Nadumaduma a Langa ti Roma

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA

“Pagarupek nga addaanen ni Romulus [ti nangibangon iti Roma idi 753 K.K.P. sigun iti sarsarita] iti nadibinuan a pamalatpatan idi punganay a dumtengto ti aldaw a ti siudad ket pagturayan ken pagsaadan ti nabileg nga imperio.”​—CICERO, ROMANO NGA ORADOR KEN ESTADISTA, IDI UMUNA A SIGLO K.K.P.

KAS iti dadduma a siudad nga adun a milenio ti pakasaritaanna, nadumaduma ti langa ti Roma, ket bayat ti panaglabas dagiti siglo, nakaibati dagitoy iti impluensiada. Kayatmo kadi a makita dagitoy? Itan ti umiso a tiempo, nangruna no naawiska a tumabuno iti maysa kadagiti kombension dagiti Saksi ni Jehova a maangay inton Agosto 10-12, 2001, iti Roma, Bari, Turin, ken Milan.

Ngem ania a paset ti Roma ti kayatmo a makita? Adda ti kadaanan a Roma, Roma nga inturayan ti presidente wenno republika, ken Roma nga inturayan ti emperador wenno imperio. Iti nabibiit pay, adda ti Roma idi Edad Media, Roma idi Renaissance, ti baroque wenno naarte a Roma, ken kamaudiananna ti moderno a Roma. Kas pananggupgop, adda ti Roma nga iturayan ti papa, ti Roma ti kadawyan a tattao, ken ti Roma dagiti natatan-ok. Iti sadinoman a lugar iti daytoy a siudad, adda dagiti pagsidsiddaawan.

Ti Kadaanan a Siudad

Ti kabayaganen kadagiti pagindegan, ti purok dagiti kalapaw idi Panawen ti Landok, ket nabatad a nabayagen a naaramid sakbay pay ti maikawalo a siglo K.K.P., iti katurturodan ti Roma iti aglawlaw ti kinurukor idi ti mabalin a ballasiwen a paset ti nagkauna a karayan Tiber. Kadagidi a tiempo, nalaka nga ilasin dagiti nangato a disso iti aglawlaw ti siudad, ta makuna a naibangon dayta iti pito a turod​—Quirinal, Viminal, Esquiline, Caelian, Aventine, Palatine, ken Capitoline. Agingga ita, adda dadduma a lugar iti siudad nga agnagan kadagitoy.

No kayatmo ti agpasiar ditoy Roma, dika liplipatan ti mangitugot iti umiso a mangigiya a libro ken mapa. Maaddaanka iti pamalatpatan iti mabalin a nakita idi ti maysa a Romano agarup 2,000 a tawen ti napalabasen.

Agpasiartayo iti Forum

“Ti Forum ti sentro ti napolitikaan, nakomersialan, ken hudisial a panagbiag iti kadaanan a Roma,” kuna ti maysa a mangigiya a libro. Adda iti Via dei Fori Imperiali ti kangrunaan a ruangan daytoy a lugar. Makapanka sadiay babaen ti Metro ken sumagmamano a bus.

Karaman ti Colosseum kadagiti kalatakan a pakailasinan daytoy a lugar, a maawagan met kas Ampiteatro ni Flavian, simbolo ti imperio idi a tiempo. Ag-48 a metro ti kangatona, a katupag ti moderno a pasdek a 16 ti kadsaaranna. Agarup 190 a metro ti kaatiddogna ket agarup 155 a metro ti kalawana. Gapu ta addaan 80 a ruangan, adda pagtugawan ti 55,000 nga agbuya! Daytat’ impaaramid ni Emperador Vespasian idi tawen 72 K.P. Panunotem dayta no agtakderka iti dennana. No la koma agsao dagiti diding . . .

Sigun kadagiti natakuatan, nairingpas ti ampiteatro gapu iti samsam nga inserrek ti buyot ti Roma iti siudad kalpasan ti naballigi a pananggubatda iti Judea, a nagtungpal iti pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P. (Mateo 24:1, 2; Lucas 21:5, 6) Adun a siglo a nausar daytoy nga ampiteatro a pagbuyaan kadagiti naranggas a panaglalaban dagiti gladiador. Maisupadi iti ammo ti adu, nupay kasta, agparang nga awan dagiti Kristiano a napapatay ditoy kas martir.a

Adda iti asideg ti Colosseum ti Arko ni Tito, a naibangon tapno rambakan dayta a panagballigi. Iti uneg ti arko makitam dagiti eksena ti naballigi a prosesion, a naiparada dagiti kautibo a Judio ken dagiti sagrado nga alikamen a naggapu iti templo. Nalabit nagna dagiti Judio a limmabas iti mismo a lugar a nakaibangonan ti arko!

Ti Pantheon ti sabali pay a nalatak a nagkauna a monumento a nakaskasdaaw ken nagsayaat ti pannakaitalimengna. Daytoy ket dati a templo dagiti pagano a naidedikar iti amin a didiosen; ita maysa daytan a simbaan dagiti Katoliko. Daytoy nga obra maestra ti inhenieria a Romano idi 118-128 K.P. ket dinisenio ni Emperador Hadrian (76-138 C.E.), a nalatak gapu iti pader a sarikedkedna idiay amianan nga Inglatera. Agpada a 43.4 a metro ti kangato ken diametro ti nagtimbukel a patakder.

Magutugottayo a mangpanunot iti napalabas gapu iti Circus Maximus, ti Palatine Hill, ken ti dadduma pay a lugar ken monumento. Kas pammalagip iti kinadaeg ken kinadayag ti maikanem a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia, adda pay laeng iti nadumaduma a paset ti siudad dagiti nagkauna nga obelisk wenno poste nga in-inut a tumirad ken nakitikitan a kolumna, kas iti Trajan ken Marcus Aurelius.

Ti Roma Idi Panawen Dagiti Apostol

Nupay sinukatan ti apostata a Kakristianuan ti Kristianidad idi panawen dagiti apostol, masimudaag pay laeng iti Roma dagiti napasamak iti panagbiag dagiti immuna a Kristiano. Kas pagarigan, no pasiarem ti Appian Way, saan kadi a malagiptayo ti salaysay ni apostol Pablo a kinuyog dagiti Kristiano a kakabsatna agingga iti siudad? (Aramid 28:14-16) Ngem masapul nga agannadtayo a ditay mamati iti aniaman a ditayon agimtuod. Maysa a pagarigan, iti asideg ti Forum adda maawagan Mamertine Prison, a nakaibaludan kano idi ni apostol Pedro. Ngem awan ti pammaneknek iti Biblia a nakagteng ni Pedro iti siudad.

No addakan iti Appian Way, mabalin a kayatmo a bisitaen dagiti nalatak a katakomba​—sumagmamano a kilometro nga usok iti uneg ti daga a nagserbi a pagitaneman. Ipakita dagiti natakuatan a mainaig iti panagdayaw kadagiti natay ken martir ken dagiti ideya maipapan iti di ipapatay ti kararua a dagiti nagusar kadagitoy a nagkauna a sementerio ket saan idin a pudno a mangan-annurot kadagiti orihinal a pannursuro ni Jesus.b

No Kasano a Binalbaliwan ti Renaissance ti Roma

Nanipud idi Renaissance (maika-14 agingga iti maika-16 a siglo), nagbalbaliw unay ti Roma gapu iti rumangrang-ay a pannakabalin ken pannakaidayaw ti papa. Naayaban dagiti artist, arkitekto, ken artesano iti pagtaengan ti papa. Ni Michelangelo ti maysa kadagiti kalatakan. Naitalimeng idiay Vatican City ti dadduma kadagiti obra maestrana. Dagiti kalatakan ket ti “The Last Judgment” nga adda iti Sistine Chapel ken ti lamina nga inaramidna iti bobida ti kapilia, a makita no sumrekka iti Vatican Museum. Nakadidillaw ta ti “The Last Judgment” dina iladawan ti purgatorio.

Ti estatua ni Moises nga adda iti Church of St. Peter in Chains iti Roma, ti sabali pay nga obra ni Michelangelo. Makita met ti impluensiana iti adu a babassit a detalye ti arte iti St. Peter’s Basilica. Addaan daytoy a simbaan iti sumagmamano nga obra maestra, agraman ti kitikit ni Michelangelo a “Pietà.” Iladawan daytoy ti natay a Kristo a saksakruyen ti inana.

Ti paginteresan dagiti Saksi ni Jehova ket aglaon ti basilica iti adu a patarus ti Hebreo a Tetragrammaton, a mangirepresentar iti nadibinuan a nagan a Jehova. Birokem dayta iti monumento ti nakaitabonan ni Clement XIII ken iti Chapel of the Presentation wenno ti Kapilia a nangiparangan ni Maria ken maladaga a Jesus.

Naranga a Baroque a Roma

Ti nakadidillaw unay a langa ti Roma ket mabalin a daydiay ipaay ti siudad a baroque. Ti estilo a baroque “ket nalawa ken napnuan kadagiti nakangayngayed a detalye,” kuna ti maysa nga encyclopedia. Nagparang dayta idi arinunos ti maika-16 a siglo, ket idi maika-18 a siglo, ti di unay nangayed nga estilo a rococo ti nagbalinen nga estilo ti arte. Ti inaramid ni Bernini a monumento ni Papa Alexander VII nga adda iti St. Peter, ti maysa a nalatak a baroque. Ni Bernini ti artist a paborito ti papa. Binalbaliwanna ti langa dagiti simbaan, palasio, estatua, ken burayok iti Roma. Kitaem ti piazza (plasa) iti sanguanan ti St. Peter’s Basilica, a nalikmut kadagiti naranga a kolonada ni Bernini, wenno ti Piazza del Popolo, a “mangbukel iti nadaeg nga agpapareho ti rukodna a masungad a sala nga agturong iti sentro ti Roma.” Makita dagiti estilo a Baroque ken estilo ni Bernini iti amin a lugar! Siguraduem a makitam dagiti kinapintas ti Burayok ti Trevi wenno dagiti burayok iti Piazza Navona, kas iti Fontana dei Fiumi (Burayok ti Uppat a Karayan) ni Bernini ken ti Fontana del Moro (Burayok Dagiti Moor).

Ti Moderno a Siudad

Iti kaaldawantayo, manmanon dagiti baro nga ideya maipapan iti pannakabalbaliw ti langa ti siudad. Ti naudi a kangrunaan a proyekto ket naaramid idi dekada 1930, idi naibangon ti Esposizione Universale di Roma (E.U.R.). Nairanta dayta a mangidayaw iti Fascismo idi nagturay ni Mussolini.

Iti kaaldawantayo, panggep dagiti administrador iti siudad nga italimeng ken ilalaen dagiti agkakapateg a pakasaritaan ken naarte a historikal a pasdek ti Roma, a saan laeng a matagiragsak kadagiti kalsada ken plasa no di ket iti nasurok a 100 a museo iti siudad. Ngem sakbay nga agpasiarka kadagiti museo, monumento, ken arkeolohikal a lugar, nalabit nainsiriban no ammuem ti oras ti pananglukatda babaen ti panangsukimatmo kadagiti umiso a lugarda iti Internet wenno iti libro a mangigiya iti panagbiahe.

Nupay nalatak a lugar ti Roma gapu iti Vatican, daytat’ ayan met ti nadumaduma a relihion. Adda sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova ken maysa nga Assembly Hall ditoy. Iti siudad, adda dandani 10,000 a Saksi nga agtataripnong iti 130 a kongregasion ken grupo. Ang-angayenda dagiti gimongda iti 12 a lenguahe, malaksid pay iti Italiano. Maabrasaka iti aniaman a Sala del Regno (Kingdom Hall).

Isu nga aniaman kadagiti nadumaduma a langa ti Roma ti kayatmo a bisitaen, awisendaka nga umay agsipud ta, kas insurat ti autor nga Aleman a ni Johann Wolfgang von Goethe, “ditoy laeng Roma a maammuan ti maysa a tao ti maipapan iti Roma.”

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 18, 19]

BARI​—Kumaribuso a Kabesera ti Apulia

TI Apulia ket maysa a rehion nga adda iti “mukod” ti arig “bota” nga Italia. (Kitaem ti mapa iti panid 14.) Nalatak dayta gapu kadagiti lana ti olibo ken arakna. Ti Bari ti kabeserana a siudad, nga agarup 350,000 ti populasionna. Mapapati nga addan ti siudad sakbay pay ti tiempo dagiti Romano. Adda idi tiempo nga inturayan dayta dagiti Griego. Dagiti Romano a nangsakup iti rehion idi maikapat a siglo K.K.P., inawaganda ti siudad a Barium ket pinagbalinda a municipium, wenno pagindegan dagiti umili a Romano isu a tinaginayonna ti agwaywayas a turayna.

Nanipud idi tiempo ti immuna a Krusada (1096 K.P.), nagbalin a napateg ti Bari para kadagiti dalan nga agturong iti Daya. Nagbalin met a sangladan a pagrubuatan ti adu a barko dagiti Krusado.

Siudad ti “Santa Claus”?

Mainaig unay kadagiti historikal a pasamak ti kapatgan a monumento ti Bari. Ti Basilica di San Nicola ket maysa a pasdek a nainaig a nangnangruna iti pakasaritaan ti Bari. Ti obispo iti Myra, a maysa a siudad iti Asia Minor, idi maikapat a siglo K.P., ti mapagsusupiatan kano a Nicola. Idi un-unana, napagsinnukat dagiti detalye ti biagna iti detalye ti biag ti sabali a klerigo a kanagnaganna, a nagbiag idi maikanem a siglo. Isu nga agsasabali ti nagtaudan dagiti sariugma maipapan iti daytoy a tao. Maysa kadagiti adu a sariugma ti nangawag iti daytoy a Nicola, a mangsalsalaknib kadagiti ubbing agsipud ta pinagungarna kano ti tallo nga ubbing a rinangrangkay ken inartem ti nadangkes nga agay-aywan iti maysa a pagdagusan! Isu a di pakasdaawan nga idi Edad Media, nagsaknap ti di nainkasuratan a panagdayaw iti daytoy a tao ket limmatak unay dagiti relikiana.

Sigun iti libro a Puglia-Dal Gargano al Salento, ni Nicola, a pagaammo iti Latin a kas Sanctus Nicolaus, ket “nagbalin a Santa Claus kadagiti pagilian iti amianan iti Alps ken kalpasanna iti Amianan nga America; imbes a kapa ti obispo ti suotna, nakasuot iti burboran a sutana, ket nagbalin a kasla bonete ti bassit a kallugongna, ket ti santo nagbalin a lakay a naparabur ken imingan iti puraw, nga addaan iti bay-on a napno kadagiti regalo.” Adtoyen ni Santa Claus!c

Adda pay dadduma a makapainteres a monumento iti siudad, ngem para kadagiti Saksi ni Jehova, ti nangnangruna a makapainteres a pasdek ket ti Church of the Holy Trinity and Saints Cosma and Damiano, a naibangon idi dekada 1960. Ti apse wenno medio sirkulo a pasetna ket addaan mosaik a lamina a mangiladawan iti Tetragrammaton.

Nakakitaka Kadin iti Trullo?

Din masapul nga agbiaheka iti adayo unay manipud Bari tapno makakitaka ti adu a makapainteres a pagpasiaran. Idiay Alberobello, agarup 55 a kilometro iti abagatan a daya ti Bari, adda dagiti nalatak a trullo. Karkarna ti sukog dagitoy puraw a pasdek a kasla nabalinsuek nga apa ti atepda. Naawaganda idi a nalalagda a tolda ken karkarna a kiosko a naibangon iti tengnga ti kakaykaywan. Nabangon dagitoy babaen kadagiti nagtutuon a bato nga awanan palitada. Kasla nakapuy ken peligroso pay ketdi ti pannakaibangon dagiti trullo, ngem nakalaglagdada. Adu kadagitoy ti sinigsiglon ti kapautda. Nagsayaat met ti insulasionda, isu a nalamiis dagitoy no kalgaw ken naimeng no kalam-ekna.

No kaay-ayom ti agretrato, nalabit kayatmo a retratuen ti makakayaw a Castel del Monte, agarup 40 a kilometro iti laud ti Bari. Daytat’ rinugian nga imbangon dagiti Norman idi maika-12 a siglo. Kas kunaen ti maysa a mangigiya a libro, “artapanna amin a dadduma a kastilio a nainaig ken Frederick II. Daytat’ maysa met kadagiti kasopistikaduan a di narelihiosuan a pasdek idi Edad Media.” Daytat’ deskribiren ti libro a kas “sagwawalo ti kuartona a dua a kadsaaran nga agpada ti geometrikal nga arkitekturana.” Adda walo a torre a naisilpo iti walo a suli ti kastilio. Maikari a pasiaren.

Agarup 1,600 a Saksi ni Jehova ken adu a gagayyem ti aggigimong iti 18 a kongregasion idiay Bari. Sigagagarda amin nga agur-uray a mangabrasa iti adu a sangaili iti Kombension Distrito ti 2001 a napauluan “Dagiti Mannursuro iti Sao ti Dios” a maangay iti siudad ti San Nicola Stadium.

[Footnote]

[Dagiti Ladawan]

Tetragrammaton iti Church of the Holy Trinity ken da San Cosma ken Damiano

Ti pagpasiaran

Castel del Monte

Dagiti trullo idiay Alberobello

[Mapa iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

ROMA

BARI

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 14]

Arko ni Tito, nga addaan kitikit a mangiladawan iti pannakasamsam ti templo ti Jerusalem

[Ladawan iti panid 14]

Ti Colosseum

[Ladawan iti panid 15]

Kolumna ni Marcus Aurelius

[Ladawan iti panid 15]

Ti Appian Way

[Ladawan iti panid 15]

Ti Pantheon, dati a templo ti amin a didiosen dagiti pagano ngem simbaan itan dagiti Katoliko

[Ladawan iti panid 16]

Detalye ti “The Last Judgment” ni Michelangelo iti Sistine Chapel

[Ladawan iti panid 16, 17]

Burayok ti Uppat a Karayan ni Bernini

[Ladawan iti panid 17]

Sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova

[Ladawan iti panid 17]

Burayok ti Trevi

[Ladawan iti panid 17]

Sigun iti sariugma, da Romulus ken Remus a nangbangon kano idi iti Roma ket pinasuso ti kabaian a lobo