CRONICAS, DAGITI LIBRO TI
Dua a naipaltiing a libro ti Hebreo a Kasuratan a nalawag a maymaysa idi a tomo iti orihinal a kanon ti Hebreo. Dagitoy a libro imbilang dagiti Masorete kas maymaysa a gapuanan, ket namatmatan dagitoy kas maymaysa a libro no ti Hebreo a Kasuratan maibilang a buklen ti 22 wenno 24 a libro, ken kas dua a libro no ti maibilang a pakadagupan dagiti libro ket 39. Ti pannakabingay iti dua a libro agparang a namunganay kadagiti managipatarus iti Griego a Septuagint. Kadagiti Hebreo a manuskrito, ti napamindua a pannakabingay nangrugi idi maika-15 a siglo. Iti Hebreo a teksto, agparang ti Cronicas iti ungto ti benneg a maawagan Sursurat. Ti Hebreo a nagan, Div·rehʹ Hai·ya·mimʹ, kaipapananna “Dagiti Pasamak iti Al-aldaw.” Insingasing ni Jerome ti nagan a Khro·ni·konʹ, a dayta ti nakaibatayan ti nagan a Cronicas iti Iloko a Biblia. Ti kronikas ket rekord dagiti pasamak sigun iti panagsasaganad ti pannakapasamakda. Ti Griego a titulo (iti Septuagint) ket Pa·ra·lei·po·meʹnon, kaipapananna ti “Bambanag a Nalabsan (Di Nadakamat; Nalibtawan),” awan sabali, manipud kadagiti libro ti Samuel ken Ar-ari. Nupay kasta, maimutektekan koma a ti Cronicas saan a suplemento laeng kadagidiay a libro.
Mannurat, Tiempo, ken Periodo a Nasaklaw. Maibatay iti sumagmamano a rason, ti Judio a padi a ni Esdras ti mabigbig kas mannurat. Daytoy a panangmatmat ket nabayagen nga itantandudo ti Judio a tradision. Suportaran met dayta ti nakadkadlaw a panagkaarngi ti estilo ti pannakaisurat ti Cronicas ken ti estilo ti libro ti Esdras. Adda gistay sao por sao a pannakaulit ti pagnguduan ti Maikadua a Cronicas ken ti pangrugian ti Esdras. Mainayon pay, ti sasao iti bilin ni Ciro a masarakan iti ngudo ti Maikadua a Cronicas nailanad amin iti libro ti Esdras, a mangipasimudaag a ti mannurat inngudona ti libro ti Cronicas buyogen ti panggep a panangisurat iti sabali pay a libro (Esdras) nga ad-adda pay a mangibinsabinsa iti bilin ken iti pannakaipatungpal dayta. Naileppas ti Cronicas idi agarup 460 K.K.P. Nabatad a dua laeng a libro iti Hebreo a kanon ti naileppas kalpasan ti 460 K.K.P., a dagita ket Nehemias ken Malakias.
Malaksid kadagiti listaan ti kapuonan a mangrugi ken Adan, saklawen ti Cronicas ti periodo manipud ipapatay ni Ari Saul agingga iti pannakaipan dagiti destiero nga agturong idiay Babilonia, nga agleppas iti pannakaisawang ti bilin ni Ciro iti ngudo ti 70-tawen a pannakaidestiero.
Dagiti Gubuayan ti Impormasion. Pinanunot ni Esdras a dagiti managbasana pagaammoda dagiti libro ti Ar-ari ket ngarud saanna a pinadas a saklawen ti isu met laeng nga impormasion. Ti material nga inaramatna, nga iti sumagmamano a kasasaad kapadpada unay wenno gistay kaas-asping ti mabasa kadagiti paset ti Ar-ari, ket nairaman laeng tapno mataginayon daydiay a, gapu iti pannakainaigna, mangted-kaipapanan iti kanayonan nga impormasion nga adda iti Cronicas. Mabalin nga inaramat ni Esdras dagiti libro ti Samuel ken Ar-ari kasta met ti sabsabali pay a paset ti Biblia kas gubuayan, ngem agparang nga iti kaaduan no saan ket nga iti amin a kaso, nabalinanna ti agibasar kadagiti surat a saan itan a pagaammo no addada pay. Ti sumagmamano kadagitoy ket mabalin a dokumento ti estado manipud iti Israel ken iti Juda, rekord ti kapuonan, ken libro iti pakasaritaan nga insurat dagiti mammadto, kasta met dagiti dokumento nga inikutan dagiti pannakaulo ti tribu wenno pamilia. Ti maysa a benneg dagiti naaramat a gubuayan ket awan duadua a gapuanan dagiti propesional nga agilislista.—1Ar 4:3.
Inaganan wenno deskribiren ni Esdras ti sumagmamano kadagiti gubuayan nga inaramatna a kas iti sumaganad:
(1) Ti Libro ti Ar-ari ti Juda ken ti Israel (2Cr 16:11; 25:26)
(2) Ti Libro ti Ar-ari ti Israel ken ti Juda (2Cr 27:7; 35:27)
(3) Ti Libro ti Ar-ari ti Israel (2Cr 20:34) (Dagiti gubuayan a nailanad iti ngato mabalin nga isu met laeng ti koleksion dagiti dokumento ti estado, nga agduduma ti pamay-an a panangibagada iti titulo, wenno mabalbalin a tumukoyda kadagiti libro ti Ar-ari iti Biblia.)
(4) Ti Libro ti Ar-ari ti Israel (nabatad a maysa a libro ti listaan ti kapuonan) (1Cr 9:1)
(5) Ti salaysay ti Libro ti Ar-ari (2Cr 24:27) (maipaay iti impormasion maipapan ken Jehoas ti Juda)
(6) Dagiti pasamak ti ar-ari ti Israel (2Cr 33:18) (maipaay iti impormasion maipapan ken Manases)
(7) Dagiti sao ni Samuel a pumaparmata ken ni Natan a mammadto ken ni Gad a managsirmata (1Cr 29:29) (maipaay iti impormasion maipapan ken David) (Mabalin a maysa, dua, wenno tallo a libro daytoy; wenno mabalin a tumukoy iti Uk-ukom ken kadagiti libro ti Samuel.)
(8) Dagiti sao ni Natan a mammadto (2Cr 9:29) (maipaay iti impormasion maipapan ken Solomon)
(9) Ti padto ni Ahias a Silonita (2Cr 9:29) (maipapan ken Solomon)
(10) “Ni Semaias . . . insuratna” (1Cr 24:6) (maipapan ken David), ken dagiti sao ni Semaias a mammadto ken ni Iddo a managsirmata babaen ti pannakaipasalista a mayannurot iti kapuonan (2Cr 12:15) (maipapan ken Rehoboam) (nalabit dua wenno tallo a gubuayan)
(11) Dagiti sao ni Jehu nga anak ni Hanani, a nairagpin iti Libro ti Ar-ari ti Israel (2Cr 20:34) (maipapan ken Jehosafat)
(12) Ti dadduma pay kadagiti pasamak ni Ozias, insurat ni Isaias nga anak ni Amoz a mammadto (2Cr 26:22)
(13) Ti sasao dagiti managsirmata (ni Manases) (2Cr 33:19)
(14) Dagiti dung-aw (ni Jeremias, ken nalabit dagiti kumakanta) (2Cr 35:25) (maipapan ken Josias)
(15) Ti salaysay ni mammadto Iddo (2Cr 13:22) (maipapan ken Abias)
(16) Ti salaysay dagiti pasamak iti al-aldaw ni Ari David (1Cr 27:24)
(17) Ti bilin ni David ken ni Gad ken ni Natan a mammadto (2Cr 29:25) (kas impaalagad ni Ezekias)
(18) Ti surat ni David ken ti surat ni Solomon nga anakna (2Cr 35:4) (kas panangtukoy ni Josias)
(19) Ti bilin ni David ken ni Asaf ken ni Heman ken ni Jedutun a managsirmata ti ari (2Cr 35:15) (natukoy mainaig iti ar-aramid ni Josias)
(20) Ti surat ni Elias agpaay ken Ari Jehoram ti Juda (2Cr 21:12-15)
(Iti Cronicas, adda met dagiti panangtukoy kadagiti surat, nangnangruna kadagiti listaan ti kapuonan, a mabalin a mangipakita iti dadduma pay a gubuayan nga inaramat ni Esdras.)
Nabatad a nakaan-annad unay ni Esdras, a nangaramid iti detalyado unay a panagsirarak, a sinukimatna amin dagiti gubuayan a dokumento a mabalinna idi a pagibasaran, ken nabatad nga inusisana ti tunggal dokumento a mangted lawag maipapan iti suheto. Patalgedanna dagiti suratna babaen kadagiti dokumento saan laeng a kas pammaneknek iti kinaumiso ti insuratna no di ket tapno ti agbasbasa iti daydi a tiempo maiturongna met iti dadduma pay a gubuayan maipaay iti ad-adu a detalye. Ti nakaan-annad a kinadetalyado ni Esdras irekomendana la ketdi ti Cronicas kas maikari iti kadakkelan a panagtalektayo iti kinaapag-isu ken historikal a kinaumiso dagita. Ngem, kangrunaan iti amin, ti pannakaammo a nagsurat ni Esdras iti sidong ti pannakapaltiing (2Ti 3:16) ken ti kinapudno a ti Cronicas nairaman iti Hebreo a kanon, a naan-anay nga inawat ni Jesus ken dagiti apostol (Lu 24:27, 44), ket mangipasigurado iti kinamapagtalkanda. Mainayon pay, maibilang ti Cronicas kas paset ti kompleto a naisurat a Sao ti Dios, a ti kinasin-aw dayta ket sinaluadan ti Dios maipaay kadagiti pasurot ti Anakna, ni Jesu-Kristo. Dagitoy a kinapudno ti mangirekomenda unay iti Cronicas kas maysa a gubuayan ti pammati.
Panggep. Ti trabaho ni Esdras ket saan laeng tapno ikabil no ania ti nalibtawan dagiti libro ti Samuel ken Ar-ari; imbes ketdi, nasinunuona a kadagiti nagsubli a destiero kasapulan ti kasta a sumario ti pakasaritaan ti nasionda. Daytoy a gapuanan di pagduaduaan a naisagana agpaay kadagidiay nabiit pay a nagsubli manipud pannakaidestiero, yantangay agkurangda unay iti pannakaammo maipapan iti sagrado a pakasaritaan ken kaugalianda. Kasapulan a maammuanda ti maipapan iti panagdaydayaw iti templo ken kadagiti annongen dagiti Levita, ket impaay ni Esdras daytoy nga impormasion. Ket kadagiti nagsubli a destiero, awanen ti ad-adda pay a pakaseknan no di dagiti listaan ti kapuonanda, ket dayta ti impaayan ni Esdras iti kasta unay nga asikaso. Agan-andar manen ti Israel kas maysa a nasion, iti dagada, nga addaan iti templo, kinapadi, ken gobernador, uray no awanan iti ari. Agtultuloyda a kas nasion agingga iti iyaay ti Mesias. Kasapulanda ti impormasion nga ipaay ti Cronicas maipaay iti panagkaykaysa ken pudno a panagdaydayaw.
Agpadpada da Samuel ken Jeremias a mannurat iti pakasaritaan, ngem Levitada met. Ni Jeremias ket mammadto ken padi. Ni Esdras ket padi. Ngem biddut a kunaen a ni Jeremias nangnangruna nga interesado iti kaitungpalan dagiti padto ket saan unay nga interesado iti bambanag mainaig iti panagdaydayaw iti templo; biddut met a kunaen a ni Esdras nangnangruna nga interesado iti trabaho dagiti Levita ket saan unay nga interesado kadagiti padto. Agpadada nga adipen ti Dios ken maseknanda iti sasaona, kadagiti pannakilangenna iti ilina, ken iti tunggal aspeto ti panagdaydayaw kenkuana. Ti kinapudno ket ni Esdras pinaltiingan ni Jehova nga isuratna dagiti libro ti Cronicas ken ti Esdras maipaay iti naisangsangayan a panggep.
Nagsubli dagiti Judio manipud Babilonia idi 537 K.K.P., saan a tapno ipasdekda ti napolitikaan a panagwaywayas, no di ket tapno isublida ti pudno a panagdaydayaw, a ti umuna a trabaho isu ti panangipatakder iti altar ken kalpasanna panangibangon manen iti templo. Gapuna, mayanatup nga adu ti maikuna ni Esdras maipapan iti panagdaydayaw ken kadagiti panagserbi ti kinapadi ken dagiti Levita. Kasta met, napateg dagiti listaan ti kapuonan. Ipakita ti Esdras 2:59-63 nga adda tattao, agraman sumagmamano nga annak ti papadi, a saanda a nasarakan ti nakaipasalistaanda tapno publiko a maipasdekda ti kapuonanda. Bayat ti kaaddada idiay Babilonia, mabalin a saan unay a napateg dagitoy a listaan ti kapuonan, ngem itan dagita ti pamay-an iti panangpasubli iti panagikut iti tawid dagiti ammada. Daytoy ti maysa kadagiti rason no apay a ginupgop ni Esdras dagiti listaan dagiti kapuonan, a napateg met unay ita kadagiti estudiante ti Biblia.
Gapuna, makitatayo nga iti panangisuratna iti Cronicas, ni Esdras tinarigagayanna a pabilgen dagiti kapanawenanna nga agmatalekda ken Jehova. Pinaregtana ida a tungpalenda dagiti annongenda mainaig iti tulag babaen ti panangitampokna iti napalabas a pakasaritaan ti Israel, ket nangnangruna babaen ti panangaramatna kadagiti aktual a pagarigan iti pakasaritaan impaganetgetna dagiti ibunga ti matalek a panangannurot iti pudno a panagdaydayaw ken, iti kasumbangirna, ti didigra iti panangbaybay-a iti panagdaydayaw ken Jehova a Dios.
Pateg Dagiti Libro. Ti pannakaisurat dagiti libro ti Cronicas ket nasayaat maipaay iti pammatitayo ken iti pannakatarustayo iti Biblia. Adu ti innayon ni Esdras maipapan iti panagdaydayaw iti templo ken kadagiti urnos ti papadi, Levita, agay-aywan iti ruangan, kumakanta, ken musikero. Impaayannatayo iti adu a detalye a nainaig iti pudno a panagdaydayaw: ti panangyeg ni David iti Lakasa idiay Jerusalem (1Cr kap 15, 16); dagiti panagsagana ni David maipaay iti templo ken iti panagserbi iti dayta (1Cr kap 22–29); ti kinapudno a ti papadi nagtalinaedda a kadua ni Rehoboam idi tiempo ti isisina ti sangapulo a tribu (2Cr 11:13-17); ti gubat iti nagbaetan da Abias ken Jeroboam (2Cr 13); dagiti panangpasayaat maipagapu iti pudno a relihion iti sidong ni Asa (2Cr kap 14, 15), ni Jehosafat (2Cr kap 17, 19, 20), ni Ezekias (2Cr kap 29–31), ken ni Josias (2Cr 34, 35); ti panagkukutel ni Ozias gapu iti kinadursokna (2Cr 26:16-21); ken ti panagbabawi ni Manases (2Cr 33:10-20).
Ipakita ni Esdras nga interesado saan laeng nga iti ar-aramid ti papadi no di ket kasta met kadagiti mammadto. (2Cr 20:20; 36:12, 16) Agarup 45 a daras nga inaramatna ti sasao a “mammadto,” “pumaparmata,” wenno “managsirmata” ken nangipaay iti kanayonan nga impormasion maipapan iti adu a mammadto ken tattao a ti nagnaganda saan a nadakdakamat iti Kasuratan. Ti sumagmamano ket ni Iddo, ni Eliezer nga anak ni Dodavahu, ni Jahaziel nga anak ni Zacarias, ti sumagmamano a tattao nga agnagan Zacarias, ken ni Oded idi tiempo ni Ari Acaz ti Juda.
Adda adu nga impormasion iti Cronicas a makatulong a mangparayray iti pannakaammotayo maipapan iti pakasaritaan ti Juda, kas pagarigan, ti rekord ti panagsakit ken pannakaitabon ni Asa ken ti dakes a kababalin ni Jehoas kalpasan a natay ni Jehoiada a nangato a padi. Adda met dagiti listaan ti kapuonan a nasken iti panangipasdek iti linia a nagtaudan ni Kristo. Dagitoy a libro makatulong met iti panangipasdek iti umiso a kronolohia. Ditoy makitatayo ti sirib ni Jehova, ti Autor ti Biblia, iti panangipaisuratna ken adipenna nga Esdras kadagitoy a banag tapno maikabil daydiay kasapulan, iti kasta dagiti manamati iti Biblia maaddaanda iti kakompletuan ken natunos unay a rekord maipapan iti pakasaritaan ti tao.
[Kahon iti panid 577]
DAGITI TAMPOK TI UMUNA A CRONICAS
Listaan ti kapuonan ken detalye maipapan iti pudno a panagdaydayaw iti templo ni Jehova, nangnangruna a kasapulan kalpasan ti pannakaidestiero idiay Babilonia
Naisurat nalabit 55 a tawen kalpasan nga imbangon manen ni Zorobabel ti templo, ken sakbay a natarimaan dagiti pader ti Jerusalem
Dagiti listaan ti kapuonan manipud ken Adan nga agpatpatuloy (1Cr 1:1–9:44)
Putputot ni Juda babaen kada David ken Solomon (napateg iti panangammo iti pakabigbigan ti Mesias)
Putputot ni Levi (kasapulan tapno maammuan ti pakabigbigan dagidiay maikanatad nga agserbi iti templo) ken ti nadumaduma nga annongenda iti templo
Ti di kinamatalek ni Saul agbanag iti ipapatayna (10:1-14)
Dagiti aspeto ti panagturay ni David kas ari (11:1–29:30)
Mapulotan manen kas ari bayat ti kaaddana idiay Hebron; kautibuenna ti Sion; idi agangay napagbalin nga ari iti intero nga Israel
Lakasa ti tulag di umiso ti pannakayakarna, iti kareson; matay ni Uzzah gapu iti panangsagidna iti Lakasa; ti Lakasa maiyeg kamaudiananna iti Siudad ni David buyogen ti panagrag-o
Iyebkas ni David ti panagtarigagay a mangibangon iti templo maipaay ken Jehova; imbes ketdi, mangaramid ni Jehova iti tulag ken David maipaay iti naarian a balay agingga iti tiempo a di nakedngan
Maabak dagiti kabusor ti Israel iti amin a dasig
Ni David gargarien ni Satanas a mangsensus iti Israel; 70,000 ti matay
Maaramid dagiti nasaknap a panagsagana maipaay iti pannakaibangon ti templo; organisaren ni David dagiti Levita, mangyurnos iti 24 a benneg ti papadi, kasta met a mangdutok kadagiti kumakanta, agaywan iti ruangan; ipaayna ken Solomon dagiti naipaltiing a plano ti arkitektura; sipaparabur nga agkontribusion ni David ken dagiti umili
Matay ni David kalpasan a mangrugi ni Solomon nga agtugaw iti “trono ni Jehova”
[Kahon iti panid 578]
DAGITI TAMPOK TI MAIKADUA A CRONICAS
Nabiag a sumario ti pakasaritaan iti sidong ti ar-ari iti naarian a balay ni David, mangitampok kadagiti ibunga ti panagtulnog iti Dios ken ti kinasukir
Idi damo, paset ti maymaysa a lukot a kadua ti Umuna a Cronicas
Ti kinaari ni Solomon (2Cr 1:1–9:31)
Kinasiribna, kinarang-ayna; ngem di nainsiriban a gumun-od iti adu a kabalio manipud Egipto ket alaenna kas asawana ti anak a babai ni Faraon
Pannakaibangon ti templo; kararag ni Solomon iti panangidedikar
Sumarungkar ti reyna ti Sheba
Paspasamak a nainaig iti panagturay ti dadduma pay nga ar-ari iti naarian a balay ni David, ken ti nagbanaganda (10:1–36:23)
Kalpasan ti nagubsang a sungbat ni Rehoboam, sumina ti sangapulo a tribu iti sidong ni Jeroboam ket bumaw-ingda iti panagdaydayaw iti kigaw a baka; panawan met ni Rehoboam ti linteg ti Dios, mabaybay-an ken Sisac ti Egipto
Agsipud ta ni Abias agkammatalek ken Jehova, agballigi ti Juda maibusor iti buyot ti Israel nga agpampannuray iti ad-adu a bilang ken agdaydayaw kadagiti nabalitokan a kigaw a baka; 500,000 ti mapapatay
Iti panagkammatalek ni Asa ken Jehova, maabak ti sangamilion a rumaraut nga Etiope; ni Asa simamaag a makialiansa iti Siria ket kapungtotna unay ti pammabalaw manipud iti mammadto ni Jehova
Iyussuat ni Jehosafat ti programa ti edukasion iti linteg ti Dios; di nainsiriban a mangaramid iti pannakiasawa nga aliansa ken Acab
Ti Moab, Ammon, Seir rautenda ti Juda; ni Jehosafat bumaw-ing ken Jehova maipaay iti tulong; napalagipan, ‘Ti bakal kukua ti Dios!’
Ni Jehoram (a ti asawana ket anak a babai da Acab ken Jezebel) agtignay a sidadangkes, a kas met iti aramiden ti anakna a ni Ocozias; kalpasanna, ti mammapatay a ni Athalia, a naibalo ni Jehoram, agawenna ti trono
Nasayaat ti panangrugi ni Jehoas iti sidong ti impluensia ni Nangato a Padi a Jehoiada; idi agangay agbalin nga apostata ket ibilinna ti pannakaubor ni matalek a Zacarias
Nasayaat ti panangrugi ni Amazias, kalpasanna agdaydayaw kadagiti idolo ti Seir; abaken ti Israel, isu mapapatay
Nasayaat met ti panangrugi ni Ozias; idi agangay sitatangsit a gandatenna ti mangidaton iti insienso idiay templo, makabil iti kukutel
Aramiden ni Jotam ti umiso, ngem agtignay dagiti umili iti makadadael
Bumaw-ing ni Acaz iti panagdaydayaw ken Baal; ti nasion agsagaba iti nakaro
Dalusan ni Ezekias ti templo; ni Senaquerib rautenna ti Juda, rurodenna ni Jehova; ni Ezekias agkammatalek ken Jehova; 185,000 nga Asirio papatayen ti anghel
Annuroten ni Manases ti nakaro nga idolatria ken agibukbok iti adu nga awanan basol a dara; kautibuen dagiti Asirio; agbabawi, isubli ni Jehova iti tronona
Suroten ni Amon ti dakes nga ulidan ni amana a Manases; saanna nga ipakumbaba ti bagina
Isayangkat ni Josias ti naregta a narelihiosuan a panangpasayaat, tarimaanenna ti templo; ipilitna ti makidangadang ken Faraon Neco ket mapapatay
Ni Jehoacaz agturay iti apagbiit, kalpasanna makautibo a maipan idiay Egipto
Ni Jehoiaquim agtignay a nakarimrimon; makautibo a maipan idiay Babilonia ti anak ken suno a ni Jehoiaquin
Ni Zedekias agrebelde maibusor iti sangol ti Babilonia; maipan dagiti Judio iti pannakaidestiero; malangalang ti daga iti 70 a tawen
Ni Ciro ti Persia mangyetnag iti bilin a mangwayawaya kadagiti Judio maipaay iti isusubli idiay Jerusalem tapno bangonenda manen ti templo