Ti Teatro ti Epidaurus—Saan a Naan-ano iti Unos ti Adu a Siglo
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY GRECIA
KAYATMO kadi ti mapan iti teatro? Magustuam kadi ti panangpapaggaak ti komedia? Maliwliwa wenno malawlawaganka kadi babaen ti mamagsirib a drama a mangpikapik wenno mangisuro kenka maipapan iti kababalin ti tao? Nalabit nga interesadoka ngarud a mangammo ti maipapan iti teatro ti Epidaurus. Nainaig unay dayta kadagiti namunganayan ti drama iti nagkauna a Grecia.
Nagsurat ti Griego a geograpo a ni Pausanias, idi maikadua a siglo K.P., nga idiay Epidaurus ‘adda naisangsangayan unay a teatro ti nagkauna a lubong. Nupay nangayngayed ken narangranga ti adu a teatro dagiti Romano, awan ti arkitekto a makaartap iti kinapintas ken nagsayaat a proporsion ti teatro ti Epidaurus.’
Ti Kasayaatan ti Pannakapreserbana
Agarup 60 a kilometro iti abagatan ti Corinto a siudad ti Grecia ti ayan ti bassit a bario ti Epidaurus. Duapulo ket lima a siglon ti napalabas, dayta ti napateg a sentro ti komersio ken relihion.
Idi agangay, awan pamalatpatan nga adda dakkel a teatro sadiay gapu kadagiti katurturodan, kataltalonan, ken minuyongan ti olibo. Ngem sierto ti maysa a prominente a Griego nga arkeologo idi maika-19 a siglo a ni Panagís Kavadías nga adda nailemmeng kadagidiay a katurturodan. Naabbukay ti kinausiosona babaen ti panangdeskribir ni Pausanias a nadakamat itay, ket siertona a makatakuat iti naranga a teatro iti uneg daytoy nga ordinario a buya. Ket agpayso a natakuatanna dayta idi primavera ti 1881.
Kalpasan ti innem a tawen a panagbannog ni Kavadías, natakuatanna kadagiti kinabakabna ti nagdakkel, dandani saan a naan-ano a teatro. Sigun kadagiti arkeologo, daytoy a teatro ket inaramid ni Polyclitus the Younger, maysa a nalaing nga eskultor ken arkitekto manipud iti kaparanget a siudad ti Argos idi agarup 330 K.K.P. Iyanninaw ti arkitekto iti kaaldawantayo a ni Mános Perrákis ti kapanunotan ti kaaduan a managsirarak no awaganna ti Epidaurus a “ti kalatakan ken kasayaatan ti pannakapreserbana a teatro dagiti Griego.”
Napateg agpadpada kadagiti arkeologo ken arkitekto ti pannakatakuat iti teatro ti Epidaurus. Nupay medio nadadael wenno natarimaan ti kaaduan kadagiti nabatbati a nagkauna a teatro, saan a naan-ano ti teatro ti Epidaurus iti panaglabas ti adu a siglo agsipud ta sitatalged a nagaburan iti nasurok nga 6 a metro a daga.
Maitudo a naimbag ti bisita iti kaaldawantayo dagiti kangrunaan a paset ti teatro. Akikid a marmol ti naipalawlaw iti orkestra, maysa a patad a nagtimbukel a disso a maus-usar idi a pagsasalaan ken pagkantaan iti koro. Nasedsed a daga ti pannakasuelona, ken adda altar iti tengnga. Iti likud ti orkestra ti ayan ti pasdek a pagpabuyaan, nga addaan pay laeng kadagiti pundasion. Idi damo, nagpabuya dagiti aktor iti tengnga ti orkestra, ket naipirmi iti entablado dagiti set a buklen dagiti napintaan a panel a naikabit kadagiti agrikrikus a trianggulo a tabla. Idi agangay, nangrugin nga agpabuya dagiti aktor iti mismo a pannakasuelo ti pasdek ti eksena, binaybay-andan nga iti orkestra ti pagkantaan ti koro, ket nayakar dagiti set kadagiti diding ti pasdek a pagpabuyaan.
Idi damo, 6,000 a tattao ti malaon ti teatro ti Epidaurus. Idi maikadua a siglo K.K.P., napalawa ti makinngato a paset tapno malaonna ti 21 pay nga intar dagiti tugaw, isu a ti bilang dagiti tugaw ket nagdagupen a nasurok a 13,000. Dagiti tugaw iti makinsango nga intar, a naireserba para kadagiti agkakatan-ok a tattao, ket naiduma iti dadduma a tugaw tangay nalabaga a bato ti materialesda ken adda pagsanggiranda.
Nakaskasdaaw nga Akostika
Agdindinamag ti teatro ti Epidaurus gapu iti nagsayaat nga akostikana. “Ti kabassitan nga uni—ti nauneg a panaganges wenno ti panangpigis iti papel—ket nalawag a mangngegan agingga iti kaudian nga intar dagiti tugaw,” kuna ti propesor ti arkeolohia a ni S. E. E. Iakovídis.
No agpasiar dagiti turista iti daytoy a teatro, adu kadakuada ti agtakder iti tengnga ti orkestra ken agdaniw, agkanta, wenno arasaasan ti gagayyemda nga agtugtugaw iti adayo ken kangatuan a tukad dagiti tugaw. Masdaawda iti naisangsangayan a pannakayallatiw ti uni iti tunggal suli daytoy dakkel nga auditorium.
Mapataud iti kasta kasayaatna nga akostika gapu iti kasla ampiteatro, simmirkulo a sukog ti teatro ti Epidaurus. Ipalagip daytoy kadatayo iti panangipalawag ni Jesus kadagiti sermonna iti rineprep a tattao kadagiti natural nga ampiteatro—masansan nga iti bakras ti katurturodan—tapno silalawag a mangngegan ti amin a tattao.—Mateo 5:1, 2; 13:1, 2.
Maysa pay, ti kinarangkis ti natukantukad a tugaw idiay Epidaurus ti mangkissay iti distansia manipud iti entablado agingga iti kangatuan nga intar. Saan a kumapsut ti uni no makadanonda kadagidiay adda iti nangatngato nga intar.
Ti umiso a distansia iti nagbabaetan dagiti intar ti maysa pay a makatulong iti kasta ti kasayaatna nga akostika. Gapu iti daytoy, agpapada ti pannakayallatiw ti isu met la a kapigsa ken kinalawag ti uni iti intero a lugar. Ti dadduma pay a makatulong ket ti panagbalandra ti uni no makadanon iti natangken, nasedsed a rabaw ti orkestra ken dagiti natukantukad a tugaw, ti nasayaat a kalidad ti nausar a marmol, ti kinaulimek ti aglawlaw, ken ti naynay a palayupoy nga aggapu iti orkestra nga agturong kadagiti agbuybuya.
Teatro—Maitutop Para iti Drama
Agsipud ta napalaus unay ti kinaannad ken kinalaing dagiti Griego idi unana iti panagaramidda kadagiti teatro a kas iti daytoy nga adda idiay Epidaurus, nalaka a mabuya ken mangngeg ti tallaong dagiti drama. Namunganay ti drama kadagiti piesta para iti kinabunga a pangselebrar iti panagaapit ken ti panagbuburas iti ubas agraman dagiti kapanunotan maipapan iti ipapatay ken pannakapabaro ti biag. Pinadayawan dagita nga aglablabes a ragragsak ni Dionysus, ti sarsarita a dios ti arak ken kinabunga. Dagitoy a pabuya ket saan laeng a nangidayaw kadagiti sarsarita a didios no di ket masansan a nangisalaysay pay kadagiti estoria. Napataud ti tallo a kangrunaan a kita ti panagestoria: trahedia, komedia, ken satiriko. Dagitoy ket sinuportaran dagiti agtuturay iti siudad, tapno ad-adda a bumileg ti pannakabalinda iti politika tangay naamirisda ti kinalatak dagidiay nga okasion.
Idi agangay, kimmapuy ti impluensia dagiti selebrasion para ken ni Dionysus ken ti kinalatak dagiti aglablabes a pabuya. Tangay agsapul dagiti agdindinamag a dramatista idi maikalima a siglo K.K.P., kas kada Aeschylus, Sophocles, ken Euripides iti baro a tema para kadagiti pabuyada, inturongda ti atensionda iti historia ken mitolohia dagiti Griego. Gapu ta sumaksaknap ken lumatlatak ti drama, masapul a maaramid dagiti dadakkel a teatro kas daydiay adda idiay Epidaurus. Ket tangay masapul a mangngeg ti tallaong ti tunggal sao iti drama—a masansan a nairaman ti nasikap a panagusar iti sasao agraman ti napartak ken nalaing a panangsungbat—kasapulan ti kasta unay a kinaannad ken kinasigo iti panagaramid kadagiti teatro.
Tunggal pabuya iti teatro ket agkasapulan iti koro (kadawyanna ket 10 agingga iti 15 a tattao) ken kadagiti aktor (saan a nasursurok ngem 3 nga agsasao a karakter iti tunggal eksena). Naawagan dagiti aktor a hy·po·kri·tai, dagidiay sumungbat iti koro. Idi agangay, nangrugin a nausar daytoy a termino a pangyasping iti manangallilaw wenno aginkukuna a tao. Inusar ti Ebanghelio ni Mateo daytoy a sao a pangdeskribir kadagiti manangallilaw nga eskriba ken Fariseo idi kaaldawan ni Jesus.—Mateo 23:13.
Ti Epidaurus ken ti Nagkauna a Drama iti Kaaldawantayo
Maipabpabuya manen ti nagkauna a drama ti Grecia idiay Epidaurus ken iti dadduma pay a lugar. Agingga idi panangrugi ti maika-20 a siglo, dagiti drama ti nagkauna a Grecia, nangnangruna dagiti trahedia, ti kangrunaan a tema ti akademiko laeng a panagadal. Ngem nanipud 1932 ken agtultuloy, idi naipasdek ti National Theater of Greece, naipatarus iti moderno a Griego ti sinurat dagiti nagkauna a mannurat iti drama.
Nanipud idi 1954, nagbalinen a tinawen a rambak ti piesta ti drama idiay Epidaurus. Tunggal kalgaw, pasangbayen ti teatro ti Epidaurus iti adu a kompania ti teatro dagiti Griego ken dagiti naggapu iti sabali a pagilian a mangipabuya kadagiti nagkauna a drama. Rinibu a turista ken managayat iti teatro ti mangpasiar iti daytoy a lugar tapno dar-ayanda dagiti moderno a pabuya a naisurat dandani 2,500 a tawenen ti napalabas.
Isu nga inton sumaganad a panagpasiarmo ditoy Grecia, maawiska a mapan idiay Epidaurus. Kalpasan a makitam ti nagdakkel a teatrona, mabalin a maibagam met ti kas iti naibaga idi ni Pausanias: ‘Awan ti arkitekto a makaartap iti kinapintas ken nagsayaat a proporsion ti teatro ti Epidaurus.’
[Kahon iti panid 13]
Teatro ken Dagiti Immuna a Kristiano
“Nagbalinkami a bubuyaen iti teatro iti lubong, ken kadagiti anghel, ken kadagiti tattao,” insurat ni apostol Pablo kadagiti Kristiano sadi Corinto nga agnanaed idi iti asideg ti Epidaurus. (1 Corinto 4:9; Hebreo 10:33) Kayatna a sawen a gapu ta naumsi ken naidadanesda, kas man la mabuybuyada iti teatro iti imatang ti tallaong iti uniberso. Idi kaaldawan ni Pablo, dagiti pabuya iti teatro ket nalatak a kita ti pagpalpaliwaan. Ngem napakdaaran dagiti immuna a Kristiano maibusor iti imoralidad ken nakaro a kinaranggas, a masansan a maipabuya kadagiti teatro idi a panawen. (Efeso 5:3-5) No dadduma, napilit dagiti Kristiano a maipan kadagiti teatro wenno arena ti Imperio ti Roma tapno agbalin a paglinglingayan, nga uray la a naipalamutda kadagiti atap nga animal.
[Dagiti ladawan iti panid 12]
Ni Sophocles
Ni Aeschylus
Ni Euripides
[Credit Line]
Dagiti Griego a dramatista: Musei Capitolini, Roma
[Picture Credit Line iti panid 11]
Impaay ti GNTO