Makagunggona a Panagsikor, Makadangran a Panagsikor

“Yantangay ti panagsikor ket saan nga espesipiko a panagtignay ti bagi iti aniaman a pakasapulan, kanayon a maipasidongtay amin iti panagsikor.”​—Dr. Hans Selye.

TAPNO makapagtokar ti biolinista, masapul a nairteng dagiti kuerdas ti instrumentona​—ngem kalalainganna laeng. No nairteng unay, mapugsatda. Ngem no nalukay unay dagiti kuerdas, awan a pulos ti mapataudda nga uni. Ti umiso a kinairteng adda iti nagbaetan dagiti dua a nalabes.

Umasping dayta iti panagsikor. Ti nalabes makadangran, kas nakitatayon. Ngem no ngay awan a pulos ti panagsikor? Nupay kasla makaawis ti panangmatmat, iti kinapudnona masapulmo ti agsikor​—ngem kalalainganna laeng. Kas pagarigan, panunotem a bayat a bumalballasiwka iti kalsada, kellaat a nadlawmo a nakaparpartak nga umadani kenka ti maysa a kotse. Ti panagsikor tignayennaka nga aglisi a dagus tapno dika madangran!

Ngem ti panagsikor saan laeng a kasapulan no tiempo ti emerhensia. Masapulmo met ti panagsikor tapno mairingpasmo dagiti inaldaw a trabahom. Datay amin maipasidongtayo iti kalalainganna a panagsikor iti amin a tiempo. ‘Maliklikam laeng ti panagsikor no matayka,’ kuna ni Dr. Hans Selye. Innayonna pay nga awan ti kaipapanan ti sasao nga “isut’ masikoran” a kas met iti ebkas nga “isut’ aggurigor.” “Ti talaga a kayattayo a sawen kadagita a sasao,” kuna ni Selye, “ket nalabes a panagsikor wenno nangato a temperatura ti bagi.” Iti kastoy a kaipapanan, ti panagpalpaliwa masapulna met ti panagsikor, kasta met ti pannaturog, tangay masapul nga agtultuloy nga agbitik ti pusom ken agandar dagiti baram.

Tallo a Kita ti Panagsikor

No kasano nga adda nadumaduma a kinakaro ti panagsikor, adda met nadumaduma a kita.

Ti nasaem a panagsikor tumaud gapu iti pakarigatan iti inaldaw a panagbiag. Masansan a dayta ramanenna dagiti di makaay-ayo a kasasaad a masapul a marisut. Tangay maiparna ken temporario laeng dagitoy, gagangay a madaeran ti panagsikor. Siempre, adda dagidiay agsasaruno nga agsagaba iti rigat​—kinapudnona, ti pannakariribuk kasla paseten ti personalidadda. Mabalin a kontrolen uray pay ti kastoy a nasaem a panagsikor. Nupay kasta, ti agsagsagaba mabalin a dina kayat ti agbalbaliw, agingga a mabigbigna ti epekto ti nariribuk nga estilo ti panagbiagna kenkuana ken kadagidiay adda iti aglawlawna.

Nupay temporario ti nasaem a panagsikor, napaut ti nakaro unay a panagsikor. Ti agsagsagaba dina maipamuspusan ti makapasikor a kasasaad, dayta man ket pakarigatan gapu iti kinapanglaw wenno ti panagladingit gapu iti malalais a trabaho​—wenno kinaawan ti trabaho. Tumaud met ti nakaro unay a panagsikor gapu kadagiti agtultuloy a parikut ti pamilia. Makapasikor met ti panangaywan iti baldado a kabagian. Aniaman ti pakaigapuanna, ti nakaro unay a panagsikor inaldaw, linawas, binulan a paksuyanna ti biktimana. “Ti pannakairuam dagiti tattao iti dayta ti kadaksan a banag iti nakaro unay a panagsikor,” kuna ti libro a nangsalaysay iti tema. “Madlaw a dagus dagiti tattao ti nasaem a panagsikor gapu ta kabbaro a mapadasanda dayta; dida ikankano ti nakaro unay a panagsikor gapu ta nabayagen, pagaammodan, ken no dadduma, nairuamdan.”

Ti makariribuk a panagsikor ket epekto ti manglapunos a trahedia, kas iti pannakarames, aksidente, wenno natural a didigra. Adu kadagiti beterano iti gubat ken dagiti nakalasat iti kampo konsentrasion ti agsagsagaba iti kastoy a kita ti panagsikor. Mabalin a mairaman kadagiti sintoma ti makariribuk a panagsikor dagiti nabatad a pannakalagip iti riribuk, uray adu a tawenen ti napalabas, agraman ti nakaro a kinasensitibo kadagiti saan a nakaro a pasamak. No dadduma matakkuatan a ti agsagsagaba addaan iti makuna a post-traumatic stress disorder (PTSD). Kitaenyo ti kahon iti ngato.

Nalaka Unay nga Agsikor

Kunaen ti dadduma a ti wagas ti panagtignaytayo iti sidong ti panagsikor itatta agpannuray a nangnangruna iti kinakaro ken kita ti panagsikor a napadasantayo iti napalabas. Kunaenda a dagiti makariribuk a pasamak pudno a baliwanda ti kemikal a “panagandar” ti utek, a mamagbalin iti tao a nalaklaka nga agsikor iti masanguanan. Kas pagarigan, iti panagadal kadagiti 556 a beterano ti Gubat Sangalubongan II, natakkuatan ni Dr. Lawrence Brass a maminwalo a daras nga agpeggad iti istrok dagidiay naibalud gapu iti gubat ngem dagidiay saan a naibalud​—uray no 50 a tawenen ti napalabas kalpasan ti immuna a pannakariribuk. “Masikoranda unay iti panagbalinda a POW [balud gapu iti gubat] ta binaliwanna ti panangsaranget dagitoy a tattao iti panagsikor iti masanguanan​—pinagbalinna ida a nalaka unay nga agsikor.”

Dagiti makapasikor a pasamak a napasaran iti kinaubing saan koma a mayaleng-aleng, kuna dagiti eksperto, ta dagitoy dakkel ti epektoda. “Saan a maipadoktor ti kaaduan nga ubbing nga agsagsagaba iti pannakariribuk,” kuna ni Dr. Jean King. “Mapagballigianda ti parikut, ituloyda ti panagbiagda, ket kalpasan ti adu a tawen umaydanto kamaudiananna iti opisinami, nga agsagsagaba iti panagleddaang wenno sakit ti puso.” Usigem, kas pagarigan, ti pannakariribuk gapu iti ipapatay ti maysa a naganak. “Ti kasta ti kinakarona a panagdanag a mapasamak no ubingka pay mabalin a balbaliwanna a naan-anay ti panagandar ti utek,” kuna ni Dr. King, “a mamagbalin iti dayta a di unay makabael a mangtaming iti inaldaw a panagsikor.”

Siempre, ti pamay-an ti panangsaranget ti maysa a tao iti panagsikor agpannuray met iti adu a banag, agraman ti pisikal a kasasaadna ken dagiti tulong a magun-odanna tapno madaeranna dagiti makapasikor a pasamak. Nupay kasta, aniaman ti pakaigapuanna, madaeran ti panagsikor. Mabalin a saan a nalaka daytoy. Kuna ni Dr. Rachel Yehuda: “Ti panangibaga iti nalaka unay nga agsikor a basta ag-relaks ket kas iti panangibaga iti di makaturturog a basta maturog.” Nupay kasta, ad-adu pay ti maaramid ti tao tapno maksayan ti panagsikor, kas ipakita ti sumaganad nga artikulo.

[Kahon iti panid 7]

Panagsikor iti Trabaho​—“Mapaspasamak iti Sangalubongan”

Kuna ti maysa a report ti United Nations: “Ti panagsikor nagbalin a maysa kadagiti kakaruan a parikut ti salun-at iti maika-20 a siglo.” Nakadidillaw ti kaaddana iti pagtrabahuan.

• Ti bilang dagiti agtartrabaho iti gobierno idiay Australia nga agkiddaw a mabayadanda gapu iti panagsikor ngimmato iti 90 porsiento iti las-ud laeng ti tallo a tawen.

• Impalgak ti maysa a surbey idiay Francia nga 64 porsiento kadagiti nars ken 61 porsiento kadagiti mannursuro ti agkuna a mariribukanda iti makapasikor nga aglawlaw iti lugar a pagtartrabahuanda.

• Makagasto ti Estados Unidos iti napattapatta a $200 bilion iti tinawen kadagiti mainaig-panagsikor a sakit. Makuna a mainaig iti panagsikor ti napattapatta a 75 agingga iti 85 porsiento kadagiti amin nga aksidente iti industria.

• Iti adu a pagilian, ad-adda a masikoran dagiti babbai ngem dagiti lallaki, a mabalin a maigapu iti panangtamingda iti ad-adu a rebbengen iti pagtaengan ken iti trabaho.

Pudno a ti panagsikor iti trabaho, “mapaspasamak iti sangalubongan,” kas kunaen ti report ti UN.

[Kahon iti panid 8]

PTSD​—Normal a Reaksion iti Abnormal a Kapadasan

‘Tallo a bulan kalpasan a nadungpar ti kotsemi, diak pay laeng maisardeng ti agsangit, wenno diak makaturog iti rabii. Maamakak pay a pumanaw iti balay.’​—Louise.

AGSAGSAGABA ni Louise iti post-traumatic stress disorder (PTSD), maysa a makapakapuy nga an-annayen a mailasin babaen iti agsublisubli ken makariro a pannakalagip wenno pannakatagtagainep iti makariribuk a pasamak. Ti tao nga addaan iti PTSD nalaka met a makmaklaat ken nasiput. Kas pagarigan, estoriaen ti eksperto iti sakit ti isip a ni Michael Davis ti maipapan iti maysa a beterano idiay Vietnam nga idi kaaldawan ti kasarna dagus a nagtaray a naglemmeng iti kasamekan idi nangngegna ti uni ti pumutputok a lugan. “Rumbeng nga adda koma dagiti amin a pakakitaan iti aglawlaw a nangibaga kenkuana a nasayaat ti isuamin,” kuna ni Davis. “Agnanaeden idiay Estados Unidos iti napalabas a 25 a tawen, saan nga idiay Vietnam; . . . naka-tuxedo iti puraw, saan a nakapatig. Ngem idi nangngegna dayta a kasasaad ti aglawlaw, naglemmeng.”

Ti pannakariribuk iti paggugubatan ket maysa laeng kadagiti pakaigapuan iti PTSD. Sigun iti The Harvard Mental Health Letter, ti sakit tumaud gapu iti aniaman a “pasamak wenno agsasaruno a pasamak a pakairamanan ti aktual wenno pangta nga ipapatay wenno napeggad a pannakadangran wenno pangta iti pisikal a kinatarnaw. Nalabit dayta ket natural a didigra, aksidente, wenno aramid ti tao: layus, uram, ginggined, pannakaidungpar ti kotse, panangbomba, panagpipinnaltog, panangtutuok, panangkumaw, panangraut, pannakarames, wenno panangabuso ti ubing.” Ti basta pannakasaksi iti makariribuk a pasamak wenno pannakaammo iti dayta​—nalabit babaen iti detalyado a pannakaestoria wenno kadagiti ladawan​—mabalin a tignayenna dagiti sintoma ti PTSD, nangnangruna no dagiti nairaman a tattao ket miembro ti pamilia wenno nasinged a gagayyem.

Siempre, nagduduma ti reaksion dagiti tattao iti pannakariribuk. “Kaaduan kadagiti tattao a makapadas iti makariribuk a pasamak dida makapataud kadagiti nakaro a sikiatriko a sintoma, ket uray adda dagiti sintoma, saan met a kanayon nga agtungpal iti PTSD,” ilawlawag ti The Harvard Mental Health Letter. Dagidiay ngay ti panagsikorda agtungpal iti PTSD? Inton agangay, kabaelanton ti dadduma a kontrolen dagiti rikna a mainaig iti pakariribukan ket mabang-aranda. Dadduma ti agtultuloy a mangsaranget iti pannakalagipda iti makariribuk a pasamak iti adu a tawen kalpasan a napasamak dayta.

Iti aniaman a pamay-an, dagidiay agsagaba iti PTSD​—ken dagidiay agtarigagay a tumulong kadakuada​—masapul a laglagipenda a masapul ti anus iti panagimbag. Balakadan ti Biblia dagiti Kristiano nga ‘agsaoda iti makaliwliwa kadagiti malmaldaang a kararua’ ken ‘maaddaanda iti mabayag a panagitured iti isuamin.’ (1 Tesalonica 5:14) Para ken Louise, a naadaw iti pangrugian, limmabas ti lima a bulan sakbay a nabaelanna manen ti agmaneho iti kotse. “Nupay rumangrang-ayak,” kinunana uppat a tawen kalpasan ti aksidente, “ti panagmaneho saanen a pulos a makaay-ayo kaniak a kas idi. Daytat’ kasapulan nga aramidek, isu nga ar-aramidek. Ngem adun ti rinang-ayak nanipud idi tiempo nga awan maaramidak kalpasan ti aksidente.”

[Ladawan iti panid 9]

Adu nga agop-opisina ti masikoran

[Ladawan iti panid 9]

Saan nga amin a panagsikor ket makadangran kenka