Mabalinda a Takawen ti Pakabigbigam!

NANGRUGI a nakaawat ti maysa nga agtutubo a babai kadagiti naalas a mensahe manipud iti sumagmamano a lallaki iti answering machine ti teleponona. Kalpasanna, tineleponuan ti maysa a lalaki ket kinunana nga uman-annugot iti imoral nga awis nga inkabil daytoy nga agtutubo a babai iti Internet. Ngem awan man la ti computer-na. Medio nabayag pay bassit sakbay a naduktalanna nga adda mangus-usar iti pakabigbiganna iti cyberspace, ken agikabkabil kadagiti anunsio iti Internet. Saan la a dayta, no di ket it-ited ti dina am-ammo nga impostor ti addressna, direksion no kasano ti mapan iti pagtaenganna, ken uray pay ti pamay-an tapno maliklikan ti alarm iti balayna!

Kaaduan kadatayo ti mangtagtagilag-an iti pakabigbigantayo. Ammotayo no siasinotayo, ket mapaneknekantay dayta no kuestionarandatayo. Ngem dagiti masansan nga ar-aramatentayo nga ebidensia iti pakabigbigantayo​—ti sertipiko ti pannakayanak, numero a pakabigbigan,a lisensia iti panagmaneho, pasaporte, dagiti identification card, ken ti umasping kadagita​—ket nalakan a mapeke wenno matakaw nga uray la a timmaud ti baro a termino dayta a krimen, a dayta ti “identity theft” (panagtakaw iti pakabigbigan).

Ti Nasaknap a Panangsikap

Narikut, nagulib, ken talaga a makadadael daytoy a kita ti krimen. Pagammuan ta matakuatan laengen dagiti biktima nga adda maisingir kadakuada a dakkel a babayadan, adda suitik a nangyutang kadakuada, ken dadduma pay a panangdadael a nakausaran ti naganda. Iti dadduma a pagilian, adda linteg a mangsalsalaknib kadagiti biktima manipud iti kapilitan a panangbayadda kadagitoy, ngem mabalin nga agbanag dayta iti pannakadadael ti dayaw ken pakasarsaritaanda nga umutang.

Silalatak a paneknekan dagiti ahensia nga agipatpatungpal iti linteg, dagiti credit-industry insider, wenno dagiti propesional a makaibaga iti kasasaad ti panagutang ti maysa a tao, ken dagiti consumer group, wenno negosio a mangipapaay iti napateg a serbisio kadagiti aggatang tapno makasalimetmetda iti kuarta, a ti identity theft ti pakapukpukawan ti binilion a doliar iti kada tawen. Di masinunuo no mano ti masiksikapan babaen ti identity theft. Ti maysa kadagiti kadakkelan a problema ket adu pay a bulan ti mapalabas sakbay a matakuatan ti maysa a tao a natakawen ti pakabigbiganna. Ibaga ti dadduma nga autoridad a mangipatpatungpal iti linteg a ti identity theft ti kapartakan ti panagsaknapna a krimen idiay Estados Unidos. Naireport met ti kakasta a problema iti dadduma a pagilian.

Nakarkaro pay, ammo dagiti mannanakaw a ti panangsikap iti pakabigbigan ket narigat nga imbestigaren ken manmano a pakaidaruman. “Ibilang dagiti kriminal a saan a makaapektar dayta iti maysa a tao,” kuna ni Cheryl Smith, maysa a nasigo nga imbestigador. “Ti puntiriada ket banko wenno department store. Saanda a pampanunoten a dangran ti maysa a tao.”

Pannakabiktima ti Mismo a Naganmo

Masansan nga agusar dagiti mannanakaw iti maysa wenno ad-adu pay a napateg a personal nga impormasion, kas ti identification number (numero a pakabigbigan) wenno ti lisensia iti panagmaneho. Kalpasanna, usarenda dayta babaen ti panagpammarangda a sika, sada agaplay iti credit account a naipanagan kenka. Kasta met a kiddawenda a maipatulod dagiti papeles iti bukodda nga address. Sipapardas a gastuenda ti kaykayatda. Saanmo nga ammo ti mapaspasamak agingga nga abisuannakan dagiti ahensia a para singir.

Kasano a takawen dagitoy nasikap a tattao ti kasta a personal nga impormasion? Nakalaklaka. Masansan a mangrugi dayta babaen ti panagkolektada kadagiti personal nga impormasion a masansan nga usaren ti adu a tattao kadagiti aplikasion iti panagutang wenno telemarketer. Aramiden ti dadduma a mananggundaway ti ‘dumpster diving’​—panagsukain iti pagbasuraam tapno makakitada iti rekordmo iti banko, salda, wenno iti panagutang. Dadduma ti agala kadagiti nainaig iti negosio a surat manipud kadagiti pagikabilan iti surat wenno mailbox. Dagiti ‘shoulder surfer’ ket mannanakaw nga agar-aramat kadagiti kamera wenno largabista tapno siputanda dagiti biktimaenda a mangitalmeg iti numeroda kadagiti automated teller machine (dagiti ATM) wenno pangpubliko a telepono. Iti sumagmamano a pagilian, adu a personal nga impormasion ti magun-odan kadagiti korte, pangpubliko a dokumento, wenno iti Internet.

Panangtakawda iti Nasayaat a Reputasionmo

Apaman a naala ti mananggundaway ti identification number-mo, mabalin a kasapulan pay nga alaenna ti dadduma nga impormasion a pakabigbigam, kas iti petsa ti pannakayanakmo ken ti address ken numero ti teleponom. Babaen iti daytoy nga impormasion, ken nalabit ti peke a lisensia iti panagmaneho nga addaan iti bukodna a retrato, mabalinan nga irugi ti panagtakaw. Iti panagpammarangna a kas sika, ensigida nga iyutangannaka, iti personal man wenno babaen ti koreo. Masansan nga adda bukodna nga address, nga agkunkuna nga immakar iti pagtaenganna. Iti panagapurada nga agpautang, saan a kanayon a siertuen dagiti inspektor iti panagpautang ti impormasion wenno dagiti address.

Isu nga apaman a makalukat iti impostor iti umuna nga account, mabalin nga usarenna daytoy baro a dokumento agraman ti dadduma pay nga impormasion a pakabigbigan tapno ad-adda a mapatalgedanna ti kinamapagpiaranna. Daytoy ti ad-adda a mangpapardas iti panangsikapna. Ita, addan tsansa ti mananggundaway a bumaknang, bayat a daddadaelenna ti reputasionmo nga umutang ken ti naimbag a pakasarsaritaam.

Mabalin a narigat nga aturen ti dimmakes a pakasarsaritaan, tangay mangbusbos dayta iti adu a tiempo ken makapaupay. Naduktalan ti maysa nga abogada idiay California a ni Mari Frank a nagrigat ti kastoy idi inyutanganda iti aginggat’ $100,000. “Kasapulan idi nga agaramidak iti 90 a surat ken mangbusbosak iti 500 nga oras tapno madalusan ti pakasarsaritaak,” kinunana. “Pannakidangadang dayta para iti utang ken ti kinasimbengmo. . . . Kaaduanna, saanmo nga ammo no siasino ti agar-aramid iti dayta, ken saanda a pulos a matiliw.”

No Ania ti Aramidem

No biktimanaka ti agtatakaw iti pakabigbigan, adda sumagmamano nga addang a mabalinmo nga aramiden. Umuna iti amin, maisingasing a pakaammuam dagiti fraud division wenno ahensia a mangtamtaming iti panangsikap, kadagiti credit bureau wenno ahensia a makaammo kadagiti managutang iti lugaryo. Kalpasanna, surnadam babaen ti surat, ken kiddawem a pakaammuandaka tapno masierto dagiti sumaruno a kiddaw iti panagutang.

Sumaganad, ipulongmo iti polisia. Siguraduem nga adda kopiam a police report agsipud ta maaramatmo dayta inton pakaammuam dagiti agpapautang.

Nasken a pakaammuam met dagiti banko ken kompania ti credit card a pakitransaksionam. Uray aramaten ti mannanakaw ti sinaur nga impormasion tapno mapataud dagiti baro a credit card, nataltalgedka no agkiddawka iti baro a credit card. Kasta met a no inaramat dagiti mannanakaw ti checking ken savings account-mo, nasken a manglukatka iti baro. Kanayonanna, mabalin a nasken a manggun-odka kadagiti baro a kard iti ATM ken baro a numero a pakabigbigam.

Adda Kadi Manamnama a Solusion?

Agtitinnulong dagiti gobierno, ahensia a mangipatpatungpal iti linteg, ken institusion iti panagutang tapno malapdan ti identity theft. Iti dadduma a lugar, naipaulog dagiti linteg a mangidekdeklara a nadagsen daytoy a krimen ken adda metten dagiti naaramid a linteg a mangsalaknib iti personal nga impormasion. Naiplano payen ti dadduma nga adelantado a pamay-an. Karaman dagitoy dagiti digital fingerprint a naikabil kadagiti kard, kard ti ATM a makailasin iti lamma ti palad wenno iti timek, ti chip card (kard nga addaan iti IC) a makaidulin iti adu a personal nga impormasion a kas iti tipo ti dara ken lamma ti ramay, ken dagiti kard nga addaan pagpirmaan a saan a mabora.

Malaksid kadagita a sopistikado a pamay-an iti pananglapped, adda dagiti praktikal a maaramidam tapno masalaknibam ti bagim. (Kitaem ti kahon a “No Kasano a Masalaknibam ti Bagim iti Identity Theft.”) Babaen ti nasakbay a panagpanunot ken naannad a panagplano, mabalin a makatulongka iti panangkissay iti risgo ti identity theft!

[Footnote]

[Kahon iti panid 21]

No Kasano a Masalaknibam ti Bagim iti Identity Theft

● Itedmo laeng ti identification number-mo no talaga a kasapulan.

● Dika agitugot iti kanayonan a credit card, identification card, sertipiko ti pannakayanakmo, wenno pasaporte iti pitakam, malaksid no kasapulan.

● Pigisem iti babassit dagiti naaprobaranen nga aplikasion iti panagutang sakbay nga ibellengmo. Kasta met la ti aramidem kadagiti bank statement, babayadan iti telepono, resibo iti credit card, ken dadduma pay.

● Iyabbongmo ti imam no agusarka iti automated teller machine wenno no adda teleponuam iti adayo nga ar-aramatem ti phone card-mo. Mabalin nga umas-assibay dagiti ‘shoulder surfer’ nga addaan kadagiti largabista wenno kamera.

● Gumatangka iti makandaduan a mailbox tapno makissayan ti pannakatakaw dagiti suratmo.

● Alaem a mismo dagiti baro a tseke iti banko imbes nga ipatulodda kenka babaen ti koreo.

● Mangidulinka iti listaan wenno xerox ti amin a numero iti credit account-mo, ket idulinmo iti natalged a disso.

● Saanmo nga ibagbaga ti numero ti credit card-mo wenno dadduma pay a personal nga impormasion iti telepono malaksid no mapagpiaran ti katransaksionmo iti negosio iti dayta a kompania ken no sika ti nagtelepono.

● Ikabesam ti password-mo. Saanka a mangidulin iti naisurat a rekord dagiti password iti pitakam.

● Kanayon a mangalaka iti kopia ti credit report-mo no posible.

● Ipaikkatmo ti naganmo kadagiti listaan ti mapatulodan iti katalogo ti tagilako a tartarawidwidan dagiti ahensia nga agirepreport iti panagutang ken dagidiay agpapautang.

[Ladawan iti panid 20]

Siputan dagiti ‘shoulder surfer’ dagiti biktimaenda nga agitalmeg iti numeroda kadagiti publiko a pagteleponuan wenno kadagiti automated teller machine

[Ladawan iti panid 21]

Agsukain dagiti ‘dumpster diver’ kadagiti basura tapno takawenda dagiti personal nga impormasion