Usarenyo Dagiti Agas a Nainsiriban
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI NIGERIA
NAGREKLAMO ti babai nga agsakit ti ulona ken nasakit ti tianna. Apagbiit a nakisarita ti doktor kenkuana. Kalpasanna rinesetaanna iti tallo nga aldaw a panagpaineksionna para iti malaria, paracetamol (acetaminophen) tapno sumardeng ti sakit ti ulo, dua nga agas a mangbang-ar iti mabalin nga ulser ti bituka, pangpakalma iti danagna, ken kamaudiananna, mainayon kadagitoy, agtomar iti multivitamins. Nangina ti bayad, ngem saan a nagreklamo ti babai. Nagawid a naragsak, nga agtalek a dagiti agas mabalin nga agasanna ti sakitna.
Kadawyan dagita a panagpakonsulta idiay Laud nga Africa. Maysa a surbey iti maysa a dakkel a nasion sadiay impakitana a mangireseta dagiti mangay-aywan iti salun-at nga adda kadagiti pagaywanan ti salun-at ti publiko iti promedio a 3.8 a nagduduma nga agas para iti tunggal pasiente tunggal agpakonsultada. Iti adu a tattao, kinapudnona, ti nasayaat a doktor isu daydiay mangireseta iti adu nga agas.
Nalabit maawatan ti panagtalek ti Laud nga Africa iti medisina no usigenyo no ania idi ti kasasaad ti salun-at. Nasurok nga 40 a tawenen a napalabas, nagsurat ni autor a John Gunther maipapan idi immuna a tiempo: “Daytoy Slave Coast saanna laeng . . . a pinapatay dagiti nangisit; pinapatayna met dagiti puraw, ken isu ti paset ti Africa a pagaammo iti sariugma a kas ti ‘Tanem ti Puraw a Tao.’ Ti di mapagduaduaan nga ari ti Guinea Coast, iti adun a siglo, isu ti lamok. Ti yellow fever, blackwater fever, malaria, isu dagiti napili ken makadangran nga armas daytoy nga ari. Ti makadangran unay a panangpapatay ti klima iti Laud a Playa nabayagen a nairekord, ngem malaglagip pay laeng. Maysa a pagay-ayat unay a sarita deskribirenna ti maysa nga opisial a konsul a nakaammo, iti di pay nabayag, a naidestino idiay Nigeria ket nagimtuod maipapan iti pensionna. ‘Pension?’ kinuna ti hepena iti Opisina ti Kolonia. ‘Dungngo, awan ti mapan idiay Nigeria nga agbiag iti napaut unay agingga nga agretiro.’”
Nagbaliwen ti tiempo. Ita, addadan agas a mangparmek saan laeng a ti saksakit nga isaknap dagiti lamok no di ket dagiti adu pay a sabali a sakit. Dagiti laeng bakuna kasta unayen ti panangkissayda ti bilang dagiti matay manipud iti kamuras, kelkelen nga uyek, tetano, ken diphtheria. Gapu iti bakuna, ti burtong napukawen. Iti mabiit mapukawto metten ti polio.
Awan duadua nga adu nga Africano ita ti addaan iti nauneg a pammati iti kinapateg ti agas. Siempre, ti kaadda ti kasta a panamati saan laeng nga idiay Laud nga Africa. Idiay Estados Unidos, mangisurat dagiti doktor iti nasurok a 55 bilion a reseta iti tinawen. Idiay Francia gumatang dagiti tattao iti promedio a 50 a kahon ti pildoras iti tunggal tawen. Ket idiay Japan ti kadawyan a tao gumasto iti nasurok nga $400 (E.U.) iti tinawen agpaay kadagiti agas.
Dagiti Gunggona Kontra Dagiti Peggad
Dakkel ti naaramidan dagiti moderno nga agas a tumulong iti sangatauan. No umiso ti pannakausarda, mapasayaatda ti salun-at, ngem no di umiso ti pannakausarda, makadangran wenno makapapatayda pay. Idiay Estados Unidos, kas pagarigan, agarup 300,000 a tattao ti mayospital iti tinawen gapu iti dakes a resulta dagiti agas, ket 18,000 ti matay.
Tapno nainsiriban ti panangusar iti agas, nasken a bigbigen nga adda a kanayon ti peggad. Aniaman nga agas, uray ti aspirin, makapataud iti makadangran nga epekto. Dakdakkel ti posibilidad dagiti dakes nga epekto no agtomarka iti sumagmamano nga agas nga aggigiddan. Ti taraon ken inumen apektaranna met no kasano ti panagepekto ti agas iti bagiyo ket pakaruen wenno pakapuyenna ti epektona.
Adda dadduma a peggad. Mabalin nga adda allergy-yo iti maysa nga agas. No dikay tomaren ti agas kas naireseta—ti umiso a kaadu iti umiso a kawatiwat ti tiempo—nalabit didakay tulongan ken dangrandakayo pay. Kasta met laeng ti mapasamak no mangireseta ti doktoryo iti di umiso nga agas wenno dagiti di kasapulan nga agas. Agpeggadkayo met no tomarenyo ti nagpason, nakapuy, wenno peke nga ag-agas.
Tapno makissayan dagiti peggad, rumbeng nga ammuenyo ti ad-adu pay maipapan iti aniaman nga agas a tomarenyo. Mabalin a magunggonaankayo unay babaen iti panangammo kadagiti kinapudno.
Dagiti Antibiotiko—Kinasamay ken Pagkapuyan
Nanipud pannakapataudda agarup 50 a tawenen ti napalabas, sinalbaren dagiti antibiotiko ti biag ti minilion a tattao. Pinarmekdan dagiti nakaam-amak a sakit, kas iti kukutel, sarut, pulmonia, scarlet fever, ken syphilis. Adda met napateg a pasetda iti panangagas iti dadduma nga impeksion.
Kinuna ni Dr. Stuart Levy, propesor iti medisina idiay Tufts University Medical School sadi Estados Unidos: “[Dagiti antibiotiko] binalbaliwandan ti medisina. Isuda ti kakaisuna nga agas a kaaduan ti namalbaliwanna iti pakasaritaanna.” Kuna ti sabali pay nga autoridad ti medisina: “Dagitoy ti pamuon a nakaibangonan ti moderno a medisina.”
Nupay kasta, sakbay nga agapurakayo a mapan iti doktoryo ken agkiddaw iti abasto, usigenyo dagiti pagdaksanda. Dagiti antibiotiko, no di umiso ti pannakausarna, ad-adu ti ipaayna kadakayo a pagdaksan ngem ti pagimbagan. Ti makagapu ket dagiti antibiotiko agtignayda a mangraut ken mangdadael iti bakteria iti bagi. Ngem dida kanayon a dadaelen amin dagiti makadangran a bakteria; dadduma a kita ti bakteria maanduranda ti pannakaraut. Dagitoy a naandur a kita saanda laeng nga agbiag no di ket umaduda ken mayakarda iti dadduma a tao.
Ti penicillin, kas pagarigan, epektibo unay idi a mangagas iti impeksion. Ita, no maminsan gapu ti naan-anduren a kita ti bakteria, mangilakon dagiti kompania ti agas kadagiti sumagmamano a gasut a nadumaduma a kita ti penicillin.
Ania ti maaramidanyo tapno maliklikan dagiti parikut? No talaga a kasapulanyo dagiti antibiotiko, siguraduenyo a daytoy ti ireseta ti kualipikado a doktor ken magatang iti umiso a gubuayan. Dikay piliten ti doktoryo a dagus a mangireseta iti antibiotiko—mabalin a kayatna pay ti mangaramid iti panangsukimat tapno masigurado a daydiay maireseta ti umiso agpaay iti sakityo.
Napateg met a tomarenyo ti umiso a kaadu para iti umiso a kawatiwat ti tiempo. Masapul a tomarenyo ti amin a naireseta nga antibiotiko, uray pay no simmayaaten ti riknayo sakbay a maibus.
Nasaysayaat Kadi Dagiti Ineksion Ngem Dagiti Tableta?
“Kayatko ti agpaineksion!” Dagitoy a sasao ti mangngeg dagiti adu a mangay-aywan iti salun-at kadagiti napanglaw a pagilian. Ti pakaibatayan ti kasta a kiddaw isut’ panamati a ti agas a mayineksion direkta a mapan iti dara ket mangipaay iti nabilbileg a panangagas ngem dagiti tableta wenno pildoras. Iti dadduma a pagilian gagangayen a makita dagiti awan lisensiana a ‘mangineksion a doktor’ a matangdanan.
Adda peggad dagiti ineksion nga awan kadagiti pildoras ken tableta. No saan a nadalus ti dagum, mabalin a maimpektaran ti pasiente iti hepatitis, tetano, ken uray pay AIDS. Ti narugit a dagum makapataud pay iti naut-ot a letteg. Nakarkaro pay dagiti peggad no saan a kualipikado ti mangineksion.
No pudno a kasapulanyo ti ineksion, siguraduenyo a dayta ipaay ti maysa a nalaing iti medisina. Agpaay a pakasalaknibanyo, kanayon a siguraduenyo nga agpadpada nga awanan kadagiti mikroorganismo ti dagum ken ringilia.
Dagiti Peke nga Agas
Dakkel a negosio ti sangalubongan nga industria ti ag-agas, a mangpastrek iti agarup $170 bilion (E.U.) iti tinawen, sigun iti World Health Organization (WHO). Gapu ta sigagagarda a manggundaway iti kasasaad, nangpataud dagiti manangallilaw a tattao kadagiti peke nga agas. Dagiti peke nga agas kaaspingda dagiti pudno nga agas—kasta met dagiti etiketa ken pakete—ngem awan mamaayda.
Nupay agkaiwara dagiti peke nga agas, nangnangruna a gagangayda kadagiti napanglaw a lubong, ken mangipaayda kadagiti nakalkaldaang a pagbanagan. Idiay Nigeria, natay ti 109 nga ubbing iti sakit ti bekkel kalpasan ti panagtomar iti mangpasardeng iti ut-ot a syrup a naglaon iti solvent nga us-usaren ti industria. Idiay Mexico, dagiti biktima ti uram nagsagabada iti nakaro nga impeksion ti kudil gapu iti maipagarup nga agas a naglaon iti nagragadian, kape, ken rugit. Idiay Burma, pinulpullo a pumurok ti mabalin a natay iti malaria kas banag ti panagtomar iti peke nga agas a saan a makaagas iti gurigor gapu iti malaria. “Ti kangrunaan nga agpeggad,” kuna ti WHO, “isu manen dagiti kapanglawan, a mangipagarup no dadduma a nalaka no gumatangda iti kasla nasayaat unay nga agas a pinataud ti mabigbigbig a kompania.”
Kasano a masalaknibanyo ti bagiyo kadagiti peke nga agas? Siguraduenyo a ti gatangenyo ket manipud iti nasayaat ti pakasarsaritaanna a gubuayan, kas iti parmasia ti ospital. Dikay gumatang kadagiti aglaklako iti kalsada. Mamakdaar ti maysa a parmasiutika idiay Benin City, Nigeria: “Kadagiti aglaklako iti kalsada, maysa laeng a negosio ti panangilako iti agas. Agilakoda ti agas a kasla laeng kendi wenno biskuit. Masansan a nagpaso wenno peke ti agas nga ilakoda. Awan aniaman a pannakaammo dagitoy a tattao maipapan kadagiti agas nga ilaklakoda.”
Ti Parikut a Kinapanglaw
Ti panangagas nga awaten ti maysa a tao masansan a maikeddeng no kasano kaadu ti kuartana. Tapno makissayan ti gasto ken makaekonomiada iti tiempo, dagiti tattao kadagiti napanglaw a pagilian mabalin a saandan nga agpadoktor ket direkta a mapandan iti parmasia a gumatang kadagiti agas nga iti linteg kasapulanna ti reseta. Agsipud ta inusardan ti agas idi wenno gapu ta inrekomendar dagiti gagayyem, ammoda no ania ti kayatda agpaay iti sakitda. Ngem ti kayatda mabalin a saan nga isu ti kasapulanda.
Padasen met dagiti tattao a kissayan ti gasto iti dadduma a pamay-an. Mangaramid ti maysa a doktor iti panangsubok iti laboratorio ket mangireseta iti agas. Itugot ti pasiente ti reseta iti parmasia ngem maammuanna a nangina. Isut’ gapuna nga imbes nga agsapul iti kanayonan a kuarta, masansan a gumatang dagiti tattao iti nalaklaka nga agas wenno gumatang laeng iti sumagmamano iti naireseta nga agas.
Talaga Kadi a Kasapulanyo ti Agas?
No talaga a kasapulanyo ti agas, ammuenyo no ania ti tomtomarenyo. Dikay koma mabain nga agdamag iti doktor wenno iti parmasiutika kadagiti saludsod maipapan iti agas a naireseta. Adda kalinteganyo a mangammo. Ta, ti bagiyo ti mabalin nga agsagaba.
No di umiso ti panagagasyo, mabalin a dikay maimbagan. Masapul nga ammuenyo no kasano kaadu ti tomarenyo, no kaano ti panagtomaryo, ken no kasano kapaut nga agtomarkayo iti dayta. Masapul met nga ammuenyo no ania dagiti taraon, inumen, ken dadduma nga agas wenno ar-aramid a liklikanyo no agtomtomarkayo iti dayta. Ken masapul nga ammoyo dagiti mabalin a dakes nga epektona ken no ania ti aramiden no mapasamak dayta.
Laglagipenyo met a dagiti agas dida maagasan amin nga an-annayen. Mabalin a pulos a diyo kasapulan dagiti agas. Kunaen ti magasin a World Health, maysa a publikasion ti WHO: “Agusarkayo laeng ti agas no kasapulan. Ti inana, nasayaat a taraon ken adu nga inumen umdasen a mangtulong iti tao nga umimbag.”
[Kahon/Ladawan iti panid 12]
“Ti sangaribu nga an-annayen kasapulanna ti sangaribu nga agas,” insurat ti maysa a dumadaniw a Romano agarup 2,000 a tawenen ti napalabas. Ita, nalabit ti dumadaniw mabalin nga insuratnan, ‘Ti sangaribu nga an-annayen kasapulanna ti sangaribu a pildoras’! Kinapudnona, kasla adda maysa a pildora agpaay iti dandani tunggal an-annayen, pudno man wenno maipagarup. Sigun iti World Bank, iti sangalubongan, adda agarup 100,000 a kita ti agas, a naaramid manipud kadagiti 5,000 a nasamay a substansia.
[Kahon/Ladawan iti panid 13]
Ti Nainsiriban a Panangaramat iti Panangagas
1. Dikay agusar kadagiti nagpason nga agas.
2. Gumatangkayo manipud kadagiti nasayaat pakasaritaanna a gubuayan. Dikay gumatang kadagiti aglaklako iti kalsada.
3. Siguraduenyo a maawatanyo ken surotenyo dagiti instruksion.
4. Dikay agusar ti agas a naireseta agpaay iti sabali a tao.
5. Dikay ipapilit dagiti ineksion. Dagiti tomaren nga agas masansan a nasamayda met.
6. Idulinyo dagiti agas iti nalamiis a lugar, a di magaw-at dagiti ubbing.