Panangmatmat iti Lubong
Binilion ti Magastos iti Panagsigarilio
Nupay bumasbassit ti bilang dagiti mannigarilio iti adu a pagilian, saan a nagbalbaliw dayta idiay Switzerland, kuna ti periodiko a Berner Oberländer. Agsigsigarilio ti agarup kakatlo ti populasion. Nainaig iti panagsigarilio ti ipapatay ti nasurok a 8,000 iti kada tawen—ad-adu nga ipapatay ngem ti ibunga ti AIDS, heroin, cocaine, arak, dagiti uram, dagiti aksidente iti lugan, pammapatay, ken panagpakamatay no pagdadagupen. Inkonklusion ti panagadal nga inrakurak ti Federal Department of Public Health idiay Switzerland a sangapulo a bilion a franc ti Switzerland ti nagastos ti kagimongan iti panagsigarilio idi 1995, nasurok nga innem a bilion a doliar ti E.U. Pinanggep ti panagadal nga ammuen dagiti gastos iti panagpaagas ken pannakayospital, bimmassit a magapuanan iti panggedan, kimmapuy a kalidad ti biag dagiti masaksakit a mannigarilio ken dagiti agpampannuray kadakuada, ken ti panagsagaba dagiti miembro ti pamilia ti pimmusay.
Salaknibam ta Pusom
“Nabayagen nga ammomi a dakdakkel ti risgo a maatake ti puso no napudpudot ti paniempo—ngem ita ammomin a kasta met laeng ti mapasamak no nalamiis ti paniempo,” kuna ni Dr. Anthony Graham, maysa a cardiologist ken pannakangiwat ti Heart and Stroke Foundation ti Ontario, Canada. Kas naipadamag iti periodiko a The Globe and Mail, ipakita ti sangapulo-tawen a pannakaadal ti 250,000 a lallaki idiay Francia a ti sangapulo a degree a panagpangato wenno panagpababa dagiti promedio a temperatura “paaduenna ti risgo a maatake ti puso iti damo a gundaway babaen ti 13 a porsiento.” No bumaba ti temperatura, ad-adda a marigatan ken pumartak ti panagbomba ti puso agsipud ta manipud iti kudil, agtaray ti dara kadagiti naun-uneg a paset ti bagi tapno mataginayon ti pudot. Kumaro ti risgo no sobra ti panagbannog dagiti tattao wenno di umiso ti panagkawesda. Mamakdaar ni Dr. Graham: “Saan a mabalin a masansan nga agtugawka iti lima a bulan sa kellaat a rummuarka tapno agpala iti niebe no kalam-ekna. Masapul nga in-inutem nga aramiden dayta.”
Napigsa a Musika kas Pangliklik
Ipadamag ti linawas a Polako a periodiko a Przyjaciółka nga iti laksid dagiti pakdaar ti dodoktor nga “adda pagdaksan” ti sobrat’ kapigsana a musika “iti intero a bagi,” umad-adu dagiti agtutubo a kasla dida agbiag no awan dagiti personal nga stereo-da. Ti makagapu? Usaren dagiti dadduma ti personal nga stereo a “pangiputong iti bagida iti aglawlawda. Tangay adda dagiti headphone kadagiti lapayagda, din kasapulan a denggen ti tin-edyer ti panangsidir ti dadakkelna wenno din kasapulan a sumungbat, no adda ipaaramidda kenkuana,” kuna ti periodiko. Iti panangdakamatna a ti sobrat’ kapigsana a musika ti mabalin met a pakaigapuan ti “pannakabannog, panagsakit ti ulo, pannakasinga ti konsentrasion, wenno insomnia,” saan nga ibalbalakad ti Przyjaciółka nga iparit dagiti nagannak ti panangusar kadagiti personal nga stereo no di ket isingsingasingna laeng nga isuro koma dagiti nagannak ti annakda a kalalainganna laeng ti panangusarda iti dayta. Isingasing ti periodiko a “pasaray bulodenyo ti Walkman kadagiti annakyo. Daytat’ mangpainananto iti panagusarda iti earphone, ket maammuanyonto ti lubong a pagbibiaganda.”
Pannakaungaw ti Lenguahe
“No dadduma, masuronak iti bagik agsipud ta diak insuro ti lenguahek kadagiti annakko,” kuna ni Chief Marie Smith Jones, ti kaudian iti kulturana nga agsasao iti lenguahe dagiti Eyak iti Alaska. Ipamatmat dagiti mapaspasamak nga iti napattapatta nga 6,000 a lenguahe a maus-usar iti intero a lubong, 40 agingga iti 50 a porsiento ti mabalin a maungaw iti las-ud ti sumaganad a siglo. Agarup 20 laengen a lenguahe ti maus-usar idiay Australia, nga addaan idi iti 250 a lenguahe. Apay a kastoy ti mapaspasamak? Sigun iti magasin a Newsweek, dagiti lenguahe “ket kapilitan a malipatan gapu iti panagsaknap ti Ingles ken dadduma pay a ‘dadakkel’ a lenguahe.” Kastoy ti innayon ni Propesor Stephen Wurm, editor ti Atlas of the World’s Languages in Danger of Disappearing, nga impablaak ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization: “Masansan nga adda kapanunotan a rumbeng a lipatem ti ‘babassit’ a lenguahe, dagiti lenguahe dagiti minoridad, agsipud ta awan serserbida.”
Kasaritam ti Maladagam
Sigun iti Daily Telegraph ti London, ti pannakisarita kadagiti maladaga iti di kumurang a 30 a minuto iti kada aldaw ad-adda a pasaririten ken palaingenna ida nga agsao. Inadal dagiti managsirarak ti 140 a maladaga a siam a bulanda. Nabalakadan ti kagudua kadagiti nagannak iti grupo maipapan iti kasayaatan a wagas ti pannakisaritada kadagiti maladagada, idinto ta pulos a saan a nabalakadan iti kasta ti kagudua pay a grupo. Kalpasan ti pito a tawen, “ti promedio a kinasaririt dagiti [nakasarita a] grupo ket makatawen ken tallo a bulan nga ad-adelantado ngem ti sabali pay a grupo,” ket “nakadkadlaw” a nalalaingda nga agsao, kuna ti damag. Patien ti managsirarak a ni Dr. Sally Ward a manmano a kasarita dagiti nagannak kadagitoy a panawen dagiti maladagada ngem iti napalabas gapu kadagiti dadakkel a panagbalbaliw iti kagimongan. Kas pagarigan, ad-adun nga inna ti mangged, ket dagiti videotape ti nangsukaten iti panagtutungtong iti adu a pagtaengan.
Panangliklik iti Panagpungtot iti Kalsada
Mamalakad ti beterano iti linnumbaan iti kotse nga inadaw ti magasin a Fleet Maintenance & Safety Report a “di rumbeng a mayaleng-aleng dagiti agresibo unay a tsuper.” Makatulong ti panangtaginayon iti nalamiis a panagul-ulo ken panangliklik kadagiti dakes a kasasaad tapno makissayan dagiti peggad ti panagpungtot iti kalsada. Dagiti manangitandudo iti panagannad isingasingda ti sumaganad:
◼ Kanayon nga agmanehoka a buyogen ti konsiderasion.
◼ Liklikam ti agresibo a motorista no sitatalged a maaramidam dayta.
◼ Pulos a dika kariten ti sabali pay a tsuper babaen ti panangipus wenno panangun-unam kenkuana.
◼ Dimo ikaskaso ti aniaman a makapasuron a senias, ket dika agsenias iti mabalin nga ipagarupna a dakes.
◼ Dika makipinnerreng iti makapungtot a tsuper.
◼ Dika agsardeng tapno salangadem ti sabali a tsuper.
Pannakadangran ken Ipapatay Gapu iti Aborsion
Dandani 500,000 ti maaramid nga aborsion idiay Mexico iti kada tawen, kuna ni Francisco Javier Serna Alvarado, presidente ti Commission for Health and Social Services idiay Mexico City. Kas naireport iti periodiko nga El Universal, kadagitoy nga aborsion, dakkel a porsiento ti mangkettel iti biag ti ina, ken adu pay ti agtungpal iti grabe a komplikasion a masapul a maagasan ken pakayospitalan. Ti nalimed a panagaborsion ti maikatlo a kaaduan a pakaigapuan ti ipapatay ti inna idiay Mexico. Iti dadduma a kaso, mausar dagiti inuugma a pamay-an ti panangaborsion—kas iti panangitudok iti natitirad a banag, panagtomar kadagiti makapaalis nga agas wenno yerba a tsa, ken panagpatinnag pay iti agdan. Karaman kadagiti masansan nga ibungana isut’ “grabe a panagpadara, pannakadangran ti aanakan, kinalupes, impeksion, ken pannakaikkat ti matres,” kuna ti damag.
Lawagem ti Agsao
Kasano man kapateg ti mensahem, dinto dumngeg kenka ti kaaduan a tattao no dida kayat ti wagas ti panagsaom, kuna ti eksperto iti boses a ni Dr. Lillian Glass. Kas naipadamag iti periodiko ti South Africa a The Citizen, ti panagbeddal, di umiso a gramatika, makapauma a tono ti boses, napartak unay a panagsao, panagtabbaaw, ken panangbukod iti saritaan ti mangupay laeng kadagiti dumngeg. Iti kasumbangirna, gagangay a dumngegto dagiti tattao no umisemka tapno mapagrelaksmo ida, agsaoka a silalawag ken sibabannayat, mingmingam ida, ken dumngegka a naimbag iti kapanunotanda a dika sumamsampitaw. “Agpanunotka sakbay nga agsaoka,” innayon ti artikulo, “ket agsaoka buyogen ti ad-adda a kompiansa.”
Ti Sobra a Pannangan Pakaruenna ti Risgo ti Pannakasabidong
No sobra ti pannangan ti maysa a tao, dakdakkel ti risgo nga agsakit gapu iti pannanganna iti kontaminado, sigun ken Dr. Adolfo Chávez, iti Salvador Zubirán National Institute of Nutrition idiay Mexico. Kunana a gagangay a dadaelen ti gastric juice iti bitukatayo dagiti bakteria iti kankanentayo. Ngem kalpasan ti napalalo a pannangan, ti kinaadu ti taraon iti bitukatayo artapanna ti kinaalsem ti bituka, a mangpakapuy iti abilidadna a mangpapatay iti bakteria. Kinuna ni Dr. Chávez iti Agriingkayo!: “No mangan ti maysa a tao iti 15 a taco ket kontaminado ti maysa kadagitoy, mabalin a makontaminado ti tao gapu iti kaadu ti kinnanna. No maysa laeng a kontaminado a taco ti kanen dayta a tao, mabalin nga awanto ti problema.”
Manmanon ti Agkatawa
Sigun iti naiparang nga ebidensia iti kallabes nga Internasional nga Asamblea ti Kinaparato a naangay idiay Switzerland, kabayatan ti dekada 1950 a nariribuk ti ekonomia, 18 a minuto iti kada aldaw a nagkatawa ti ordinario a tao, idinto ta 6 a minuto iti kada aldaw kabayatan ti narang-ay a dekada 1990. Apay a rimmasay? Ilawlawag ti Sunday Times ti London a “pabasolen dagiti eksperto ti naynay a panangikagumaan a mangragpat iti material, propesional, ken personal a balligi iti irarasay ti pagannayasan, a mangpasingked iti kinaagpayso ti kadaanan a pagsasao a di magatang ti kuarta ti kinaragsak.” Isu a kastoy ti konklusion ni autor Michael Argyle: “Kurang ti pannakapnek dagidiay mangipangpangruna unay iti kuarta ken nakapkapuy ti salun-atda. Mabalin a gapu ta parparawpaw laeng a kita ti pannakapnek ti maipaay ti kuarta.”
Nasalaknibanen ti Kalintegan nga Agpaagas
Nabiit pay nga indeklara ti Supreme Court of Justice ti El Salvador a di legal ti impaannurot ti Social Security Hospital a mangikalikagum a mangidonar nga umuna dagiti pasiente iti dara tapno maagasanda. Iti napalabas, kalikaguman ti pagannurotan ti ospital a mangidonar dagiti amin a pasiente iti dua a yunit ti dara sakbay a maoperada. Ita, addan legal a kalintegan dagidiay agpaagas iti Social Security Hospital nga agdesision no dida kayat ti agdonar iti dara.