KAYKAYO

[Heb., ʽets; Gr., denʹdron].

Ti kasta unay a panagdudumaduma ti klima iti Palestina ken iti kabangibang a dagdaga pinagbalinna a posible ti panagtubo ti adu a nadumaduma a kita ti kaykayo, manipud kadagiti sedro ti Libano agingga kadagiti palma a datiles ti Jerico ken kadagiti kayo a retama ti desierto. Agarup 30 a nadumaduma a kita ti kayo ti nadakamat iti Biblia, ket nausig dagitoy iti daytoy a publikasion iti sidong ti espesipiko a nagan ti kayo.

Masansan a narikut ti panangammo iti espesipiko a kayo a tuktukoyen ti orihinal a Hebreo wenno Griego a sao, ket iti adu a kaso, pattapatta laeng dayta a panangammo. Ti kasta a panangammo agpannuray iti kaadu ti panangiladawan a nailanad iti aktual a rekord ti Biblia maipapan kadagiti pakabigbigan ti kayo (a no dadduma naipasimudaag babaen iti kaipapanan ti ramut a sao a nakaadawan ti nagan dayta a kayo), ken no ti kasta a panangiladawan ket maidilig kadagiti kayo a pagaammo itan nga agtubo kadagiti daga iti Biblia, nangnangruna kadagiti rehion a naipatuldo iti teksto ti Biblia, no madakamat a kasta dagitoy. Ti kanayonan a tulong agtaud iti panangadal kadagiti agkakaarngi a sasao (awan sabali, ti sasao a babaen iti pormada nabatad nga agkakanaigda ken nagtaudda iti isu met laeng nga orihinal a ramut a sao) iti dadduma a pagsasao, kas iti Arabiko ken Aramaiko. Iti sumagmamano a kaso, agparang nga ad-adda a nainsiriban ti letra-por-letra laeng a panangipatarus iti nagan. Ti kayo nga algum ket maysa a pagarigan iti daytoy.

Kas ipatuldo da Harold ken Alma Moldenke iti libroda a Plants of the Bible (1952, p. 5, 6), adu kadagiti kayo a masarakan ita idiay Palestina mabalin a saan a nagtubtubo sadiay kadagidi tiempo ti Biblia, yantangay, kas kunaenda, “agbaliwbaliw ti mulmula, nangnangruna kadagiti rehion a kas iti Palestina ken Egipto a sadiay” iti rinibu a tawenen “nakaak-aktibo ti tao, nga agdindinamag iti pagannayasanna a mangkiro iti nasayaat ti pannakatimbengna a nakaparsuaan.” Kinunada pay: “Adu a mula a naruay ti panagtuboda iti Nasantuan a Daga wenno kadagiti pagilian iti aglikmut idi kaaldawan ti Biblia ket saanen a masarakan sadiay wenno, no saan, basbassiten nga amang ti bilang dagiti agtubtubo sadiay.” Ti sumagmamano a kita ket naungawen wenno bimmassiten iti kasta unay gapu iti nalabes a pannakasukay ti daga wenno gapu iti pannakadadael dagiti kakaykaywan maigapu kadagiti rumaraut a puersa ti Asiria, Babilonia, a nagtultuloy agingga iti Roma. (Jer 6:6; Lu 19:43) Ti pannakadadael ti kaykayo ken dagiti kabakiran ti nakaigapuan ti pannakayanud ti makinrabaw a daga ket nagbanag iti kinatikag ken panaglangalang iti adu a disso.

Idi pay kaaldawan ni Abraham, karaman dagiti kayo a nailanad iti kontrata ti pannakayakar ti sanikua.​—Ge 23:15-18.

Iti Linteg. Idi agangay, ni Jehova a Dios inyegna ti Israel iti Canaan, a maysa a daga nga addaan “kadagiti naruay a . . . kaykayo a maipaay a taraon.” Inkarina nga ipaayna ti kasapulan a tudo no agtulnog kenkuana ti Israel, ket kinalikagumanna a ti apagkapullo dagiti bunga mailasin a mausar iti santuario ken maipaay iti papadi. (Ne 9:25; Le 26:3, 4; 27:30) Iti iseserrekda iti daga, naibilin kadagiti Israelita a no rumautda kadagiti siudad, saanda a dadaelen ti kaykayo nga agpataud iti bunga, nupay sinigsiglo kalpasanna nangted ti Dios iti pammalubos iti ar-ari ti Juda ken Israel a talipuposenda dagiti “nasayaat a kayo” iti pagarian ti Moab. Agparang a ti makagapu isu ti kaadda ti Moab iti ruar ti Naikari a Daga. Mangdusa daydi a pananggubat iti Moab, ket ti tignay dagiti Israelita agpaay idi a salaknib maibusor iti iyaalsa wenno ibabales dagiti Moabita. (De 20:19, 20; 2Ar 3:19, 25; idiligyo ti Jer 6:6.) No agmula iti kayo, ti makinkukua saanna a kanen ti bunga dayta bayat ti umuna a tallo a tawen, ket iti maikapat a tawen, ti bungana agpaay nga usaren iti santuario. (Le 19:23-25; idiligyo ti De 26:2.) Kalpasan dayta, maidedikar met a kasta ti tinawen nga umuna a naluom a bungbunga.​—Ne 10:35-37.

Piguratibo nga Usar. Iti minuyongan ti Eden, nangaramat ti Dios iti dua a kayo maipaay kadagiti simboliko a panggep: “ti kayo ti biag” ken “ti kayo ti pannakaammo iti naimbag ken dakes.” Ti di panangraem iti bilin ti Dios maipapan iti “kayo ti pannakaammo iti naimbag ken dakes” imbungana ti panagbasol ti tao.​—Ge 2:9, 16, 17; 3:1-24.

Ti kaipapanan ti “kayo ti pannakaammo iti naimbag ken dakes” ken ti pannakaiparit ti pannangan iti bungana masansan a di umiso a namatmatan kas nainaig iti seksual nga aramid iti nagbaetan ti umuna a natauan a pagassawaan. Daytoy a panangmatmat maisupiat iti nabatad a bilin ti Dios kadakuada kas lalaki ken babai nga “agbungakayo ken agadukayo ket punnuenyo ti daga.” (Ge 1:28) Imbes ketdi, babaen ti panangirepresentarna iti “pannakaammo iti naimbag ken dakes” ken babaen iti pammakdaar ti Dios a mangibilbilin nga awan karbengan iti dayta ti natauan a pagassawaan, ti kayo nagbalin a simbolo ti kalintegan ti Dios a mangikeddeng wenno mangipasdek kadagiti pagalagadan maipaay iti tao no ania ti “naimbag” (ti anamongan ti Dios) ken no ania ti “dakes” (ti kondenaren ti Dios). Ngarud nagpaay dayta kas pannubok iti panagraem ti tao iti saad ti Namarsuana ken iti kinatulokna nga agtalinaed iti las-ud ti beddeng ti wayawaya nga intuding ti Dios. Nikaanoman saan a nainget dayta a pagbedngan, no di ket nangted gundaway maipaay iti napalaus a panangtagiragsak iti natauan a biag. Gapuna, no lumbesda kadagiti beddeng ti naiparit a disso babaen ti pannangan iti “kayo ti pannakaammo iti naimbag ken dakes,” dayta ket panangraut wenno iyaalsa iti turay ken autoridad ti Dios.​—Kitaenyo ti KINASOBERANO.

Nausar met dagiti kayo a mangisimbolo kadagiti indibidual, agtuturay, ken pagpagarian, kas iti padto a nangyasping iti pannakatnag ni Faraon ken ti bunggoyna iti pannakapukan ti maysa a nangato a sedro (Eze 31), kasta met iti padto ni Daniel maipapan iti mannakabalin a kayo a mangirepresentar iti pagturayan “iti pagarian ti sangatauan.” (Da 4:10-26) Ti nalinteg a tao nayarig iti maysa a kayo a naimula iti igid dagiti pagayusan ti danum (Sal 1:3), a nabaludbod ti bulbulongna ken agtultuloy a dumakkel ti bungana uray no tikag.​—Jer 17:8.

Naikari a ti al-aldaw ti naisubli nga ili ti Dios kaslanto iti al-aldaw ti maysa a kayo. (Isa 65:22) Napagbalin nga ad-adda a napnuan kaipapanan daytoy a kari gapu iti kinapudno a ti sumagmamano a kayo iti Palestina nagbiagda iti sinigsiglo, agingga pay ketdi iti rinibu a tawen wenno nasursurok pay. Iti sirmata ni Ezequiel, ti maysa a waig nga agay-ayus manipud nasirmata a templo ket napataraigidan iti nabunga a kaykayo a makaagas ti bulbulongda, ket adda umasping a sirmata a naiparang iti libro ti Apocalipsis. (Eze 47:7, 12; Apo 22:2, 14) Ti sasao a “kayo ti biag” nausar mainaig iti pudno a sirib, iti bunga ti nalinteg, iti kaitungpalan ti banag a tinarigagayan, ken iti kinatalinaay ti dila; nainaig met dayta iti korona ti biag. (Pr 3:18; 11:30; 13:12; 15:4; Apo 2:7, 10) Nadakamat ti kaykayo mainaig kadagiti nabunga, natalna, ken narag-o a kasasaad nga agtaud iti kinaari ni Jehova ken iti pannakaisubli ti ilina.​—1Cr 16:33; Sal 96:12; 148:9; Isa 55:12; Eze 34:27; 36:30.

Inusar ni Jesus dagiti kayo iti sumagmamano kadagiti pangngarigna tapno ipaganetgetna a kasapulan ti kinabunga no maipapan iti pudno a kinalinteg, kas inaramid ni Juan a Manangbautisar sakbay kenkuana. (Mt 3:10; 7:15-20) Yantangay idiay Palestina iti daydi a tiempo mabuisan ti agbunga a kaykayo, ti kayo a di nabunga (arigna natayen) ket di matarigagayan a dadagsen iti makinkukua, ngarud kayo a mapukan ken madadael. (Lu 13:6-9) Iti Judas 12, dagiti imoral a tattao a nakastrek iti kongregasion Kristiano nayarigda kadagiti awanan bunga a kayo iti tiempo ti otonio a naminduan a natay. Ti pannakailadawanda kas ‘namindua a natay’ mabalin a maysa a nabileg a wagas iti panangyebkas iti kasasaadda kas natayen. Wenno, mabalin nga ipasimudaagna a natayda sigun iti dua a panangmatmat. Isuda ket (1) lupes wenno awanan bunga ken (2) literal a natayda, awanan iti bileg.

Ti Hebreo a sao maipaay iti kayo nausar met mainaig iti kayo wenno teddek a pakaibitayan wenno pakaibitinan ti bagi. (Ge 40:19; De 21:22, 23; Jos 8:29; Est 2:23) Iti panangyaplikarna iti Deuteronomio 21:23, inusar ni apostol Pablo ti Griego a sao a xyʹlon (kayo).​—Ga 3:13; kitaenyo ti KAYO A PAGTUTUOKAN; dagiti sinaggaysa a kayo sigun iti naganda.