Kayo Kadi a Talaga Dayta?

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA

KASLA naisalsalumina ken nalaad pay ketdi dagiti kayo a boab iti Australia agsipud ta kasla naiparabaw laeng ti nalukmeg ken arimbukelen a puonda iti natikag a daga. Gapu ta awan bulbulong dagiti nataenganen a boab no kalgaw, kasda la karkarna a parsua nga addaan kadagiti gamat a nakatudo iti langit, imbes nga aglanglangada koma a kas kaykayo. Sigun iti maysa nga estoria dagiti Aborigine, ti kayo a boab ket nailunod isu a nakabalinsuek!

No naganusda pay, narapis ken napintas dagita a kayo. Ngem bayat nga agmatmataenganda, agbalinen a nalukmeg, kasla naderder, ken nabusingar ti maris dapuen a puonda. Dagiti boab ket “kasda la masakit,” insurat ti eksplorador a ni George Grey idi 1837. Apay a nagpaiduma dagiti boab iti kaaduan a kayo, ken apay a maipatpateg dayta ken kaay-ayo dagiti agnanaed kadagiti nasulinek a lugar, agraman dagiti Aborigine?

Nasaysayaat no Ab-ababa

Dagiti kayo a boab ket gagangay nga agbiag idiay Africa, Madagascar, ken makin-amianan a laud nga Australia. Nupay kaaduan a pagilian ket pinanagananda dagita iti baobab, nabayagen a boab ti awag dagiti Australiano iti dayta. Sigun kadagiti naangaw a lumugar, kaay-ayo dagiti Katutubo a paababaen dagiti nagan agsipud ta dida kayat a napaut ti panagsaoda amangan ta makatilmonda kadagiti agkaratayab nga insekto iti aglawlawda. Dayta ti gapuna a pinaababada ti nagan a baobab iti boab, ket nagbalinen dayta kas gagangay a paset ti bokabularioda.

Dagiti boab ket maawagan met a kayo dagiti natay nga utot. Apay? Ngamin, no kitaem iti pangadaywen, dagiti agtiltillayon a bunga nga addaan bukbukel ket umasping kadagiti natay nga utot a nakabitin babaen kadagiti ipusda. Kasta met a no madadael ken malungsot dagiti sabongda, agat-natay nga utot ti angotda. Ngem dagita a sabong ket dadakkel, puraw, ken nabanglo no nalangtoda.

Nadisenio nga Agbiag iti Kapupudotan ken Kalalamiisan a Lugar

Agbiag dagiti boab iti nasulinek a rehion ti Kimberley iti Makinlaud nga Australia ken iti kabangibangna nga estado a Northern Territory. Kalgaw ken matutudo a pasaray nepnep ti agsinsinnublat a paniempo kadagita a lugar.

Agdinamag ti kinaandur dagiti boab. Masansan nga agbiagda iti adu a siglo. “Uray no mauram dayta a kayo, wenno naan-anay a mauklapan, masansan nga agbiag latta dayta, ket kalpasan a makaungar, agtultuloy a dumakkel,” kinuna ti maysa a pisiologo dagiti mula a ni D. A. Hearne.a Kinunana pay: “Nupay naan-anayen a nadadael, kaskasdi a makaungar pay laeng ti boab ken agtultuloy ti gagangay a panagdakkelna.” Adda boab a naikahon ken agur-uray a maibiahe iti ballasiw taaw. Yantangay determinado nga agbiag, inruarna dagiti ramutna kadagiti giwang iti kahon agingga a kimpet dagita iti daga iti sirokna!

Masansan a nataytayag dagiti boab ngem kadagiti kayo iti aglawlawda gapu ta agtubo dagitoy iti nabato a tukok ti waig, iti bimmato a rangrangkis, wenno iti patag a kadaratan. Iti Kimberley Plateau, dadduma a boab ket agtayag iti 25 a metro wenno nasursurok pay ken dandani agpapada ti rukod ti sirkumperensia ti puonda.

Danum ti makagapu no apay a nakadakdakkel ti boab. Kas iti espongha, ti kayo a boab ket nalukneng, aduan iti ammurat, ken makaagsep iti adu a danum. Kalpasan a naupran gapu iti nepnep, ti puon ti boab ket bumlad ngem in-inut nga agsubli iti dati a kadakkelna bayat ti kalgaw.

Kabayatan ti nakaro a tiempo ti lam-ek, agbiag ti dadduma a kayo babaen ti panagregreg ti bulbulongda no otonio. Ngem agregreg dagiti bulong ti boab kabayatan ti napaut a kalgaw. Iti arinunos ti kalgaw, agsabongen ken nagpartak ti panagsaringitna. Gapu iti dayta a makitada a pakaammo nga asidegen ti panagtutudo, dagiti lumugar masansan nga awaganda ti boab kas ti mula a kalendario.

Iti laeng rabii ti panagukrad dagiti sabong ti boab nga agpaut laeng dayta iti sumagmamano nga oras sadanto mangrugin a malaylay apaman a sumingisingen ti init. Agbalin a dadakkel a nues dagiti matangkenan a bungana ket agbirri inton matnag isu a dagiti bukbukelda ket maiwaras iti daga.

Kayo ti Biag

Nabayagen nga ipatpateg dagiti Aborigine idiay Kimberley ti bukbukel, bulbulong, tutot, ken ramramut ti boab kas napateg a gubuayan iti taraon. Sakbay a kumriitda, naimas a kanen ti nalukneng ken puraw a pannakabagas dagiti bukelna. No tikag, ngalngalen dagiti Aborigine ti naammurat a kayo ti boab agraman dagiti ramutna, a pakagun-odanda iti napateg a tubbog. No matutudo, makasarakda no dadduma iti danum a naurnong iti lungog ti kayo ken iti pamuon dagiti sangana.

Idi 1856, dagiti miembro ti ekspedision ni Augustus Gregory a napan idiay Kimberley Plateau ket nagsakit iti scurvy (sakit a maigapu iti kurang a bitamina C), isu a nagangerda iti nues ti boab sada pinagbalin a “naimas a palaman.” Gapu ta nabaknang iti bitamina C, naagasan idi agangay ti sakit dagita a lallaki.

Mangipalgak iti Napalabas

Iti napalabas, dagiti boab ket nausar a pagsuratan iti mensahe dagiti Aborigine ken Europeo. Idi 1820, ti para surbey a bapor a Mermaid ket simmanglad iti kosta ti Kimberley tapno matarimaan. Kas panagtulnogna iti bilin ti Admiral a mangibati iti dadduma nga ebidensia a talaga a simmangladda sadiay, nangyukit ni Captain Phillip Parker King iti sasao a “HMC Mermaid 1820” iti puon ti maysa a dakkel a boab.

Iti daydi a tiempo, ti Mermaid Tree, kas naipanagan iti dayta ket addaan iti sirkumperensia a 8.8 a metro. Ita ti rukod ti aglawlaw ti puonna ket nasuroken a 12.2 a metro. Nupay saan unayen a nalawag a mabasa, ti nayukit iti dayta ket pakalaglagipan kadagidiay a nagkauna nga eksplorador. Makita pay laeng agingga ita dagiti mensahe a nauneg ti pannakayukitna iti dadduma kadagiti nabayagen a puon ti boab ken dagita ti paspasiaren dagiti turista manipud iti intero a lubong.

Idi simmangpet dagiti Europeo idiay Kimberley Plateau tapno agnaedda sadiay, dagiti nagdadakkel a boab ti nagbalin a karatula, pagmimitingan, ken pagkampuanda kadagiti dida kabesado a lugar. Dagiti agdaldaliasat nga agtartaraken kadagiti baka paginanaenda dagiti pinangen a bakada iti sirok dagiti boab a nasuratan iti nagnagan a kas iti Oriental Hotel, Club Hotel, wenno Royal Hotel.

Idi a dagiti bumusbusor nga Aborigine ket tinakawda ti barangay ti Aleman a ni August Lucanus a napan nakipagnaed kadakuada idi 1886, ti kakaduana a nagdaliasat pinagnada ti 100 a kilometro agingga iti ili ti Wyndham. Kapilitan a linasatda ti waig ken karayan nga aduan iti buaya. Idi agangay, insurat ni Lucanus a naammuanna agraman ti kakaduana manipud iti diary ti maysa a nagkauna nga eksplorador no “sadino ti nangikalian [ti eksplorador] kadagiti pagkarpintero a remienta.” Inkalina dagita “iti sirok ti dakkel a kayo a boab, a nakaikitikitan dagiti umuna a letra ti naganna. Dayta a kayo ket masarakan idiay asideg ti Pitt Springs.” Nakaskasdaaw ta dayta a kayo agraman dagiti remienta ti eksplorador ket nasarakan ni Lucanus ken dagiti kakaduana. Kalpasanna, “pinukanda ti dakkel ken nasayaat a kayo a boab,” sada nagaramid iti barangay iti las-ud ti lima nga aldaw. Mayat met ti panagtapawna isu a sitatalged a nakaawidda.

Ti dua kadagiti kalatakan a kayo a boab ket ti maawagan iti Derby ken Wyndham Prison Trees, nga agpadpada a naipasurot iti nagan dagiti kabangibang nga ili. Sigun iti sarsarita, patien ti adu a dagitoy a nakungkongan a nagdadakkel a kayo a ti tunggal maysa ket makaanay a pagyanan ti sumagmamano a tattao ket nausar a pagbaludan idi maika-19 a siglo. Nupay kasta, pagduaduaan ti dadduma a moderno a historiador dagita a sarsarita. Kaskasdi, dagita a kayo ket nakaskasdaaw nga ispesimen ken kaay-ayo a pasiaren dagiti turista.

Arte ti Boab

Adda idi tiempo a nangikitikit dagiti tattao kadagiti ladawan ken mensahe kadagiti puon dagiti boab. Ngem itan, dagiti artist nga agnanaed kadagiti nasulinek a lugar iyal-alikakada dagita a kayo ket ipakpakatda laengen dagiti paglainganda babaen ti panangdisenioda iti sukog itlog a nues ti boab nga umatiddog agingga iti 25 a sentimetro ken umakaba ti diametrona agingga iti 15 a sentimetro.

No nakapurosen ti lumugar nga artist iti maitutop a nues, isu ket agusaren iti kampit a mangikitikit kadagiti detalyado a ladawan iti kimmayumanggi nga ukis dayta.

Ti kaaduan nga ikitikitda ket dagiti animal iti dayta a lugar, eksena ti panaganup dagiti Aborigine, agraman iti rupa ken bagi ti tattao. Dagiti nadisenio a produkto ket masansan nga ur-urnongen dagiti kolektor. Ti dadduma pay a gumatgatang kadagita ket dagiti turista ken dagiti addaan tiendaan kadagita a lugar.

Agpayso a ti boab ket saan a kas iti kinangayed ti narra, saan a kas iti kinapintas ti saleng, wenno saan a kas iti kinarangpaya ti akasia. Ngem gapu iti naisangsangayan a pannakaparsuana, daytoy a naandur a mula ket napateg a gameng iti nasulinek a luglugar ken pakaidayawan ti Namarsua, ken nalabit maysa a pagilasinan nga isu ket managpakatawa.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 17]

Iti rabii ti panagukrad dagiti sabong sadanto malaylay kalpasan laeng ti sumagmamano nga oras

[Ladawan iti panid 18]

Ti nues ti boab a nakitikitan iti ladawan ti frilled lizard