Napanan ti Amin a Danum?

Ti Cherrapunji, India ti maysa kadagiti kabasaan a lugar ditoy daga. No panagtutudo, 9,000 a milimetro a tudo ti mangrusep kadagiti turodna nga adda iti sakaanan ti Kabambantayan ti Himalaya. Ngem kasla di nakapapati a nakiddit met ti danum iti Cherrapunji.

TANGAY manmano dagiti mula a mangagsep iti danum, agayus a dagus dayta a kas met la iti panagtudona. Dua a bulan laeng kalpasan ti panagtutudo, nakidditen ti danum. Adu a tawenen ti napalabas, dineskribir ni Robin Clarke ti Cherrapunji iti librona a Water: The International Crisis, kas “ti kabasaan a desierto ditoy daga.”a

Dumna iti pagayusan ti karayan iti Cherrapunji ti ayan ti Bangladesh. Daytat’ pagilian nga aduan iti tao, nababa, ken kanayon a layusen ti danum nga agayus kadagiti kalbo a bakras ti India ken Nepal no agnepnep. Iti dadduma a tawen, dua a kakatlo iti Bangladesh ti malayus. Ngem no immes-esen ti layus, nagbassiten ti ayus ti Karayan Ganges ket matikagen ti daga. Kada tawen, sarsarangten ti nasurok a 100 a milion a tattao iti Bangladesh daytoy makadidigra a panaglayus ken panagtikag. Ti mangpakaro pay, dagiti danum ti bubon sadiay ket namulitan iti arsenic, a mabalin a nangsabidongen iti minilion a tattao.

Idiay Nukus, Uzbekistan a di unay adayo iti Aral Sea, saan nga arsenic ti parikut no di ti asin. Mapno dagiti mula a kapas iti puraw, nakersang nga asin isu a matiltil ti panagdakkelda. Agpangato ti asin nga aggapu iti din makaagsep a makin-uneg a daga. Saanen a kabbaro ti parikut a maawagan salinization wenno pannakaurnong ti asin iti daga. Uppat a ribu a tawenen ti napalabas, kimmapuy ti agrikultura ti Mesopotamia gapu iti kasta met la a parikut. Maurnong ti asin iti rabaw ti daga no kanayon a mapadanuman ken di nasayaat ti panagayus ti danum. Masapul ti ad-adu a tamnay a danum tapno nasayaat ti apit. Ngem inton agangay, awanton ti serbi ti daga kadagiti umay a kaputotan.

Napanan ti Amin a Danum?

Nakalkaldaang ta bumayakabak ti kaaduan a tudo. Saanda laeng a manglayus no di ket napartak ti panagayusda iti daga sa agturong iti baybay. Masansan nga agtudo iti dadduma a lugar, ngem manmano iti dadduma. Makaagsep ti Cherrapunji iti nasurok a 26,000 a milimetro a tudo iti 12 a bulan, ngem sumagmamano a tawen nga awan a pulos ti napigsa a tudo iti Desierto ti Atacama iti makin-amianan a Chile.

Kasta met, agnanaed ti kaaduan a tattao iti planetatayo kadagiti lugar a bassit ti danum. Kas pagarigan, manmano ti tattao nga agnanaed kadagiti tropikal a lugar ti Africa ken Abagatan nga America a sadiay masansan ti panagtudona. Agayus manipud iti dakkel a Karayan Amazon ti 15 a porsiento iti tinawen a tudo iti intero a lubong nga agturong iti Taaw Atlantico. Ngem gapu ta bassit ti tao iti dayta a lugar, nagbassit la a danum ti usaren dagiti tattao. Iti kasumbangirna, agarup 60 a milion ti agin-indeg idiay Egipto, a sadiay bassit laeng ti tudo, ket dandani amin a danum a kasapulanda masapul nga aggapu iti maat-atiananen a Karayan Nilo.

Iti napalabas nga adun a tawen, awan ti nakaro a parikut a tumaud kadagita a nagdudumaan ti suplay a danum. Sigun iti maysa a surbey, idi 1950, awan ti rehion ditoy daga a nakapasar iti bassit wenno nakabasbassit a suplay a danum. Ngem nagbalbaliwen dagidi a panawen a kaadu ti danum. Kadagiti natikag a rehion iti Amianan nga Africa ken Sentral nga Asia, kakapullo laengen iti danum a magun-odan idi 1950 ti magun-odan ita ti tunggal tao.

Adda pay dadduma a makagapu nga immadu ti kasapulan a danum, malaksid iti iyaadu ti populasion ken ti manmano a panagtudona kadagiti aduan tao a lugar. Iti lubong iti kaaldawantayo, ti nasayaat a suplay ti danum kakuykuyogna ti idudur-as ken kinawadwad.

Ti Umad-adu a Panagkasapulan iti Danum

No agnanaedka iti industrialisado a pagilian, nalabit nadlawmo a nagadu ti paktoria iti aglawlaw dagiti dadakkel a karayan. Simple ti makagapu. Kasapulan ti industria ti danum tapno mapataud ti dandani amin a banag, manipud computer agingga iti ipit ti papel. Nakaad-adu met a danum ti mausar iti panangproseso iti taraon. Kanayon a kasapulan dagiti planta ti koriente ti adu a danum, isu nga adda dagitoy iti igid dagiti dan-aw wenno karayan.

Ad-adu pay a danum ti kasapulan ti agrikultura. Iti adu a lugar, mabalin a manmano nga agtudo isu a di manamnama a nawadwad ti apit. Dayta ti gapuna a ti padanum ti kasla nasayaat a solusion tapno mapakan ti mabisin a planeta. Gapu iti panagpannuray kadagiti napadanuman a mula, usaren ti agrikultura ti kaaduan a suplay ti danum a tamnay.

Maysa pay, immadu ti danum nga usaren dagiti pamilia iti kada aldaw. Bayat ti dekada 1990, ti nakaskasdaaw a 900 a milion a kabbaro nga agnanaed iti siudad kasapulanda ti nasayaat a sanitasion ken nadalus a danum. Kadagiti dadakkel a siudad, saanen nga umdas dagiti gagangay a pagtaudan ti danum, kas kadagiti karayan ken bubon. Kas pagarigan, ti siudad ti Mexico ket masapul a mangibomba iti danum babaen kadagiti tubo nga aggapu iti kaadayo a 125 a kilometro, a bumallasiw iti tapaw dagiti bantay a 1,200 a metro ti kangatoda iti ngatuen ti siudad. Ti kasasaad, kuna ni Dieter Kraemer iti reportna iti Water: The Life-Giving Source, ket “kaasping ti maysa a kurita; rummuar dagiti gamatna iti siudad tapno makaala iti danum.”

Gapuna, ad-adu a danum ti kasapulan ti industria, agrikultura, ken dagiti siudad. Ket maipapaay ti agdama a kasapulanda, babaen ti panangala kadagiti reserba ti planeta​—ti danum iti uneg ti daga. Dagiti aquifer ti maysa kadagiti kangrunaan a pagurnongan ti daga iti danum a tamnay. Ngem maatianan dagitoy. Dagita a deposito ti danum ket kas kadagiti kuarta iti banko. Di mabalin nga agtultuloy a mangiruarka no bassit ti depositom. Inton agangay, apitemto dagiti epekto ti inaramidmo.

Umiso ken Di Umiso a Panangusar iti Danum iti Uneg ti Daga

Ti danum iti uneg ti daga isu ti suplay a danum a sakduentayo no agkalitayo iti bubon. Pattapattaen ti report ti United Nations Children’s Fund a Groundwater: The Invisible and Endangered Resource nga aggapu ditoy ti kagudua iti danum a mausar dagiti pamilia ken iti panagpadanum kadagiti mula. Tangay nalaklaka a marugitan ti danum iti rabaw ti daga ngem ti danum iti uneg ti daga, dayta met ti mangipaay iti kaaduan a danum nga inumentayo, agpadpada kadagiti siudad ken iti probinsia. No kalkalainganna ti mairuar, kanayon nga agtalinaed ti suplay, ta kanayon a pabaruen ti tudo nga in-inut nga umagsep kadagitoy a pagurnongan iti danum. Ngem adun a dekada nga ad-adu nga amang a danum ti iruruar ti sangatauan ngem ti gagangay a panagubbog ti danum.

Ti resulta ket immuneg unayen ti danum, ken nagastos unayen wenno din praktikal ti agkali tapno madanon dayta. No maatianan ti bubon, madidigra ti ekonomia ken ti tattao. Mapaspasamaken dagita a didigra idiay India. Makapadanag ti masanguanan, tangay ti panangpataud iti taraon ti sangabilion a tattao nga agnanaed iti sentral a kapanagan ti China ken India ket agpannuray iti danum a naurnong iti uneg ti daga.

Lalo pay a bumassit ti suplay a danum iti uneg ti daga no marugitan. Dagiti abuno ti agrikultura, ibleng ti tao ken animal, ken dagiti kemikal iti industria umag-agsepda iti daga a mailaok iti danum iti uneg ti daga. “No mamulitan ti aquifer, mabayag, nangina, ken imposible pay ketdi nga iremedio,” inlawlawag ti report nga impablaak ti World Meteorological Organization. “Ti nabannayat a pannakaagsep dagiti mangrugit a banag ket naawaganen ‘naorasan a kemikal a bomba.’ Pagpeggadenna ti sangatauan.”

Ti maudi nga agsupadi a kasasaad ket mabalin a dadaelen ti danum a rummuar kadagiti aquifer ti daga a nairanta a padanumanna. Umad-adu ti asin iti kaaduan a mapadpadanuman a daga kadagiti natikag ken manmano a matuduan a pagilian iti lubong. Idiay India ken Estados Unidos​—dua kadagiti kangrunaan a pagilian a pagtataudan ti taraon iti lubong​—25 a porsiento iti mapadpadanuman a daga ti nakaron ti pannakadadaelna.

No Dika Sayangen, Dika Maibusan

Iti laksid dagiti pakarigatan, saan unay a nakalkaldaang ti kasasaad ti planeta no nasayaat ti pannakausar ti napateg a danumna. Ti di nasayaat a panagpadanum masansan a mangsayang ti 60 a porsiento a danum sakbay a mapadanumanna dagiti mula. Ti ad-adu a magapuanan​—nga agusar kadagiti agdama a teknolohia​—maksayanna iti kagudua ti danum nga usaren ti industria. Ken mabalin a maksayan iti 30 a porsiento uray ti danum nga usaren dagiti siudad no matarimaan a dagus dagiti agtedted a tubo.

Tapno makaekonomiatayo ti danum, masapul nga adda tarigagay ken pamay-antayo a mangaramid iti dayta. Adda kadi pangnamnamaan a makaekonomiatayo iti napateg a danum ti planetatayo nga agpaay kadagiti masanguanan a kaputotan? Sungbatan ti maudi nga artikulotayo dagitoy a saludsod.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

MASAPUL TI DANUM TAPNO AGANDAR TI LUBONG

Dandani amin a proseso ti industria ket agusar iti adu a danum.

◼ Tapno mapataud ti maysa a tonelada nga asero, mabusbos ti 280 a tonelada a danum.

◼ Masapul ti 700 a kilo a danum tapno mapataud ti maysa a kilo a papel (no di usaren manen ti paktoria ti danum).

◼ Tapno makaaramid iti gagangay a kotse, ti agpatpataud ket agusar iti danum a mamin-50 iti kadagsen ti kotse.

Kasta met la ti kaadu ti danum nga usaren ti agrikultura, nangnangruna no mataraken dagiti animal kadagiti manmano a matuduan a rehion iti daga.

◼ Tapno mapataud ti maysa a kilo nga steak nga agtaud iti karne ti baka ti California, masapul ti 2,500 a galon a danum.

◼ Ti panangproseso iti maysa la a manok sapulenna ti di kumurang a pito a galon a danum.

[Graph/Dagiti Ladawan iti panid 8]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

PAKAUSARAN TI DANUM?

Agrikultura 65%

Industria 25%

Dagiti pamilia 10%

[Dagiti ladawan iti panid 9]

Masayang ti minilion a galon a danum gapu kadagiti naperdi a kangrunaan a tubo ken gripo a nabaybay-an nga agtedted

[Credit Line]

AP Photo/Richard Drew