Ti Likido a Balitok iti Mediteraneo

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPANIA

“Sigud a berde ti kolorko. Idi agangay, ngimmisitak. Kalpasanna, siaannad a pinespesdak. Kamaudiananna, pinagbalindak a nasudi a balitok.”​—Nagkauna a burburtia dagiti Espaniol.

NUPAY sigud a berde, ngumisit ken sumileng ti bunga ti olibo apaman a maluom iti puonna. Ngem iti uneg ti naluomen a bunga, adda “balitok” nga agur-uray ket no mapespes dayta, tumbog ti bimmalitok a likido. Rinibu a tawenen a maidasdasar dayta a likido kadagiti lamisaan dagiti agnanaed kadagiti pagilian iti aglawlaw ti Mediteraneo. Ti likido a balitok nga isu ti lana ti olibo ket maipatpateg a produkto ti kayo nga olibo. Nakaad-adu ti nakamula a kayo ti olibo iti deppaar ti katurturodan manipud Portugal agingga idiay Siria.

Nananam ken makapasalun-at ti lana dagitoy narangpaya a kayo. Para kadagiti agnanaed iti aglawlaw ti Mediteraneo, awan sabali a kaipapanan ti “lana” no di ti “lana ti olibo.” Kinapudnona, ti Espaniol a sao para iti “lana” ket aceite, a nagtaud iti Arabe a sao nga azzáyt, a “tubbog ti olibo” ti literal a kaipapananna. Dayta a lana ket isu a mismo ti puro a tubbog ti napespes a bunga ti olibo. Yantangay ti lana ti olibo ket saan a kasapulan a manayonan iti aniaman a substansia wenno din kasapulan a maipasidong iti aniaman a kemikal a proseso, agtalinaed ngarud dagiti natural a kalidadna, agraman ti raman ken ayamuomna.

Di Maartapan a Likido a Balitok

Sigun iti historiador a ni Erla Zwingle, ti lana ti olibo ket “nabayagen a maipatpateg kas taraon, panggangat, pangarun, pagsapsapo, ken maus-usar kadagiti narelihiosuan a seremonia.” Kinunana pay nga iti kaaldawantayo, “ti bimmalitok a likido ti bunga ti olibo ket kaskasdi a di maartapan kadagiti amin a lana.” Nupay rinibu a tawenen ti napalabas, kaskasdi a saan pay a nabalbaliwan ti simple a proseso ti panagala iti lana ti olibo. Umuna, dagiti sanga ti puon ti olibo ket aprasen dagiti para buras tapno agtinnag dagiti bunga sadanto urnongen dagita. Maderder ken mapespes dagiti sibubukel a bunga ti olibo agraman dagiti bukelna. Sumaganad, maikkat dagiti ngula. Kamaudiananna, maisina ti timpaw a lana manipud iti danum iti tangke a nakaikargaanna ket mabalinen nga usaren.a

Nadumaduma ti klase ti lana ti olibo a kas iti arak. Iti intero a lubong, binilion a puon ti olibo ti maay-aywanan.b Dagiti eksperto iti panagmula, pinaglalasinda ti nasurok nga 680 a nadumaduma a kita ti olibo. Malaksid iti nadumaduma a kakikitada, ti kita ti daga, ti klima, ti tiempo ti pannakaburasda (manipud Nobiembre agingga iti Pebrero) ken proseso ti panagala iti tubbogda ket adda epektona iti naisangsangayan a nanam, kolor, ken ayamuom ti lana. Sigun kadagiti independiente a gunglo dagiti propesional a manangkilatis iti raman, ti nadumaduma a lana ket mabalin a nasam-it, nakanannanam, kasla raman ti prutas, wenno naimas. Siertuen dagiti manangkilatis iti raman a kanayon a de kalidad ti lana a mailako.

Ti klima kadagiti pagilian iti aglawlaw ti Mediteraneo ket maibagay unay iti panagmula kadagiti kayo nga olibo. Gapuna, agarup a 95 a porsiento kadagiti amin a lana ti olibo a mapataud iti lubong ket aggapu kadagita a lugar. Dagiti biahero makitada dagiti kaolibuan iti katurturodan ti Espania, Grecia, Italia, Morocco, Portugal, Siria, Tunisia, ken Turkey. Kinapudnona, ti nawadwad nga ipapaay ti olibo ket mabalin a maibilang kas ti “likido a balitok iti Mediteraneo.”

Makapasalun-at a Ramen ti Taraon Dagiti Taga-Mediteraneo

Sinigsiglon nga us-usaren dagiti taga-Mediteraneo ti lana ti olibo tapno ad-adda nga umimas dagiti adu a kadawyan a putaheda. Mabalin nga usaren dayta a pagprito, pangyuper iti ikan wenno karne, ken pangtimpla iti taraon. “Sigurado la ketdi a nasayaat ti maysa a produkto nga 4,000 a tawenen a maus-usar,” kinuna ti batido a paraluto a ni José García Marín, kas pangdeskribirna iti kinapateg ti lana ti olibo iti panagluto dagiti Espaniol. Kinunana pay: “Iti kallabes a tawen, napasayaat met ti kalidad daytoy a nananam a likido, gapu iti naannad a pamay-an ti panangpataud kadagiti produkto.”

Nabayagen a nadlaw dagiti managsirarak a naisangsangayan ti kinasalun-at dagiti kanayon a mangmangan kadagiti kadawyan a taraon dagiti taga-Mediteraneo.c Itay nabiit, nangorganisar dagiti nutrisionista iti Internasional a Komperensia Maipapan iti Makapasalun-at nga Epekto ti Puro a Lana ti Olibo. Sigun kadagiti panagsirarakda, ti taraon dagiti taga-Mediteraneo a pakairamanan ti lana ti olibo ket makatulong iti nasalsalun-at ken napapaut a biag. Ti taraon a nabaknang iti puro a lana ti olibo ket mabalin a makatulong a mangpabassit iti posibilidad a tumaud ti sakit iti puso ken kanser. Kinuna dagiti eksperto a no idilig “kadagiti agnanaed kadagiti pagilian iti Makin-amianan a Europa, basbassit ti bilang dagiti addaan iti kanser iti amin a pagilian a dagiti umilida ket mangmangan kadagiti kadawyan a taraon dagiti taga-Mediteraneo . . . a ti kangrunaan a pagtataudan ti mantekada ket ti puro a lana ti olibo.”

Mabalin nga adu ti makagapu iti dayta a pagimbaganna iti salun-at. Ti maysa ket ti kinaadu ti oleic acid (agingga iti 80 a porsiento) iti lana ti olibo, a mangpasayaat iti sistema iti panagrikus ti dara. Yantangay saan met a maipasidong iti kemikal a proseso ken saan a malaokan iti aniaman a preserbatibo, kaipapananna nga agtalinaed iti lana ti olibo dagiti bitamina, taba a marunaw, ken dadduma pay a natural a ramen ti naluomen a bunga ti olibo.

Gapu ta aduan iti antioxidant dagiti babassit a sangkapna kas iti bitamina E ken polyphenols (aromatic compounds), ti lana ti olibo ket mangsalaknib ken mangpasalun-at met iti kudil. Gapuna, gagangay a maus-usar dayta kadagiti kosmetiko, losion, shampoo, ken sabon. Dagiti nagkauna a Griego ken Romano ket agus-usarda iti lana ti olibo a nalaokan iti adu a yerba tapno pagdalus ken pangpalamuyot iti kudilda. Idi maikanem a siglo, dagiti Pranses nga artesano rinugianda ti nagaramid kadagiti sabon manipud iti lana ti olibo sada linaokan iti dapo a naggapu kadagiti mula iti baybay.

Ti Lana ti Olibo idi Panawen ti Biblia

Idi panawen ti Biblia, nasaknap ti pannakausar ti lana ti olibo kas taraon, kosmetiko, panggangat, pangarun, ken agas, agraman iti dadduma pay a panggep. Nasurok a 250 a daras a tinukoy ti Biblia ti lana ti olibo a dinakamatna a kas lana a mismo wenno kas kangrunaan a ramen dagiti bangbanglo.

Silalawag nga impakita ti Biblia ti kinapateg ti lana ti olibo iti biag ti maysa nga ordinario a pamilia dagiti Israelita. Dayta ti kangrunaan a paset ti taraonda, ken ti kinawadwadna ket maysa a pagilasinan ti kinabaknang. (Joel 2:24) Agpadpada nga agus-usar idi dagiti lallaki ken babbai iti lana ti olibo kas losionda. Ni Ruth ket ‘nagsapsapo iti lana’ sakbay a nakiam-ammo ken Boaz. (Ruth 3:3) Kalpasan ti pito nga aldaw a panagayunar ni Ari David, ‘bimmangon manipud iti daga ket nagbuggo ket sinapsapuanna ti bagina iti lana ket sinukatanna dagiti kagayna ket immay iti balay ni Jehova.’​—2 Samuel 12:20.

Dagiti nagkauna a pagsilawan ket agpannuray iti mapangnamnamaan a suplay ti lana ti olibo. (Mateo 25:1-12) Ti “puro, nadingpil a lana ti olibo” ket nausar a panggangat iti tabernakulo iti let-ang. (Levitico 24:2) Idi panawen ni Ari Solomon, ti lana ti olibo ket nagbalin a napateg a tagilako iti pannakinegosio iti nadumaduma a nasion. (1 Ar-ari 5:10, 11) Dagiti propeta ket nangpulot kadagiti ari babaen iti dayta a lana. (1 Samuel 10:1) Impakita met dagiti naasi a bumalay ti kinamanangsangailida babaen ti panangsapsapoda iti ulo dagiti bisitada babaen iti dayta a lana. (Lucas 7:44-46) Ti lana ken arak ti inusar ti manangtulong a Samaritano iti ilustrasion ni Jesus a pangagas kadagiti sugat ti maysa a nakabkabil a lalaki.​—Lucas 10:33, 34.

Iti Biblia, ti makapabang-ar a balakad ken liwliwa ket mayarig iti lana gapu ta maus-usar dayta kas agas iti nagadu a lugar. Kastoy ti insurat ti Kristiano nga adalan a ni Santiago: “Adda aya asinoman a masaksakit kadakayo? Ayabanna koma dagiti lallakay iti kongregasion, ket ikararaganda koma, nga isu sapsapuanda iti lana iti nagan ni Jehova. Ket ti kararag ti pammati paimbagennanto ti addaan sagubanit, ket isu ibangonto ni Jehova.”​—Santiago 5:14, 15.

Manayon a kinabaknang ti ipapaay ti kayo nga olibo. Iti kada tawen iti adun a siglo, tallo agingga iti uppat a litro ti lana ti maipaay ti maysa a kayo ti olibo iti makinkukua iti dayta! Adtoy ti sigurado maipapan iti dayta: Dayta a likido a balitok ket mabalin a mangpasalun-at kadatayo, pangsapsapo iti kudiltayo, ken mangpaimas iti taraontayo.

[Footnotes]

[Kahon iti panid 19]

Ti Nasken a Maammuam Maipapan iti Lana ti Olibo

◼ Ti makapasalun-at a kalidadna ket agpaut agingga iti 18 a bulan.

◼ Mapukaw ti sustansiana no malawagan, isu a ti lana ket nasken a maidulin iti nalamiis ken nasipnget a lugar.

◼ Maminsan laeng a mausar ti lana ti olibo iti panagprito tapno saan a mapukaw dagiti antioxidant-na.

◼ Tapno magunggonaantayo a naan-anay kadagiti makapasalun-at a kalidad ti lana ti olibo, isingasing dagiti nutrisionista a masapul nga agusartayo iti dayta inggat’ tungpal biagtayo.

◼ Dagiti makapasalun-at a pagimbagan ti lana ti olibo ket ad-adda a makagunggona no mausar dayta kas kangrunaan a ramen iti taraon dagiti taga-Mediteraneo, a kas kadagiti ikan, natnateng, bukbukel ken prutas.

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Tradisional a Proseso ti Panagala iti Lana ti Olibo

Aprasen dagiti trabahador ti sangsanga tapno maburasda ti bunga ti olibo

Dagiti gilingan a bato ti mangderder kadagiti bunga ti olibo

Daytoy a kadaanan a makina ti maus-usar idi a mangisina iti lana manipud kadagiti ngula

Agayusen ti lana iti moderno a pagpespesan

[Credit Line]

Gilingan ken makina: Museo del Olivar y el Aceite de Baena

[Ladawan iti panid 18]

Ngato: Ginasut a tawen ti kabayagnan a kaolibuan

[Ladawan iti panid 18]

Kannawan: Nagkauna a pagsilawan a nakausaran ti lana ti olibo

[Credit Line]

Pagsilawan: Museo del Olivar y el Aceite de Baena

[Ladawan iti panid 18]

Makinkannawan unay: Ti pangngarig maipapan iti 10 a babbalasang agraman dagiti pagsilawanda