Post-traumatic Stress​—Ania Dayta?

ADU a tawenen ti napalabas, maad-adal ti post-traumatic stress disorder (PTSD) a mainaig a nangnangruna kadagiti beterano a soldado.a Iti kaaldawantayo, adun ti nagbaliwanna. Din kasapulan nga agsoldadoka tapno maaddaanka iti PTSD. Basta masapul laeng a nalasatam ti maysa a makadidigra a pasamak.

Dayta ket mabalin nga aniaman a pasamak. Mabalin a gubat, gandat a pannakarames agraman pannakaaksidente iti lugan. Kastoy ti kuna ti dokumento a mangted impormasion manipud iti National Center for PTSD, idiay Estados Unidos: “Tapno madayagnos ti maysa a tao nga addaan iti (PTSD), masapul a naipasango ti indibidual iti makadidigra a pasamak.” Ket daytoy a pasamak “masapul nga aktual wenno pangta a PISIKAL a pannakadangran wenno pannakaraut.”

Kastoy ti kuna ni Jane a nadakamat iti napalabas nga artikulo: “Naammuak a ti kellaat a panagaligaget paaduenna ti dadduma a hormone, ket dagitoy ti mangpasalukag kadagiti sentidom maipapan iti peggad. Gagangay a bumassit dagiti hormone no awanen ti peggad, ngem kadagiti addaan iti PTSD, adu latta dagitoy.” Nalpasen ti pasamak, ngem pampanunoten latta ni Jane dagidiay a makapakullayaw a kanito, kas iti agab-abang a di mangikankano iti pakaammo a mapapanawen.

No nalasatam ti didigra ket mapaspasaram dagiti umasping nga epektona, nasken a mabigbigmo a saan a siksika ti kasta. Iti libro nga insuratna maipapan iti panangrames, inlawlawag ti autor a ni Linda E. Ledray a ti PTSD “ket normal a reaksion dagiti nasalun-at ti panunotda a nakapasar iti makapakullayaw a kasasaad a dida makontrol.”

Kaskasdi, dina kayat a sawen a no normal ti PTSD, amin a nadidigra ket maaddaan iti kasta. Kastoy ti kuna ni Ledray: “Naammuan iti panagadal idi 1992 a maysa a lawas kalpasan ti pannakarames, 94 a porsiento kadagiti naadal a nakalasat ti naaddaan kadagiti gagangay a sintoma ti PTSD ket sangapulo ket dua a lawas kalpasanna, 47 a porsiento ti addaan pay laeng kadagiti sintoma. Limapulo a porsiento kadagiti babbai nga adda iti Sexual Assault Resource Service idiay Minneapolis idi 1993 ti naibilang nga addaan iti PTSD makatawen kalpasan ti pannakaramesda.”

Ipalgak dagita a bilang a gagangay ti PTSD, ad-adda a gagangay ngem iti pagarup ti kaaduan a tattao. Ket agsagaba ti amin a kita ti tao, kalpasan ti adu a nadumaduma nga insidente. Kuna dagiti autor a da Alexander C. McFarlane ken Lars Weisaeth: “Ipakita dagiti nabiit pay a panagadal nga iti panawen ti kappia, masansan nga adda dagiti makadidigra a mapasamak kadagiti sibilian, agraman kadagiti soldado ken biktima ti gubat, ket adu a nakalasat kadagita a masansan a pasamak ti naaddaan iti PTSD.” Iti dadduma a tattao, dagiti pamay-an ti pannakaagasda wenno pannakaatake ti pusoda ti makagapu a rimsua kadakuada ti PTSD.

“Gagangay unayen a sakit ti PTSD,” kuna dagiti naadaw iti ngato nga autor. Kunada pay: “Sigun iti awan pilpilienna a pannakasurbey ti 1,245 nga agtutubo nga Americano, 23 a porsiento ti nabiktima iti pisikal wenno seksual a panangraut, ken nasaksianda ti pannakaranggas ti sabsabali. Maysa kadagiti lima a nadidigra nga agtutubo ti naaddaan iti PTSD. Ipakita daytoy a gistay 1.07 a milion kadagiti tin-edyer iti E.U. ti agdama nga addaan iti PTSD.”

No umiso ti bilang, ipasimudaagna nga adu a tin-edyer ti agsagsagaba iti maysa laeng a pagilian! Ania ti maitulong kadagita a tattao, agraman ti minilion a sabsabali pay nga agsagsagaba iti intero a lubong?

Ania ti Maitulong?

No patiem a mabalin nga agsagabaka wenno ti am-ammom iti PTSD, adtoy ti sumagmamano a singasing.

Ikagumaam a taginayonen ti naespirituan nga aramid. “Kanayon a tumabunoak kadagiti gimong iti Kingdom Hall iti lugarmi,” kuna ni Jane. “Uray no diak maisentro ti panunotko iti maibagbaga, ammok a sadiay ti kayat ni Jehova a Dios a papanak. Naayat unay ken makapabileg dagidiay adda iti kongregasion, ket napateg ken pagyamanak unay ti impakitada nga ayat ken panangipateg kaniak bayat ti intero a nakarigatak.” Kuna pay ni Jane: “Natulongannak met ti panangbasak kadagiti salmo. Iti dadduma a pamay-an, ti kararag dagiti naparigat kasla iyebkasda dagiti riknak. No diak maikararag ti kayatko, ibagak lattan ti ‘Amen.’”

Paregtaem ti agsagsagaba. No adda ay-ayatem a makalagip iti makadidigra a pasamak, bigbigem koma a saan nga agar-arte wenno dina igaggagara ti agtignay a kasta. Gapu ta malmalday, madanagan, wenno makapungtot, mabalin a dina maipangag ti panagreggetmo a tumulong. Ngem dika sumuko! Kas kuna ti Biblia, “ti pudno a kadua agayat iti isuamin a tiempo, ken ti kabsat a mayanak no adda rigat.”​—Proverbio 17:17.

Masapul a bigbigen ken liklikan ti agsagsagaba dagiti di nainsiriban a pamay-an ti panangdaer a lalo a makadangran. Mairaman kadagitoy ti panagusar kadagiti maiparit a droga ken nalabes a panaginum iti arak. Nupay mabalin a temporario a makabang-ar ti arak ken droga, inton agangay pakaruenna laeng ti kasasaad. Gagangay a dagitoy ti pakaigapuan ti panangiputong iti bagi iti kagimongan, iyiikay kadagiti tattao a mayat a tumulong, naynay a panagtrabaho, di magawidan a panagpungtot, nalabes a pannangan wenno di pannangan, wenno dadduma pay a pagannayasan a mangdangran iti bagi.

Agkonsultaka iti nalaing a doktor. Mabalin a ti agsagsagaba ket awanan met iti PTSD, ngem no adda man, adda dagiti epektibo a panangagas.b No adda doktor a tumultulong kenka, agpudnoka kenkuana ket agpatulongka a mangdaer iti aniaman a kababalin a nadakamat iti ngato.

Laglagipem: Masansan nga umuna a maimbagan dagiti pisikal a sugat, ngem iti adu a wagas ket madangran ti bagi, panunot, ken rikna dagiti addaan iti PTSD. Salaysayen ti sumaganad nga artikulo ti dadduma pay a pamay-an a mabalin nga aramiden ti agsagsagaba ken dagidiay kakaduana a makatulong iti proseso ti iyiimbag ken salaysayenna met ti namnama ti amin nga addaan iti post-traumatic shock.

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Dagiti Sintoma ti Post-traumatic Stress

Adu a nakalasat iti makadidigra a kasasaad ti makalagip manen iti dayta. Daytat’ gagangay a di makontrol wenno malipatan dagiti nakalasat. Mairaman kadagiti epekto ti:

• Kanayon a pannakalagip iti makadidigra a pasamak​—rikna a mapaspasamak manen dayta

• Nakabutbuteng a tagtagainep ken pannakabatibat

• Naglaka a pannakakigtot kadagiti napigsa nga uni wenno iti di ninamnama nga immasideg iti likudan

• Panagpigerger ken panagling-et

• Panagkebbakebba ti barukong wenno marigatan nga aganges

• Pannakaburibor no makakita, makangeg, makarikna, wenno makaraman kadagiti mangipalagip iti makadidigra a pasamak

• Panagdanag wenno panagbuteng​—rikna a napeggad manen ti sasaaden

• Di magawidan a panagaligaget gapu ta kellaat nga agdanag, agpungtot, wenno maupay kadagiti mangipalagip iti makadidigra a pasamak

• Marigatan a mangipamaysa iti panunot wenno agpanunot a naimbag

• Marigatan a maturog wenno marnekan

• Nalaka a masinga ken kanayon a mangsipsiput iti peggad

• Di panangikankano wenno pannakabibineg

• Marigatan nga agayat wenno agragsak

• Marikna a karkarna wenno kasla di agpayso ti aglawlaw

• Di maragsakan kadagiti banag a makaparagsak idi

• Di pannakalagip kadagiti napateg a paset ti makadidigra a pasamak

• Pannakarikna a naisina iti lubong iti aglawlawna ken iti mapaspasamak kadagitoy

[Dagiti ladawan iti panid 5]

Mabalin a tumaud ti PTSD gapu iti nadumaduma a makadidigra a pasamak