Habu—Uleg a Masapul a Raemen
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI OKINAWA
MAYSA idi a nakalma a rabii nga awan ti aniaman a pul-oy. Kasarsardeng pay laeng ti tudo, ket tunggal maysa ti siaalumamay nga agpaypaypay tapno malamiisan. Kellaat, nangngegan dagiti ikkis: “Habu!” “Adda Habu!” Dagiti ikkis ti nangpaamák kadagiti bumario. Nangala dagiti nataengan kadagiti pang-or ket nagtarayda; dagiti usioso nga ubbing nagdardarasda a simmaruno kadakuada. Sadino ti ayanna? Madanagan ti tunggal maysa. Makapapatay ti kagat daytoy agarup dua metro ti kaatiddogna nga uleg. Narikna dagiti bumario ti bang-ar idi a dagiti natataengan pinang-orda ti ulo ti uleg babaen kadagiti atitiddog a pang-or agingga a din makakuti. Sa dagus a naikabil iti maysa a bag tapno mailako a sibibiag.
Idiay Ryukyu Islands, a masarakan iti East China Sea, raemen ti tunggal maysa manipud ubing agingga kadagiti appo ti habu—ti duyaw-batékna, kasla espada ti ulona—nagita a karasaen a kadawyan iti dadduma, ngem saan nga amin, kadagitoy nga isla. Ita sukimatentayo a naimbag daytoy nakaam-amák nga uleg. Ngem laglagipenyo a raemen dayta ken kanayon nga umadayo iti dayta!
Nakaam-amák a Disenio
Adda nagduduma a kita ti habu. Ti maysa a kita addaan iti nalitem, berde-kape a baték a mangipaay iti nagsayaat a panglimo iti ruot ken kadagiti agruprupsan a bulong. Dadduma ti nangisngisit ti langada a maibagay unay kadagiti aramid ti habu iti rabii ken ti pagannayasanna nga aglemmeng kadagiti nasipnget a lugar.
Daytoy a parsua addaan saguday nga awan kadatayo, nupay no saan unay a makakita iti adayo. Nasagutan iti awagantayo a likkaong nga organo, maysa iti agsumbangir a sikigan ti ulona. Sensitibo unay iti pudot dagitoy a likkaong iti nagbaetan dagiti abut ti agong ken matana. Dagiti dua a likkaong tulonganna dayta a “makakita” iti infrared radiation a marikna ti tattao a kas pudot. Babaen kadagitoy, kabaelan ti habu a kemmegen a siuumiso ti nabara a bassit a marabutit, uray nakasipsipnget.
Mabalin a nakakitakayon iti uleg a watilwatilenna ti dilana. Agserbi ti dilana a kas naisangsangayan a maikadua nga agong. Babaen ti kasta a panangwatilwatil makolekta ti habu dagiti kemikal iti angin ket kalpasanna ideppelna ti dilana iti sensitibo iti kemikal nga organo iti ngadasna. Babaen ti panagkurri daytoy a maikadua nga agong, makaala ti habu iti adu a kemikal nga impormasion manipud iti angin.
“Taginayonen ti habu ti nakaad-adu a panangwatilwatil iti dilana iti agsasaruno a tiempo kalpasan a rumaut,” kinuna dagiti managsirarak a da R. M. Waters ken G. M. Burghardt iti University of Tennessee. Apay a biroken [ti habu] ti kemikal a pakatignayan iti angin kalpasan ti panangraut? Gapu ta kanayon nga adda peggad ti panangbales manipud iti agngangabiten a biktima, ti habu, kalpasan ti panangrautna ken panangitudokna iti gita, masansan nga ibbatanna ti biktimana. Kalpasanna, bayat a sumamay ti gita, biroken ti karasaen ti biktima ti “panagsaepna” babaen iti dilana.
No nabirokannan ti awan gawaynan a biktima, marabutit man, piek, wenno tumatayab, alun-onenen ti habu a sibubukel dayta—ulo, saka, ipus, muldot, dutdot, ken isuamin. Agukap ti makimbaba a pangána iti likud, a mangipalubos iti panagsina ti tulang ti pangá tapno maalun-on ti nagdakkelan a biktima. Nasarakan ti sibubukel a pusa iti tian ti maysa a habu a naiparang iti maysa kadagiti sentro [a pagsirarakan] ti habu idiay Okinawa.
Ania ngay no mapukaw ti habu ti kasla ringilia a ngipenna iti panangraut? Tumubo ti baro a kasukát dayta. Ta, dadduma [a habu] ti nakita nga addaan iti dua a nagabay a ngipen iti kada sikigan ti ngiwatda! Malaksid iti dayta, uray pay mapukaw ti habu ti ngipenna, saan a mabisinan dayta. Maysa a nairekord a habu ti nagbiag iti tallo a tawen iti danum laeng.
Panangliklik iti Panangrautna
Nupay no mangitudok ti cobra iti Southeast Asia ken ti black mamba iti Africa ti mangsabidong iti nerbio, ti habu itudokna ti nasamay a mangpadara a gita. Maawagan dayta iti mangpadara agsipud ta pataudenna ti panagpadara babaen ti panangdadaelna iti urat. Ti gita pataudenna ti nakaro nga ut-ot ken lumteg, ket mabalin a makapapatay.
Pagarupen ti dadduma a lumagto dagiti uleg iti naglemmenganda ket kamatenda ti tattao, ngem saan nga agpayso dayta. Saan a kayat a kanen ti habu ti tattao. Nalabit rumaut laeng ti habu no mapayatanyo dayta wenno sumrekkayo iti teritoriana. Kaaduan a biktima ti adda kadagiti lugar a pagbirbirokan dagiti habu iti biktimada, kas kadagiti kanatengan wenno kaunasan. Dagiti taga isla pulos a saanda nga umasak iti nasamek a karuotan nga awan ti umiso a salaknib ti saka[da], ket agawitda ti flashlight no rabii. Nangnangruna nga aktibo ti habu no rabii. Ay, dikay koma liplipatan a nasigo dagiti uleg nga umuli iti kayo, isu a kanayon a makapagpalamiisda iti kalgaw ken kasta met nga asidegda kadagiti di mangipagpagarup a tumatayab. Gapuna siputanyo ti uluananyo, agraman ti addangyo, no asidegkayo iti pagnanaedanda!
Ti kasayaatan a pamay-an a pannakilangen iti daytoy a karasaen isu ti saan a panangawis iti dayta a sumrek iti pasdek. Sullatanyo amin nga abut iti pundasion ti pasdek ken iti makinruar a diding. Taginayonenyo nga awan dagiti dadakkel a ruot iti arubayanyo. Iti sabali a pannao, dikay mangipaay iti paglemmengan ti habu.
Ania Ngay no Nakagatkayo?
Ania ti mapasamak no maipasangokayo iti maysa kadagitoy a nagita nga uleg? Nalabit agkunikon ti habu, a ti makinngato a kagudua ti bagina ti kasla S. Umayen! Dua a kakatlo ti bagina ti mangtukkaw kadakayo, nakanganga dagiti pangána, nga umuna a dumanon ti ngipenna kadakayo.
Dikay mataranta. Sukimatenyo no pudno a habu ti rumaraut kadakayo. Mailasin ti kagat ti habu babaen iti dua a lumabaga a paset, nga agarup maysa a sentimetro ti kaaddayoda, iti lugar a nangkagatan dagiti ngipen iti kudilyo. Dadduma mabalin nga addaan iti tallo wenno uppat a ngipen, isu a mangpaadu iti bilang dagiti lumabaga a paset. Din agbayag, kumaro ti nakasansaniit a rikna, a kasla adda nangikabil iti imayo iti apuy. Ania ti maaramidanyo? Agpatulongkayo. Kalpasanna, susopenyo ti gita ken ituprayo iti daga. “Susopenyo ti dara a maulit-ulit agingga iti maminsangapulo a daras,” kuna ti Handbook for the Control of Habu, or Venomous Snakes in the Ryukyu Islands. Mapankayo iti maysa nga ospital nga addaan iti serum a panglaban iti gita ti habu. Ngem dikay agtaray. Daytat’ dagus a mangiwaras iti gita iti bagiyo, a mangpakaro iti pannakadangran ken pabannayatenna ti panagimbag. No dikay makagteng iti ospital iti las-ud ti 30 a minuto, reppetenyo ti nakagat a takiag wenno saka iti lugar nga as-asideg iti puso ngem iti kagat tapno maitantan ti panagwaras ti gita. Ngem dikay reppetan a nakair-irut, ta masapul a mataginayon ti pulso. Palukayanyo ti kinairutna iti tunggal sangapulo a minuto tapno makapagrikus [ti dara].
Imbaga da Masatoshi Nozaki ken Seiki Katsuren, iti pagsirarakan ti habu iti Okinawa Prefecture Institute of Health and Environment, iti Agriingkayo! a dagiti tattao, uray pay no nakagatdan, dida makapataud iti agnanayon a di pannakaapektar iti sabidong ti habu. Ti pannakakagat masansan nga agbanag iti pannakaputed [ti saka/ima] idi napalabas, ngem ita manmano a tattao ti makapukaw iti saka/ima, ken uray matay, gapu iti kagat ti habu. Gapu kadagiti epektibo nga agas ken dagiti pamay-an ti panangagas, 95 porsiento ita kadagiti makagat ti maimbagan. Dagiti laeng sobra ti talekda ken dagiti nakaad-adayo iti pagpaagasan ti mabalin nga agsagaba iti nakaro a pannakadangran.
Dagiti Mailaklako a Habu
Adda sumagmamano a parsua a mangbiktima iti habu. Dagiti pusa ken aso iti balay agannayasda a makiay-ayam iti dayta. Maysa a di nagita nga uleg a maawagan akamata, dadduma a weasels, alingo, ken kalí dagiti nailista a mangkaan iti dayta. Nupay no ti mongoose naipan idiay Ryukyu Islands a tumulong a mangkontrol iti populasion ti habu, saan nga epektibo daytoy a nangpukaw kadakuada.
Ti makapapatay unay kadagiti kadawyan a kabusorna isu ti tao. Kas kadagiti bumario a dagdagus a rimmuar gapu iti ikkis a “Habu!” apaman a nangngegda dayta, adu ti sigagagar a mangtiliw iti habu apaman nga agparang. Nupay napeggad, ti pateg ti maysa a habu a baet ti $80 ken $100 (E.U.) ti dakkel a pakaawisan ti adu.
Kasano a mausar ti habu? Ti arak ti habu ken ti nabilag a pulbos nga uleg, agpada a mausar gapu iti salun-at, ti maaramid iti dayta. Adu ti nausar a sibibiag a pabuya a mangawis kadagiti turista. Siempre, nagsayaat ti lalatna nga agpaay a pitaka ken sinturon, bayat a mausar ti gitana a pagaramid iti serum a panglaban iti sabidong. Aniaman ti pakausaranna, ti balakad kaskasdi nga, adayuanyo ti habu!
[Ladawan iti panid 10]
Ti habu nga addaan iti kasla ringilia a ngipen. Agukap ti makimbaba a pangána tapno maalun-onna dagiti dadakkel a biktima