunotek no birokennakto ti barok.​—Naipatulod.

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

Nagballigi Kadakami

KONTENTOKAMIN, nagkaykaysa nga Ingles a pamilia, nga addaan iti dua a teenager a baro. Pulos a dikam pinanunot ti maaddaan iti balasang​—ken naiduma pay ti pulína. Kalpasanna dimteng ni Cathy iti biagmi. Naipasngay ni Cathy idiay London, England. Napadakkel a Romano Katoliko, ngem kas maysa nga agtutubo, timmabuno a kadua ni nanangna iti sumagmamano a gimong idiay Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova. Idi agtawen iti 10, nupay kasta, isut’ naikabil iti pagtaengan dagiti ubbing.

Nupay no narigrigat ti kasasaad kenkuana sadiay, inkagumaanna pay laeng a bukodna ti tumabuno kadagiti gimong idiay Kingdom Hall, a sadiay ti nakaam-ammuanmi kenkuana. Manakem nga ubing ni Cathy. Idi bimmisitakami nga agassawa kenkuana idiay pagtaengan dagiti ubbing, nadlawmi a ti diding iti abay ti kamana napno kadagiti ladawan dagiti animal ken buya ti pagilian, a saan a kapada dagiti poster dagiti nalatak a kumakanta nga impaskil ti dadduma a babbalasitang iti didingda.

Di nagbayag kalpasanna masapul nga agparang ni Cathy iti sango ti mangikeddeng a komite, a nangimtuod kenkuana no kayatnanto ti pumanaw iti pagtaengan ken makipagnaed iti maysa a pamilia. “Iti laeng pamilia a Saksi ni Jehova!” simmungbat. Idi impakaammo ni Cathy daytoy kadakami ken ti imbagana, daytat’ namagpanunot kadakami. Adda extra a kuartomi. Maibaklaymi kadi daytoy a rebbengen? Kas pamilia, pinagsasaritaanmi ken inkararagmi dayta. Kamaudiananna laengen a natakkuatanmi a daytoy a pamay-an​—panangimtuod iti kapanunotan ti ubing​—ti baro a pamay-an iti biang ti social services, maysa idi nga eksperimento a mapampaneknekan.

Sinaludsod ti social services iti polis ken iti doktormi ti maipapan kadakami ken nanggun-od iti personal a pagsaludsodan. Di nagbayag naaramiden ti katulagan. Naibaga kadakami a mabalinmi a padasen nga alaen ni Cathy ket mabalin a pagsublienmi no dikam kayat! Daytoy ti nangpaamak kadakami, ket sititibker nga imbagami a dikamto aramiden dayta. Agtawen iti 13 ni Cathy idi impalubosen ti linteg nga amponenmi.

Bumilbileg ti naisangsangayan a singgalut ti ayat iti nagbabaetanmi amin. Agserserbi itan ni Cathy kas pioneer (maysa nga amin-tiempo nga ebanghelisador) iti Pranses a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova idiay amianan a London. Idi tawen nga ipapanawna iti pagtaengan tapno ag-pioneer, makapikapik ti insuratna kadakami: “Adda pagsasao a ‘dika mabalin a pilien ti pamiliam.’ Nupay kasta, kayatko ti agyaman kadakayo a naimpusuan iti panangpiliyo kaniak.”

Agyamankam unay a nakikadua ni Cathy iti pamiliami! Ti panangala kenkuana a paset ti pamiliami pinabaknangna ti biagmi. Nagballigi kadakami!​—Naipatulod.

[Ladawan]

Ni Cathy a kadua dagiti nagannak ken kakabsat a nangampon kenkuana

[Ladawan iti panid 7]

Adu nga annak ti agsapsapul iti panangipateg ken pannalaknib ti nagannak